دومبىرانىڭ جەتى ءتۇرى جويىلىپ كەتكەن
ۇلتتىق دومبىرا كۇنى قارساڭىندا قازاقپارات ءتىلشىسى وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن بولاتىن. و باستا قازاق دومبىراسى 9 پەرنەلى بولعان دەپ ايتىلادى. ايگىلى وزبەكالى جانىبەكوۆ جازبالارىندا وسىنداي دەرەكتەر كەلتىرەدى.
2008-جىلى موڭعوليا ارحەولوگتارى التايدىڭ سول ەلدەگى بولىگىنەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ V عاسىرىنا جاتاتىن كونە اسپاپ تاۋىپ، كەيىن ونى زەرتتەگەن قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى ەلگە كوشىرمەسىن الدىرعان بولاتىن.
تۇركولوگ عالىمنىڭ ايتۋىنشا، سول «اتا دومبىرادا» دا 9 پەرنە بولعان.
1-سۋرەت
ايگىلى مادەنيەتتانۋشى، كۇيشى ءارى جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ قازاق اراسىندا دومبىرا پەرنەسىنىڭ وعىز پەرنە، باس پەرنە، تىلسىم پەرنە، ەڭىرەلى پەرنە، جەتىم پەرنە، جۋاس پەرنە، كوسەم پەرنە، مۇڭلىق پەرنە، داڭعىل پەرنە، ەمىرەلى پەرنە، شەشەن پەرنە، ءۇيسىز پەرنە، شاعىرماق پەرنە، قۇسار پەرنە، كەت-بۇقانىڭ پەرنەسى، شىڭىراۋ پەرنە، كادەسىز پەرنە، تابالدىرىق پەرنە، تىسقارى پەرنە دەگەن سياقتى 20 دان استام ءتۇرى كەڭ تاراعانىن جازىپ كەتكەن.
قازاق جەرىندەگى بالبال تاستاردىڭ اراسىندا دموبىراعا ۇقساس اسپاپ ۇستاپ تۇرعان بەينەلەر دە كەزدەسەدى. ۇڭگىرلەر مەن سىنتاستاردا، قىش مۇسىندەردە دە دومبىرا ۇستاعان ادام بەينەسى ءجيى كەزدەسەدى.
وسىلارعا سۇيەنىپ، دومبارىنىڭ تاريحى 5 مىڭ جىلدان اسادى دەيتىن تەوريا بار.
سول زامانداردان بەرى دومبىرا ونى كيە تۇتىپ، قاستارلەپ ۇستاعان حالىقپەن بىرگە دامىپ، زامان ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. دومبىرا فورماسىنىڭ، پەرنەلەر سانىنىڭ قۇبىلىپ وتىرىپ جەتۋى تۇپكى تامىرىن ساق پەن عۇننان الاتىن قازاق حالقىنىڭ دامۋ تاريحىنا قاتتى ۇقسايدى.
قازاق دومبىراسى جانە رومانەنكو
دومبىرانىڭ عىلىم نەگىزدە رەفورماعا ءتۇسۋى احمەت جۇبانوۆتىڭ كەزىندە بولدى. قايراتكەر رەسەيدىڭ تۋلا ولكەسىندەگى اسپاپ شەبەرلەرىنىڭ اۋلەتىنەن شىققان بوريس جانە ەممانۋيل رومانەنكولارمەن بىرلەسىپ، قازاق دومبىراسىن وركەسترگە بەيىمدەۋىنەن دومبىرا ەۆوليۋتسياسىنىڭ شەشۋشى كەزەڭى باستالادى.
بۇعان دەيىن ورىس حالقىنىڭ ۇلت اسپاپتار وركەسترىن جاساقتاۋعا قاتىسىپ، ونداعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىن ەۋروپالىق ستاندارتقا يكەمدەۋ ارقىلى اتتارى شىققان اعايىندى شەبەرلەر قازاقتىڭ قارا دومبىراسى مەن قىل قوبىزىن دا ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا اسەر ەتتى.
دەگەنمەن، دومبىرا رەفورمالاۋ ىسىندە ەممانۋيل رومانەنكونىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولدى دەسەك، جاڭساق ايتار ەدىك. بۇل ءىستىڭ باسى- قاسىندا احمەت جۇبانوۆتىڭ ءوزى بولعانىن ايتتىق. ودان بولەك قامار قاسىموۆ سياقتى مايتالمان مامان اسپاپتىڭ ءتول قاسيەتىنەن مۇلدە اجىراماۋىن قاداعالاپ وتىرعان.
كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ كۇيشى قارشىعا احمەديار ۇلىنان العان سۇحباتى بار. وقىرمان نازارىنا قارشىعا كۇيشى كوز جۇمعاننان كەيىن عانا ۇسىنىلعان. سول سۇحباتتا قازاق كۇيىنىڭ قارشىعاسى اعايىندى رومانەنكولاردىڭ قولىنان شىققان تاڭداۋلى اسپاپتاردى سىناقتاپ وتكىزىپ تۇرعانىن ايتادى.
«كەزىندە كونسەرۆاتوريانىڭ جانىنان اشىلعان ەكسپەريمەنتالدىق شەبەرحانا جاقسى باعىت العان ەدى. ايگىلى شەبەر ەممانۋيل رومانەنكو دومبىرا جاسايتىن، بەلگىلى كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆتىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى بولاتىن. مەن شەبەرحانادا يلليۋستراتور، ياعني اسپاپتا ويناپ، سىن ايتاتىن مامان بولىپ جۇمىس ىستەدىم. ماقتانعانىم ەمەس، وسى كۇنى تارتىلىپ جۇرگەن سايدىڭ تاسىنداي از، جاقسى اسپاپتار مەنەن جولداما الىپ اتتانعان ەدى. قازىر ول شەبەرحانانىڭ جۇمىسى السىرەدى. و باستا قازاق اسپاپتارىن زەرتتەۋدىڭ ورتالىعىنا اينالا ما دەگەن ۇمىتپەن اشىلعان ەدى عوي»، - دەگەن قارشىعا احمەديار ۇلى.
قازاق دومبىراسىنىڭ پەرنەلەر سانى ارتىپ، فورتەپيانو سياقتى كەز كەلگەن نوتانى ءۇيىرىپ اكەتەتىن، امبەباپ قابىلەتكە يە بولاتىنى وسى تۇس. 1933-جىلى مۋزىكالىق دراما تەحنيكۋمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى احمەت جۇبانوۆ ءبىلىم وشاعىنىڭ جانىنان ەكسپەريمەنتالدىق شەبەرحانا اشىپ، بىرنەشە شەبەر مەن مۋزىكانتتىڭ كومەگىمەن دومبىرا مەن قوبىزدى وركەسترگە بەيىمدەپ شىعارادى.
كەيىن دومبىرانىڭ وسى ستاندارتى بويىنشا قاراعاندى وبلىسىنىڭ وساكاروۆ كەنتىندە، الماتى قالاسىندا دومبىرانى كونۆەيەرمەن شىعاراتىن فابريكالار ىسكە قوسىلدى. كاسىبي كۇيشىلەر مەن كونەكوز ونەرتانۋشىلاردىڭ اراسىندا وسى تاريحي كەزەڭنىڭ دومبىرا ەۆوليۋتسياسىنا كەرى اسەر ەتكەن تۇستارى كوپ دەگەنگە ساياتىن پىكىر دە بار.
مۇداعى باستى قيسىن - رومانەنكو جاساپ شىعارعان قۇراندى دومبىرا قازاقتىڭ مۋزىكا ماندەنيەتىن ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىنە يكەمدەپ كەتتى دەگەنگە سايادى. ياعني، ايگىلى شەبەردىڭ ءوزى قازاق ونەرىنە ەڭبەك ەتكەنىنە ماقتانىپ وتكەنىمەن، ءبىرىنشى كەزەكتە «بۇراتانا» حالىقتارعا ورىس مادەنيەتىن سىڭىرگەن قايراتكەر بولعان.
ال قارشىعا احمەديار ۇلى احمەت جۇبانوۆ قۇرعان قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتار وركەسترىن قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىن ۇستاپ تۇرعان التىن تىرەكتىڭ ءبىرى دەپ باعالاپ كەتكەن. ول ۇلتتىق ونەردىڭ ورتالىقتانۋى ونىڭ جۇيەلى دامۋىنا سەبەپكەر بولعانىن ايتىپ وتكەن.
«نوتا جازۋ جۇيەسىن سىناپ جاتادى... قازاق تاريحى - اۋىر تاريح. ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ تاعدىرىن جەر بەتىندە ۇقساسى جوق تاعدىر دەر ەدىم. بىزدە، مىسالى، كۇيشىنىڭ ارتىندا مۇراگەرى قالماسا، ونەرى وزىمەن بىرگە كورگە كىرەدى. ارتىق بولار، كەم بولار - اقيقاتى وسى. قول سوزىم جەردە تۇرعان ⅩⅨ عاسىردى عانا بىلەمىز. ار جاعى شە؟ ەگەر قازاق حالقى وتىرىقشىلىقتى ەرتەرەك يگەرسە، كۇيدى، ءاندى، جىردى حاتقا ءتۇسىرۋدىڭ وزىق جۇيەسىن مەڭگەرگەن بولسا، كەيىنگى ۇرپاق وسىنداي قاسىرەتكە ۇرىنار ما ەدى؟ كەيبىر عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، قازاق حالقى ءوزىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ جارىمىنان استامىنان ايرىلىپتى. ال جەر ەمشەگىن ەمگەن، جازبا مادەنيەتتى وربىتكەن حالىقتاردىڭ بۇكىل مۇراسى مۇرتى بۇزىلماي قويمالارىندا ساقتاۋلى جاتىر. وسىدان كەيىن نوتا جازۋىنا قارسى شىققاندارعا نە دەر ەدىڭىز»، - دەگەن ەكەن ايگىلى كۇيشى.
بۇعان قاراپ، دومبىرانىڭ قازىرگى ستاندارتى ءمىنسىز دەۋگە دە بولماس. قازىر ەلگە تانىمال، قولىنا كيە قونعان دومبىرا شەبەرلەرىنىڭ ءبارى نەيلون ىشەكتىڭ قازاقتى قوڭىر ۇننەن ايىرعانى دابىل قاعىپ، ايتىپ ءجۇر. مال ىشەگىنەن شىعاتىن قوڭىر ءۇندى ەستىپ كورمەگەن ۇرپاق قالىپتاسىپ ۇلگەردى.
«احمەت جۇبانوۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان جوبالاردان ۇتقانىمىز - دومبىرا ءار قازاقتىڭ شاڭىراعىنا فابريكالاردان، ءبىر ستاندارت بويىنشا تارادى. دومبىرانىڭ ءۇنى الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە ويناپ، كلاسسيكالىق ونەر ەكەنى مويىندالدى. ۇتىلعانىمىز - كوپتەگەن پەرنەلەردەن ايىرىلدىق. قاشاعان پەرنە ءتۇسىپ قالدى. نوتامەن الساق، «دو» مەن «سيدىڭ» اراسىنداعى سىرىلمالى پەرنەلەر جوعالدى.
قازىر تەحنولوگيا دامىپ جاتىر عوي. جاپونيا سياقتى ەلدەردە مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ ىشەگىن ەكولوگيالىق زاتتاردان شيراتاتىن تاسىلدەر پايدا بولىپتى دەپ ەستىپ جاتامىز. ءبىزدىڭ شەبەرلەردىڭ قولىندا ونداي مۇمكىندىك بولماي تۇر. مال ىشەگىن دە ۇزىلمەتىندەي ەتىپ، جەتىلدىرۋگە قازىرگى عىلىمنىڭ مۇمكىندىگى جەتەدى دەپ ويلايمىن. مادەنيەت جاناشىرلارى وسىنى قولعا السا ەكەن. سوندا دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى شاناعىنا قايتا قونار ەدى»، - دەيدى دومبىرا شەبەرى سۇلتان مۇسايەۆ.
بۇل كىسى ءبىر جىلدارى ماحامبەت ۇستاعان «جورىق دومبىرانى» تىرىلتۋگە تالپىسىن جاساعان بولاتىن.
تمات مەرعالييەۆتىڭ وكىنىشى
«جورىق دومبىرا» دەمەكشى، ⅩⅩعاسىردا قازاق دومبىراسىنىڭ 7 ءتۇرى قولدانىستان شىعىپ قالعان دەيتىن دەرەك بار.
وسىنىڭ اقيقاتىنا جەتۋ ءۇشىن ايگىلى دەگەن بىرنەشە كۇيشى مەن دومبىرا شەبەرىنە حابارلاسىپ كوردىك. اتاۋلارىندا الشاقتىق بولعانىمەن ءبارى، ءار ءوڭىردىڭ دومبىراسىنىڭ فورماسى، جاسالۋ ءتاسىلى وزگە بولعانىن، سونىڭ ءبارىن قازىرگى ەۋروپالىق ستاندارتقا يكەمدەلگەن دومبىرا باسىپ كەتكەنىن راستادى.
سونىمەن جويىلىپ كەتتى دەپ جۇرگەن جەتى دومبىرانىڭ ءتىزىمى مىناداي:
«ءۇش ىشەكتى نەمەسە قوسبۇراۋ دومبىرا. (شىعىس قازاقستاندا كوپ كەزدەسكەن. سوڭعى نۇسقاسىن جارقىن شاكارىم ۇستاعان).
2. قىرعىزدىڭ قومىزىنا ۇقسايتىن الاتاۋ دومبىراسى. (جامبىل دومبىرا دەپ تە اتايدى. كەنەن ازىربايەۆ، جامبىل جابايەۆتار ۇستاعان).
3. ارقانىڭ تۇمار دومبىراسى. (ءۇشبۇرىش فورمالى، تۇمار ءپىشىندى دومبىرا).
4. بالالارعا ارنالعان شىڭكىلدەك دومبىرا. (ءپىشىنى بالانىڭ قارىمىنا وڭتايلى، ءۇنى بالا داۋسىمەن ۇندەس بولعان).
5.وڭتۇستىك ولكەدەگى وتىرىقشى جۇرتتىڭ ايەلدەرى ۇستاعان شەرتەر نەمەسە «بيپىل» دومبىرا. (بەتتاقتايى تەرىمەن قاپتالاتىن نەمەسە تاقتاي ورنىنا تەرى كەرىلگەن دەسەدى. بۇل دومبىرادان مۇرا بولىپ «بيپىل، بيپىل، بيپىل-اي، تارتشى قۇربىم ءبىر كۇي اي» دەپ جامال وماروۆا ايتاتىن ءان قالعان).
6. ەدىل مەن جايىقتىڭ بويىنداعى ماحامبەتتىڭ جورىق دومبىراسى. (قازىرگى شەبەرلەردىڭ ىشىندە ماحامبەتتىڭ دومبىراسىن قايتادان جاڭعىرتۋعا ارەكەت جاساعان جالعىز سۇلتان مۇسايەۆ).
7. قاراپالپاق، ماڭعىستاۋ، ىشكى تۇركىمەنستان حالىقتارىندا كەزدەسەتىن وعىز دومبىرا. قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى تاپقان «اتا دومبىرا» سول ەجەلگى وعىز مادەنيەتىنىڭ دومبىراسىنا جاتادى دەلىنىپ ءجۇر.
اڭىز بويىنشا دومبىرا شەبەرى بۇل اسپاپتى جەمىس اعاشىنان شاپقان. شەبەر اۋەلى ءپىسىپ تۇرعان جەمىسىن جەپ، ودان كەيىن اعاشتان دومبىرا شاپقان. بۇل دومبىرالاردىڭ باسى جەمىس بەرگەن اعاشتاي ءيىلىپ كەلۋىندە وسىنداي ەستەتيكالىق سىر جاتىر-مىس).
قورىتا ايتساق، دومبىرا بىزگە وسى قالپىندا جەتۋى ءۇشىن تالاي وزگەرىسكە ۇشىراعان. سۇلتان مۇسايەۆ ۇستازى تمات مەرعاليەۆتىڭ جاۋگەرشىلىك زامانداردا دومبىرانىڭ تالاي ءتۇرى جوعالىپ، كەيىن ونى وزگە حالىقتار ءوز مادەنيەتىنە يكەمدەپ كوشىرگەنىن ايتقانىن ەسكە الادى.
دومبىراعا دەگەن قامقورلىق ەسكەرتكىش ورناتىپ، فلەشموب ۇيىمداستىرمەن شەكتەلمەي، وسىنداي ولقى تۇستاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا باعىتتالسا قۇبا-قۇپ.
