جازۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ بەيجىڭدەگى كۇندەرىنەن ءبىر ۇزىك سىر
ناۋرىزدىڭ باسى. بەيجىڭ قالاسىنىڭ تابيعاتى دا تۇلەجىپ، تۇرلەنە باستاعان كەز. جازۋشى، عالىم اعامىزدى بۇرىن كورمەسەكتە، اتىنا قانىق ەدىك. اباي، اۋەزوۆ تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالارى ارقىلى بىلايعى جۇرتقا دا تانىس تۇلعا. اسىرەسە، باعزىنىڭ بايانىن شەرتكەن «دۋىلعاسىمەن» كوزقاراقتى جۇرتتىڭ سۇيىكتىسىنە اينالىپ ۇلگىرگەن ەدى.
ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ شەتەلدەن پروفەسسور، وقىتۋشىلار شاقىرىپ تۇراقتى تۇردە لەكسيا، ءدارىس وتكىزۋ ءۇردىسى، ۇمىتپاسام وسى تۇرسىن اعامىزدان باستالدى. ودان كەيىن دە اعامىزدىڭ 2-3 رەت سوندا جولى ءتۇستى. سونىمەن اعامىز العاشقى ءدارىس- لەكسياسىن باستاپ كەتتى. 2001، 2002، 2004، 2005-جىلدىقتىڭ ستۋدەنتتەرى، تامام وقىتۋشى، پروفەسسورلار، بەيجىڭ قالاسىنداعى زيالى قاۋىم بولىپ ءبىر شوعىر ەل جينالدى.
اباي ولەڭدەرىنە جاساعان تەرەڭ دە ۇتىمدى تۇسىندىرمەلەرى مەن تەكستولوگيالىق تالداۋلارى، مۇقتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ قىرى مەن سىرى، ونداعى كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىقتىڭ ارا جىگىن اجىراتا، «سارى مايدان قىل سۋرعانداي» ەتىپ كورسەتە سويلەگەنى، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وقىعان لەكسيالارى سانانىڭ ساڭىلاۋىنا ساۋلە تاستاپ، ويعا قيال جۇكتەپ، قيالعا قانات بىتىرەتىن.
اسىرەسە «ەركىن لەكسيا» تاقىرىبى نەگىزىندە وقيتىن ءدارىسى ايىرىقشا قىزىقتى ءوتتى. وندا ءوزى كورگەن، ارالاسقان جازۋشى، تۇلعالاردىڭ ومىرىنەن ەستەلىكتەر ايتىلاتىن، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن. سول جىلدارى جازۋشى ورالقان بوكەيدىڭ «مىناۋ اپپاق دۇنيە»، «اتاۋ كەرە» شىعارمالارى مەن باسپا سوزدە باسقادا اڭگىمەلەرى جاريالانىپ جاتقان.
ورالقان بوكەيمەن «اۋىرعان» جاستار ءۇشىن جازۋشىنىڭ قيلى تاعدىرى مەن ءومىرى تۋرالى، جازۋشىلىق ەرەكشەلىگى تۋرالى ءبىلۋ ەرەكشە قىزىقتى دا عاجاپ ەدى. قاسىم قايسەنوۆتىڭ ەرلىك ءومىرى، قاسىم امانجولوۆتىڭ وتتى جىرلارى مەن تاعدىرى تۋرالى، عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى... تاعى قانشاما مارقاسقالار مەن اتاقتىلار جايلى «ەركىن لەكسيالار» وقىلىپ، سىرلار شەرتىلدى. سول جارقىن دا ءوتتى جىلداردىڭ ەستەلگى تۇرسىن اعانىڭ كۇندەلىكتەرى مەن كۋرستاسىمىز اينۇر ءابىش قىزىنىڭ ديكتوفونىندا جازىلىپ، اسقار جەڭىسبەك ۇلىنىڭ سيفرلى فوتواپپاراتىنىڭ كوزىندە قالدى.
تۇرسىن اعامىز كەلگەننەن-اق «جاقسىدا جاتتىق جوق» ەكەنىن ءبىلدىردى. گۋرپپالاسىم قۇرمانگۇل ءماجيتقان قىزى مەن 2004-جىلدىقتىڭ ستۋدەنتى ومىربەك دەمەۋدى «مەنشىكتى بالاسى» رەتىندە باۋرىنا باستى. كۇندەلىكتى ءدارىس-لەكسيالارىنان سىرت، جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، اڭگىمەسىن تىڭداعىسى كەلەتىن جاستاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ قاراسى مول ەدى. ول كىسىدە«بەيمەزگىل ۋاقىت»، «قاربالاس ۋاقىت» دەگەندەر اتىمەن جوق.
قايتا سول كەزدەگى فاكۋلتەتتىڭ سەكراتارى مۇقتار ءابىلحاق ۇستازىمىز ستۋدەنتتەردىڭ توپتاسىپ «قىدىرىپ» كەلەتىن «بەيپىل» جۇرىستەرىنە توقتاۋ سالعانداي بولاتىن. وعان قارايتىن 18 بەن 25 قايدا... قاشان بارساق ەسىگى اشىق، «مەنشىكتى بالالارى» قىزمەتىندە جۇرەتىن. ءوزى دە ۇلكەن- كىشى دەمەي باۋرىنا باسىپ، اڭگىمەسىن ءازىل ارالاس «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» دەگەن سۇراقتان باستايتىن.
«اتاسىنىڭ بالالارىنا» ماقتاۋ مەن ماداق ءۇيىپ توگىلىپ، «اكەسىنىڭ بالالارىنا» ونشا «رازى» بولا قويماۋشى ەدى. ءار ستۋدەنتتى ءوزى قويعان «قىزجىبەك»، «اتاسىنىڭ بالاسى»، «ەركە»، «وداقتاس» سياقتى حارەكترلىك اتتارمەن اتايتىن. بۇل لاقاپ اتتاردىڭ استارىندا ۇيلەسىمدى جۇيە مەن قيسىن جاتۋشى ەدى.
مەندە تۇرسىن اعاعا ءۇيىر بولدىم. لەكسيالاردىڭ اراسىنداعى ۇزىلىستە ەرتىپ الىپ، تەمەكى شەگۋگە شىعاتىن. كوپ ءسوزدى دولبارلاپ، توپشىلاپ جەتكىزەتىن.
«نەسىپبەكتىڭ ءۇيى» دەگەن اتاۋدىڭ ءمانىسىن سوندا ۇعىپ ەدىك. لەكسيالاردان سىرت ول كىسى جاتقان ءۇي وزىنشە دۋماندى ورتاعا اينالاتىن. ستۋدەنتتەردى قوسپاعاندا، بەيجىڭدە قىزمەت ىستەيتىن نەمەسە بەيجىڭگە جۇمىس بابىمەن كەلگەن تالاي ادامدار ول كىسىمەن دامدەس، سۇحباتتاس بولدى. ءبارى بولماسادا سونىڭ شەت جاعاسىنا كۋا بولدىق. باقىتبەكتىڭ ءانىن ەستىپ، ومىربەكتىڭ تاۋسىلماس تاريحي، ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، قۇرمانگۇلدىڭ دەمدەگەن شايىن ءىشىپ، اندا-ساندا «بيداي كوجەگە» جۇمسالىپ تۇرعان سول كەزدەر، دۋماندى شاقتار وتكەن كۇندەردىڭ ءبىر پاراسى بولىپ قالدى. بۇل 2006 -جىلدىڭ ناۋرىز- ماۋسىم ايلارى ەدى. سودان بەرى اتتاي جەلىپ 15 جىل وتە شىعىپتى.
تۇرسىن اعامىز بەيجىڭگە كەلگەن سول جىلدار ول كىسىنىڭ دە ومىرىندەگى تابىستى، ميزامدى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن. بەيجىڭدەگى قازاقتاردىڭ ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كۋاسى بولدى. قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆپەن كەزدەسىپ، قىتاي تىلىندە شىققان كىتابىنا قولتاڭبا جازدىرىپ ستۋدەنتتەرگە سىيلاعانىن قالاي ۇمىتاسىڭ...
ءار ستۋدەنتتىڭ، ءار ادامنىڭ ەرەكشەلىگىن باعالاي بىلەتىن. سول قاسيەتىن ۇشتاپ، دامىتۋعا قامقورلىق پەن اقجارما نيەتىن ايامايتىن. جىراۋلار جىرىن قازاق تىلىنەن قىتايشاعا اۋدارىپ جۇرگەن ۇستازىمىز نۇرباقان كەمەلقان ۇلىنان وسى يگى ءىستى ونان ارى دامىتىپ، جالعاستىرا بەرۋىن تىلەدى، جاقسى نيەتتە، ۇمىتتە بولدى. ستۋدەنتەردەن ءمۇنيرا مەن نۇرگۇلدىڭ دارالىعىن ءدوپ باستى، ەرقازىنىڭ «ەركەلىگىن» كوتەردى...
كوپتەگەن ستۋدەنتتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنا باعىت- باعدار سىلتەدى، ماگيسترلار مەن دوكتورانتتاردىڭ ديسەرتاتسيالارىنا ءجون- ءجوبا كورسەتتى. سوناۋ استانادان، الماتىدان «ستۋدەنتتەرگە بايعازىم» دەپ توم-توم كىتاپ اكەلىپ سىيلادى. باستىسى سول كەزدە وڭ- سولىن ەندى اجىراتىپ كەلە جاتقان ورىمدەي جاستارعا، سول ورتاعا ساۋلەلى شىراق بولدى. كەيىندە تامسانا ءجۇرىپ ايتاتىن ونەگە، ۇلگى، رۋح قالتىردى. «نار جولىندا جۇك قالمايدى» دەگەن اتالى ءسوز وسىنداي كىسىلەرگە قاراتىلسا كەرەك.
«وتىرار كىتاپحاناسىن» قۇرۋ مەن وركەندەتۋ سىندى اسىل مۇراتقا، ەل مەن جەردىڭ تاريحى، باعزىنىڭ بايانىنا دەگەن قۇشتارلىق پەن ىنتا تۇرسىن اعانى بەيجىڭدە تۇراقتاپ تۇرعىزبادى.
قولى قالىت ەتىپ بوساي قالسا بولدى، تاريح تۇنعان جەرلەردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن تۇگەندەۋگە «جورىققا» شىقتى. بۇل «جورىق» بەيجىڭدەگى تاريحي جەرلەر: ۇلى قىتاي قورعانى، پاتشا ورداسى گۋگۇڭ، جازعى ساراي يحى-يۋان، تيان-انمىن الاڭىمەن شەكتەلمەدى. ۇزاق-ۇزاق، ساپارلارعا شىقتى. تىنىق مۇحيتى شايىپ جاتقان پورت- ارتۋر - داليان قالاسىنا بارىپ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا تاپقان قازاقتاردىڭ قابىرىنە ىزدەۋ سالدى، مۇمكىن ۇلى سين يمپەرياسىن قۇرعان شۇرشىتتەردىڭ ايدارلى جەرىن، ۇلى بابالارىنىڭ ءىزى قالعان قادىرقان تاۋلارىنىڭ باۋرايىن كورەيىن دەگەن قۇشتارلىق پەن كەۋدەگە تولعان ساعىنىش جەتەكتەگەن شىعار.
قارت قالا شي-ان (چاڭ-ان) - قۇمدان قالاعا ساپارعا شىعىپ ەجەلگى وركەنيەتتىڭ ءىزىن شالدى. بابالار تۇلپارىنىڭ تۇياعى قالعان ولكەلەردى ارالادى. ىشكى موڭعولدىڭ كوك وتى - كوكحوتى مەن قۇلىنبەلىندە تۇرسىن اعانىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالدى. وي ارقالاپ قايتتى.
ءتاڭىر تاۋدىڭ تەرىسكەيى مەن تۇستىگىن شارلاعان، ۇلى شوقاننىڭ ءىزىن جالعاعان ساپارى ايتا قالسىن تابىستى بولدى، كوپ جايلارعا قانىقتى. بارعان جەرىنىڭ بارىنەن ەسكىنىڭ جۇرناعىن، تاريحتىڭ تاڭباسىن، باباسىنىڭ مۇراسىن ىزدەدى. ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسى، بەيجىڭدەگى ۇلتتىق كىتاپحانا مەن جۋڭ-گۋان-سۋندەگى (zhongguancun) كىتاپحانالار شوعىرىن ارالادى. ەشكىم كىرمەگەن قۇپيا ارحيۆكە كىردى. كەرەكتى، قاجەتتى، ماڭىزدى دەگەن ءار دەرەككە نازار اۋدارىپ، كوزگە تۇسكەن كىتاپتار مەن جازبالاردىڭ كوشىرمەسىن جاساتتى، ساتىپ الدى، ءتۇرلى جولمەن ەلگە جەتكىزدى.
بۇلاردىڭ بارلىعى قازىرگى تاڭدا نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا ساقتاۋلى تۇر. ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەك، ىستەگەن ءىس، توككەن تەر وسىنداي بولار.
قىتايدىڭ بەيجىڭ قالاسىنا بىرنەشە رەت «جولاۋشى» بولىپ جولى تۇسكەن عالىمنىڭ ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كوكەيگە جىلى، شۋاقتى لەپ بەرەتىن كەزدەر تۋرالى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ الدىن كورگەن، لەكسيالارىن تىڭداعان، اڭگىمە-سۇحباتتاس، دامدەس بولعان ادامداردىڭ بارلىعى ساعىنىشپەن، ريزالىقپەن ەسكە الادى. سول «جولاۋشىنىڭ» قۇتى مەن باعىن، ىرىسىن اركىم قابىلدادى، ساناسىنا ءسىڭىردى، وي ءتۇيدى، رۋحتاندى.
ەجەلگى «الەكساندريا كىتاپحاناسىنان» كەيىنگى «وتىرار كىتاپحاناسىن» بيىككە جەتكىزسەم دەگەن نيەت پەن تىلەككە بايلانىپ، سول ءۇشىن كەيىنگى 20 جىلدا ەڭبەك پەن تەر توككەن جازۋشى، الاش تانۋشى، عالىم اعامىز بۇگىن 70 جاستىڭ بەلەسىنە شىقتى. جاڭا جاسىڭىز قۇتتى بولسىن!باعىندىرار بەلەستەرىڭىز كوپ بولسىن! يگىلىك پەن جاقسىلىق جولداسىڭىز بولسىن!
التىننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتى ءبىر تۇيىرىنەن بەلگىلى. جاقسىنىڭ دا ءبىر ارەكەتى، بىرەر باستان كەشۋلەرى كەيدە سول تۇلعانىڭ، ادامنىڭ بولىمىسىن ءپاش ەتەدى. 15 جىلدىڭ الدىنداعى جارىق ەتكەن ساۋلەلى ساتتەردىڭ سول ۇزىگى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ كەسەك بولىمىسى مەن ءبىتىمىن اناعۇرلىم بيىكتەرگە، زاڭعارلارعا كوتەرەدى.
ەجەلگى مىسىر، انادولى جەرى مەن يران- پارسى ەلىن، موڭعوليا مەن رەسەيدىڭ بايتاق ولكەسىن كەزگەن، قىتايدىڭ قيىر شىعىسى مەن باتىسىن، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن شارلاعان الاشتىڭ اردا ازاماتى، وسىناۋ ساپارلارى تۋرالى «جولى بولعان جولاۋشى» اتتى عىلىمي ەكسپەديتسيالاردىڭ كۇندەلىكتەرىن جازدى. مۇندا «كەۋدەسى قۋىس دالاسىنىڭ» جوعى مەن بارى تۇگەندەلەدى.
بارعان ەلىنىڭ، جۇرگەن جەرىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن قاسيەتىن باياندادى. اتا-باباسىنىڭ، وتكەن، كەشكەن، كەتىلگەن ءومىرىنىڭ كونە سۇردەك ءىزىن ىزدەگەن وي- تولعامدارى وقىعان ادامدى ءار قيىرعا سالىپ شيراتادى، شيرىقتىرادى. سول جولعى جانە كەيىنگى قىتايعا جاساعان ساپارى تۋرالى «تاڭ بيشىلەر ەلىندە»، «قىرىق بۋىندى قىزىل اعاشتىڭ ءيىر بۇتاعى»، «بەيجىڭ مەن شىڭدۋ، قاشقار، قۇلجا، بارلىق» اتتى جەلىلەس ەسسە-كۇندەلىكتەرىن جاريالادى.
«جولى بولعان جولاۋشىمەن» ساپارلاس، دامدەس، نيەتتەس بولعان ادامدار سول جازبادان ءوزىن تابادى. وتكەن كۇنىنىڭ تابىن سەزەدى. بۇلدا ءومىردىڭ يگىلىگى مەن ءيىرىمى...
الاش ۇراندى ەلىنىڭ «دۋىلعاسى»، ونداعان كىتاپتار جازعان، جۇزدەگەن ماقالالار جاريالاعان الداسپان اعانىڭ عۇمىر جاسى ۇزاق بولسىن دەگەن ىنىلىك، شاكىرتتىك تىلەكتەمىن.
ەركىنجان سىلامحان
15-تامىز 2021 -جىل.
نۇر-سۇلتان قالاسى.
