ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى: جەرلەۋ ءراسىمى قاشان جانە قالاي توقتاتىلدى؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تۇركىستاننىڭ تورىندەگى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن رۋحاني ومىرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىنى ءمالىم. اتالمىش كەسەنە ىشىندە كوپتەگەن حان- سۇلتاندار، باتىرلار مەن بيلەر، باسقا دا يگى جاقسىلار جەرلەنگەن.

سول زامانداردا قايتىس بولعانداردى ءىرى اۋليە- امبيەلەر جانىنا اكەلىپ جەرلەۋ باتىس الەمىندە دە، شىعىس الەمىندە دە ءۇردىس بولعان. باتىس ەۋروپادا كوپتەگەن شىركەۋلەردە عاسىرلار بويى تەك اريستوكراتيا وكىلدەرى جەرلەنەتىن بولعان. ال، ەندى وزىمىزگە ورالار بولساق، بۇگىندە كونەكوز اقساقالدار تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە مارقۇمداردى جەرلەۋ قاشان توقتاتىلدى دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ تاپپاي قينالادى. كەسەنەگە يگى جاقسىلاردى جەرلەۋ كەڭەس وداعى كەزىندە توقتادى ما ەكەن، جوق، ودان دا ارىرەكتە مە؟

وسى سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن جاقىندا ارحيۆتەن تابىلعان ءبىر قۇجاتپەن تانىسۋ بارىسىندا تاپقانداي بولدىم. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان ءبىر ىستە تۇركىستان ۋەزىنىڭ باستىعى، پولكوۆنيك چەبوتاريەۆتىڭ سىرداريا وبلىسىنىڭ باستىعىنا، تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورى اتىنا جازىلعان راپورتى بار. 1884 -جىلدىڭ 30 - قاڭتار كۇنى جازىلعان راپورتتا ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالقى ءۇشىن وتە قاسيەتتى جەر ەكەنىن، بۇل كەسەنەنىڭ ىشىنە تۇركىستان ايماعىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن قايتىس بولعان بي، باتىر، باي- باعلان، يگى جاقسىلاردى الىپ كەلىپ قوياتىنىن باياندايدى.

ءمايىتتى كەسەنە ىشىنە قويۋعا ازىرەت سۇلتان ۇرپاقتارىنىڭ رۇقساتىمەن جانە ولارعا اقىسىن تولەپ جەرلەيتىنىن باياندايدى. ءارى قاراي ءقازىر ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى ءىشى مولالار مەن شىرىگەن مايىتتەرگە تولىپ كەتتى، مەشىتتىڭ ىشىندە جاعىمسىز ءيىس شىعىپ تۇرادى، سوعان بايلانىستى كەسەنەنىڭ ىشىنە جەرلەۋگە تىيىم سالۋ قاجەت ەكەنىن ءوتىنىپ سۇرايدى. تۇركىستان شاھارىنىڭ اقساقالى ميرحادىر ناربايەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا بۇدان 4-5 جىل بۇرىن مارقۇم بولىپ كەتكەن گەنەرال- گۋبەرناتور فون كاۋفماننىڭ تۇسىندا كەسەنەنىڭ ىشىندە ءمايىت جەرلەۋگە تىيىم سالاتىن ءبىر جارلىق شىققان ەكەن، ءبىراق چەبوتاريەۆ مەنىڭ قولىمدا بۇل جارلىق جوق دەپ ايتادى. وسى راپورت تاشكەنت قالاسىنا جەتكەن سوڭ گەنەرال- گۋبەرناتوردىڭ كانسەلەرياسىنان 9 -ناۋرىزدا رەزوليۋتسيا قويىلعان جاۋاپ كەلەدى. رەزوليۋتسيادا «مايىتتەردى كەسەنە ىشىنە جەرلەۋگە تىيىم سالىنسىن، سول بۇيرىق تۋرالى كەسەنەنىڭ باسشىلارىنان قولحات الىنسىن» دەلىنگەن.

22 -ناۋرىز كۇنى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ مۋتاۆالليى، ناقيبى جانە تۇركىستان ۋەزىنىڭ شەيح- ءۇل- يسلامى راحمەت ءچيللا قوجا عالياكبارقوجا ۇلى، اتاحان قوجا شاريپقوجا ۇلى، حاميدۋللا قوجا فاتحۋللاقوجاۇلدارى وسى 3 كىسى ءوز اتتارىنان قولحات بەرىپ، بۇدان بىلاي كەسەنە ىشىنە قايتىس بولعان كىسىلەردى قويمايمىز، بۇيرىقتى ورىندايمىز، ورىنداماعان جاعدايدا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەمىز دەپ ءسوز بەرەدى.

جانە وسى قۇجاتتىڭ سوڭىندا ءبىر حات تىركەلگەن. ول حاتتا كەسەنە ىشىنە ەڭ سوڭعى جەرلەنگەن كىسى تۋرالى مالىمەت بار. وندا «1883 -جىلى 1 - جەلتوقساندا اتباسار ۋەزى، قارابالا جاباي بولىسىنىڭ قازاعى اكەلىنىپ، كەسەنەنىڭ اقساراي بولىمىنە جەرلەندى» دەپ انىق جازىلعان. كىسىنىڭ اتى- ءجونى بەلگىسىز، الدە حات جازۋشى مۋتاۆالي قاتەلەستى مە ەكەن، اتباسار ۋەزىنىڭ قارابالا بولىسىنىڭ قازاعى جاباي دەپ وقۋ كەرەك پە دەپ ويلايمىن، سەبەبى ارقادا نايمان ەلىنىڭ قارابالا بولىسى دەگەن بولىس بولعان. ول جەردە جاباي دەگەن وزەن دە بار.

مىنە، وسىنداي قۇجاتقا قاراپ وتىرىپ 1884 -جىلدان باستاپ تۇركىستاندا كەسەنەنىڭ ىشىنە كىسى جەرلەۋدىڭ كۇرت تىيىلعانىن ءبىلىپ وتىرمىز. ال، ارينە، كەسەنە سىرتىنا جەرلەۋ جالعاسا بەردى. 1884 -جىلدان كەيىن قايتىس بولىپ تۇركىستانعا اپارىپ جەرلەنىپتى دەپ اڭىز قىلعان يگى جاقسىلاردىڭ كەسەنەنىڭ ىشىندە ەمەس، سىرتىندا جەرلەنگەنىن وسى وقيعادان بولجاۋعا بولادى. وسىدان كەيىن مايىتتەردى وتە الىس ايماقتاردان اكەلۋ دە توقتاعان سياقتى.

سونىمەن قاتار بۇل تىيىم سالعان جارلىق تەك كەسەنە ىشىندە «ءيىس شىعۋى» سەبەبىنەن ەمەس، سارى ارقادان باستاپ قوقان، بۇحارادان بەرى قاراي ازىرەت سۇلتانعا كەلىپ تۇنەگەن ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇركىستانمەن رۋحاني بايلانىسىن ءۇزۋدى ماقسات ەتكەندىكتەن دەپ انىق ايتا الامىز. بۇل ارقا قازاقتارىنا تۇركىستانداعى قوجالاردىڭ ىقپالىن دا ازايتتى. سەبەبى، ولار ولگەن يگى جاقسى كىسىلەردى جەرلەۋگە، ودان كەيىن اسىن بەرۋگە، مولاسىنا زيارات قىلۋعا جىل سايىن كەلىپ تۇراتىن ەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وسى جارلىعى ارقىلى رۋحاني بايلانىستار سيرەپ، اقىرى ءۇزىلىپ تىندى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

نۇرجان سادىربەك ۇلى، تاريحشى- گەنەالوگ. الماتى قالاسى.

«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى