شاحانوۆ شىڭى نەمەسە ءتورت اناسىن ارداقتاعان اقىن
انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن كەزكەلگەن جەتكىنشەكتى ورنىنان تۇرعىزىپ سۇراساڭ، كوزىن جۇمىپ تۇرىپ ايتىپ بەرەرى انىق. سودان بەرى شاحانوۆ پوەزياسىنىڭ قۋاتىمەن وسكەن ۇل- قىزداردىڭ الدى اجە مەن اتا بولىپ تا ۇلگىردى. قانشاما ۇرپاق مۇحتاردىڭ ءور رۋحتى ولەڭدەرىمەن جىگەرىن جانىپ ءوستى. قانشاما ۇرپاق شاحانوۆتىڭ شاعالاداي شارق ۇرعان جىرلارىمەن نامىسىن قايراپ ءوستى.
مۇنىڭ سىرى مەن قۇپياسى نەدە بولۋى مۇمكىن؟ مەنىڭ شە بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن مۇحتار شاحانوۆ پوەزياسىنىڭ پاراسات مايەگىنەن ىزدەگەن ءجون. ول ءوز ولەڭدەرىنە ماڭگىلىك تاقىرىپتاردى ارقاۋ ەتكەن اقىن. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ وزەگى - ادىلدىككە، ادالدىققا، ماحابباتقا، دوستىققا، ىزگىلىككە، سەنىم مەن قايسارلىققا قۇرىلعان. وسى ومىرشەڭ ۇعىمداردى قازاقتىڭ كۇردەلى دە قاراپايىم قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن، ۇلت جانىنا، ادام مەيىرىمىنە، سانا- سەزىمىنە كۇرەتامىرداي جاقىن سۋرەتكەرلىكپەن اسپەتتەيدى. بۇل شاحانوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ، كوپ قالامگەرگە بۇيىرماعان، ءوز تۇلعاسىنا جاراسىمدى ەۆەرەست شىڭى دەر ەدىك.
وڭاشادا جۇمەكەننىڭ جۇمباق جىرلارىن ويعا شومعان، تىنىش كۇيدە وتىرىپ وقىعاندى ۇناتاتىن وقىرماندار، ساحنادان شاحانوۆتىڭ جىرلارىن تىڭداۋعا كەتارى ەمەس. وقىرماننىڭ جانقالاۋى ءارقالاي. وعان ەشكىمنىڭ قولقاسى جۇرمەيدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ينتەللەكتۋالدى پوەزيا مەن ەسترادالىق جىرلاردى پاراللەل قويىپ سالىستىرۋ دا ابەستىك بولار ەدى. ەسترادالىق سارىنعا ادەتتە جاستاردىڭ جانى جاقىن. سوندىقتان دا، شاحانوۆ پوەزياسى ماڭگىلىك جاستىقتىڭ وشپەس بوياۋلارى، جارقىن ساتتەرى.
ءار جاڭا ۇرپاق شاحانوۆ جىرىن موينىنا تۇمارداي تاعىپ، باۋىرىندا ۇزاق شايقاپ جۇرەتىنى سودان. شاحانوۆ جىرلارىندا جوعارىدا بايان ەتكەنىمىزدەي دوستىق، ماحاببات، ىزگىلىك سىندى ادام بويىنداعى ەڭ ىزگى قاسيەتتەر، ءوز بىتىمىمەن ۇيلەسىمدى ىرعاققا بوي تۇزەپ، ازاماتتىق، ادامدىق، ادامزاتتىق ۇستىنداردىڭ جۇلگەسىن بويلاپ، وتان دەگەن وپالى ۇعىمعا جەتەلەيدى. بۇل جالاڭ ۇران، قارا ءدۇرسىن تاربيە، جاتتاندى جولداردان ەمەس، پوەزيانىڭ بيىك مۇراتتارىن باعىندىرعان قاسيەتىمەن وزگەشە وبرازعا ەنە تۇسەدى.
بۇرالاڭ، شىتىرمان جولدان ارىپ- شارشاپ ارەڭ كەلە جاتقان جولاۋشىنىڭ الدىنان، كەنەت كولجازيرالى كەڭ دالا، ابات جايلاۋ اشىلا تۇسكەنىندەي كەپ. 1985 -جىلى جازۋشى، سىنشى تۇرسىنجان شاپاي، مۇحتار شاحانوۆ پوەزياسى جايلى «كۇرەتامىردى ىزدەۋ» اتتى ماقالا جازادى. بۇل شاحانوۆ پوەزياسى حاقىندا جازىلعان كاسىبي دەڭگەيدەگى العاشقى سىن-ساراپ دەپ اتاساق ارتىق بولماس ەدى. ت. شاپاي، ءبىزدىڭ كوكەيدەگى ءسوزىمىزدى ءدوپ باسقانداي بىلاي دەيدى: «شىن سۇلۋلىق ادام جانىنىڭ ىزگى پەرنەلەرى مەن اڭسارلارىن وياتىپ، تولقىتسا، تەبىرەنتسە، اسەمدىك مۇراتىنا قۇشتار ەتسە، شاقىرسا كەرەك. مۇحتار ولەڭىنىڭ سىرتقى سىنىنان كورىنبەگەن سۇلۋلىق - ونىڭ وزەگىندە، ليريكالىق كەيىپكەر جانىنىڭ تازالىعىندا، جاستىق رۋحىندا، ۇمتىلىس جىگەرىندە، مۇراتىنىڭ اسقاقتىعىندا».
سودان بەرى مۇحتار شاحانوۆ پوەزياسىنداعى وسى اسقاق مۇرات ەش الاسارعان ەمەس. قايتا، اقىننىڭ كۇرەسكەر ومىرىمەن، الاسۇرعان مىنەزىمەن بىرگە بيىكتەي ءتۇستى.
مۇحتار اقىننىڭ ءومىرى مەن ونەرى بولەجارۋعا كەلمەيتىن، ءبىرتۇتاس كەيىپكە، الىنباس قامالعا ۇلاسىپ كەتتى. شاحانوۆ ولەڭ مەن ءومىردى، اقىندىق پەن قايراتكەرلىكتى، مىنەز بەن بولمىستى، بولمىس پەن ۇستانىمدى ءبىر- بىرىنەن بولەك قاراعان جوق. سودان دا اقىن ەلىمىزدەگى ۇلكەندى- كىشىلى ساياسي قوزعالىستارعا، قوعامدىق، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە بەل شەشە كىرىسىپ، بەل ورتاسىندا ات ويناتىپ ءجۇردى.
مۇحتار شاحانوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭدەرى ءتىپتى دە الاساپىرانعا تولى. ونىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «وركەنيەتتىڭ اداسۋى»، «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» سىندى روماندارى يۋنەسكو كولەمىندە تالقىلانىپ، الەم وقىرماندارى مەن عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر. وسىنداي ادامزاتتىق ساناداعى ەڭبەكتەرى ءۇشىن شاحانوۆ الەمنىڭ الپىستان اسا ەكلىنەن، ءجۇز جيىرماعا جۋىق ماراپات پەن سىيلىقتار ەنشىلەگەن. بۇل اقىن شىعارماشىلىعىن، ونىڭ وزگەشە ويلاۋ جۇيەسى مەن ەرەكشە تانىمىن شىن تۇسىنگەن قاۋىمنىڭ بەرگەن باعاسى ەكەندىگى انىق. بۇل شاحانوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ قۇرمەتتەلۋى عانا ەمەس، ۇلت ادەبيەتىنىڭ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ ابىرويى بولسا كەرەك-تى. 2002 -جىلى مۇحتار شاحانوۆقا ەينشتەين اتىنداعى التىن مەدال تاپسىرىلادى.
اقىننىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، شاحانوۆقا دەيىن بۇل سىيلىقتى دۇنيەجۇزىندە ون سەگىز ادام عانا العان. شاحانوۆ ەسىمى بۇل كۇندە ب ۇ ۇ- نىڭ التىن كىتابىنا كىرگەن. ا ق ش، انگليا، فرانسيا، گەرمانيا، جاپونيا سىندى الەمدەگى ەڭ ۇزدىك بىرنەشە وركەنيەتتى ەلدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتانعان. سولاي بولا تۇرا، تابيعاتى بالاداي اڭعال شاحانوۆ اتاق پەن داڭىقتىڭ، داقپىرتتىڭ ارتىنان ءوزى جۇگىرمەگەن.
كەزىندە «حالىق قاھارمانى» سىندى ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارى مارتەبەلى اتاقتان ءوز ەركىمەن باس تارتقانى دا سودان بولسا كەرەك. ول قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءتول بالاسىنداي بولىپ ءوستى. قىرعىز ەلىنىڭ حالىق اقىنى اتاعى دا، قازاق ەلىنىڭ حالىق جازۋشىسى اتاعى دا 90 -جىلداردىڭ بەل ورتاسىندا بۇيىرعان.
تۇركيانىڭ «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزىمەتى ءۇشىن» سىيلىعى دا ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق ۇلى ەكەنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. ءشاحانوۆتىڭ تالاس پەن تارتسقا تولى ومىرىندە، شىعارماشىلىق جولىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىن جىپكە تىزەبەرسەڭ وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ءبىز ارينە، بۇنى ءوزىمىزدىڭ ماقتانىشىمىز ءۇشىن عانا جازىپ وتىرمىز. ومىردەگى، ونەردەگى ادال دوسى، قىرعىز- قازاقتىڭ تەل ۇلى شىڭعىس ايتماتوۆ، شاحانوۆ تۋرالى ءبىر جازباسىندا، شاحانوۆ بۇگىنگى ءداۋىردىڭ جاڭاشا ويلاۋ ۇلگىسىندەگى ورەسى بيىك اقىن، مۇنداي كەمەل مازمۇنداعى اقىن كۇللى ازيا قۇرلىعىنداعى ادەبيەتتە بولعان جوق دەپ بايانداي كەلە: «بۇعان كوز جەتكىزگىڭىز كەلسە، ونىڭ پوەمالاردان قۇرالعان «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» اتتى الىپ تىنىستى رومانىن وقىڭىز. ناق وسىنداي زاڭعار دەڭگەيدەگى اقىن ⅩⅩ عاسىر مەن XXI عاسىر ارالىعىندا بوي كورسەتۋى كەرەك- اق ەدى. ول اقىننىڭ مۇحتار شاحانوۆ ەكەنى داۋسىز»، - دەپ ۇلكەن باعاسىن بەرەدى.
ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى اتانعان قالامگەردىڭ بۇل دۋالى سوزىنە، ءبىزدىڭ ەش الىپ- قوسارىمىز جوق. قىرعىز حالقى شاحانوۆتى قىرعىز پوەزياسىنىڭ ايتماتوۆى دەپ، ولەڭدەرىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرگىزىپ، ءوز انا ءتىلىنىڭ ادەبيەتىنە، اسىل قازىناسىن اينالدىرىپ ۇلگىرگەنى دە سودان ەكەنى داۋسىز.
كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا، اقتى اق، قارانى قارا دەپ ايتا الماسا، جانتامىرىن اقيقاتپەن سۋارا بىلمەسە، ەكى جۇزدىلىك پەن ەنجارلىققا بۇيرەگىن بۇرىپ، جالعاندىققا قارسى تۇرا الماسا، ول مەيلى كىم بولسىن، عالىم، اقىن، ءيا جازۋشى بولسىن ءبارىبىر ءوزىن جوعالتقان، ءوز قۇندىلىعىنان ايرىلعان ادام دەگەن پرەنتسيپتى تەمىرقازىقتاي بەرىك ۇستانعان اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى قايراتكەرلىك قىزىمەتى ءوز الدىنا ءبىر توبە.
مۇحتار شاحانوۆ كەيدە وتكىر ءتىلدى ولەڭىمەن، كەيدە وجەت مىنەزىمەن، كەيدە ساياسي ءادىس- تاسىلدەرىمەن، رەتى كەلسە تىزەگە باسىپ تا ۇلت جولىنداعى، ەل الدىنداعى بارلىق ماسەلەلەرگە ويلانباستان ات سالىسقان تۇلعا. ونىڭ تۇتاس ءومىرى تەك قانا كۇرەستەن تۇراتىنداي. قاراپايىم حالىق ورتاسىندا دا، بيىك مىنبەردە دە، لاۋازىمدى قىزىمەتتە دە شاحانوۆ ەكى يىعىمەن ىرەپ جول اشىپ، جانە سول ارپالىسىنان ۇنەمى ەل مەرەيىن اسىراتىن ناتيجە شىعارىپ وتىردى. قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، جەرى، نامىسى دوداعا تۇسكەن توپتا، شاحانوۆ بەيجاي قاراپ وتىرعان ەمەس.
جاس شاحانوۆ العاشقى ەڭبەك جولىن «وڭتۇستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىنەن باستاعان قالامگەر، كەيىن «جالىن» الماناعىنىڭ باس رەداكتورى، «جالىن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سىندى قىزىمەتتىك جولداردان ءوتتى. ونىڭ قوعام قايراتكەرى رەتىندەگى قاجىرلى كۇش- قۋاتى ارال تەڭىزى مەن بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن قولعا العان تۇستا ايرىقشا كورىنە باستادى. ارال مەن بالقاشتى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە، كوپتەگەن ەلدەرمەن ورتاق مۇدە ورناتىپ، ارالدى الەمدىك ەكولوگيالىق جىلىنۋدىڭ سالدارىنان تۋعان، جالپى جەربەتىندىك ورتاق ماسەلە رەتىندە كورسەتىپ، ونىڭ ءبىرجولا قۇرىپ، قۇردىمعا بەت الۋىنىڭ الدىن الا ءبىلدى. دەگەنمەن بۇل ماسەلە ەشۋاقىتتا كۇنتارتىبىنەن تۇسپەسى انىق.
كەشەگى «جەلتوقسان وقيعاسى» كەزىندە دە مۇحتار شاحانوۆ ءوزىنىڭ ەل الدىنداعى بورىشىن ادال اتقارا ءبىلدى. جەلتوقساننىڭ قاندى الاڭىندا يمپەريالىق كۇشتىڭ تەپكىسى استىندا قالعان، قازاقتىڭ ورىمدەي ۇل- قىزدارىنا اراشا ءتۇسىپ، اشى شىندىقتى ماسكەۋدىڭ تورىندە تۇرىپ ايتا ءبىلدى. 1988 -جىلعى ناۋرىز تويى كۇللى قازاقتىڭ ەسىندە بولسا يگى.
شاحانوۆ وسى جىلدارى الپىس جىلدان استام ۋاقىت، سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە، ءدىني سارىنداعى مەرەكە دەپ تۇنشىقتىرىلىپ كەلەگن ناۋرىز تويىنىڭ جاپپاي مەرەكەلەنۋىنە مۇرىندىق بولدى. سول تۇستاعى كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كولبينگە حات جازىپ، ۇلتتىق مەرەكە ناۋرىزدى قايتا جاڭعىرتۋدى، ونىڭ عاسىرلار بويى ەل ومىرىمەن، سالت- ساناسىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قاراپايىم عانا ءداستۇر ەكەنىن ايعاقتاپ، دالەلدەپ كورسەتەدى.
سول ساتتە بيىك مىنبەردەن ايتىلعان شاحانوۆتىڭ ۇسىنىسىن، وزبەكالى جانىبەكوۆ پەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قانا قولداعان ەكەن. سوعان قاراماستان ۇلت جادىسىنان ءوشىپ بارا جاتقان ۇلتتىق مەرەكە وزگەشە ءتۇس الىپ، قايتا تۇلەپ، رۋحىمىزدىڭ ومىرشەڭ ۇلگىسىنە اينالعانىنا بۇگىنگى تاريح كۋا. مۇحتار شاحانوۆ 1989 -جىلى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقستان جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. وسى دەپۋتاتتىق مىنبەردە ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن وتكىر، كۇردەلى، ەلدىك ماسەلەلەردى ۇنەمى كوتەرىپ وتىردى. بۇل ءۇردىس 2004-2007 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولۋى سىندى مانداتپەن اقىرلاسسا دا، شاحانوۆ ءوزىنىڭ شىندىق بيىگىنەن، ادىلدىكتى تۋ ەتكەن اق جولىنان اينىعان ەمەس. اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن بىرگە قۇرعان «حالىق كونگرەسى» پارتياسىندا دا، كەشەگى «ەل رۋحى» پارتياسىندا دا ەلدىك، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇدەنى بارىنەن بيىك قويدى. اقشاعا، ابىرويعا، جالعان ءمانساپقا جەگىلۋ ويىنا كىرىپ شىقپادى.
اقىننىڭ وسىنداي پاراسات بيىگىن باعالاپ، كوزبەن كورىپ، ايرىقشا سۇيىنگەن ورىستىڭ ۇلى اقىنى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو: «اسىرە ۇلتشىلدىق كەزكەلگەن ۇلتتى ازىپ-توزۋعا باستايتىن جول. ال، مۇحتار، سەن ءۇشىن مەن باقىتتىمىن، سەبەبى، سەن كەڭ قۇلاشتى دارحان تۇلعاسىڭ. سەن قازاقستانعادا، رەسەيگەدە، جانە بۇكىل ادامزاتقا بىردەي ۇلتجاندىلىق ەتە الاسىڭ! سەن - قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتتىڭ ادامىسىڭ جانە بولاشاقتىڭ قازاعىسىڭ!»، - دەپ ايرىقشا سۇيىنە جۇرەكجاردى ءسوزىن ايتادى.
رۋحانيات - قاشان دا ەل ءومىرىنىڭ وزەگى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى. ال، رۋحانياتتىڭ ادال ۇلدارى، قاھارمان جاۋىنگەرلەرى سول وركەنيەتتىڭ جوقشىسى. ەگەمەندى ەل اتانعانىمىزعا وتىز جىل تولعان بۇگىنگى تاڭدا، ەل ءومىرىنىڭ ەلەۋلى بەتتەرىن، جارقىن ساتتەرىن مۇحتار شاحانوۆ سىندى قايراتكەر قالامگەرلەردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىنان بولە قاراۋ مۇمكىن ەمەس. مۇحتار شاحانوۆ تاۋەلسىز وتانىمەن بىرگە وت كەشىپ، مۇز جارىپ كەلە جاتقان تيتان تۇلعا. اساۋ تولقىندار تۋلاعان تەڭىز ۇستىندەگى الىپ كەمە. اينالاسىنا ايبار. ۇلتىنا مەرەي. ەلىنە قامقور. ەلىنىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان اق كەمەنىڭ جالاۋى جىعىلماسىن دەپ تىلەيمىز قاشاندا.
ۇمتىل زارىققان
«adebiportal.kz»
