قازاق كۇيىنىڭ ءبىر ءپىرى - سەكەن تۇرىسبەك

ءار داۋىرگە ءتان كۇي ونەرىنىڭ كلاسسيكتەرى بولادى.

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - VII عاسىرداعى قوبىز كۇيىنىڭ كلاسسيگى - قورقىت اتا (تۇركى حالقىنا ورتاق ۇلى ويشىل، جىراۋ) دەسەك، ول ءبىزدىڭ جىلساناۋىمىزدان بۇرىنعى III- II عاسىرلاردا دۇنيەجۇزىنە ۇستەمدىك قۇرعان ساق، عۇن، قىپشاق داۋىرىندەگى دومبىرا، قوبىز، سىرناي، سىبىزعىلارمەن ورىندالعان ميفتىك سارىنداعى «بوزدالا»، «بوزايعىر» كۇي مانەرىن ۇلعايتىپ، ءوز كۇيى - «ءومىر جىرىن» سونىدان تۋدىردى.

سول نەگىزدە تۇركى حالىقتارىنا ورتاق كۇي مۇراسى «قوڭىر كۇي» ءستيلىن جاساپ، ادامزات بالاسىنا كۇي تارتۋدىڭ جاڭا سوقپاعىن سالىپ بەردى. ال ەندى سول ەكى ارادا ون ءتورت عاسىر وتكەندە، ياعني ХХІ عاسىردا سەكەن تۇرىسبەك قازاق كۇي ونەرىنىڭ الەمدىك كلاسسيگىنە اينالدى.

سەكەن - قازاق دالاسىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرىن تەرەڭ زەرتتەپ، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا وتكەن عۇلاما كۇيشىلەردىڭ مۇراسىن جالعاستىرعان تالانت.

ول سونىمەن قاتار ارقاداعى «شەرتپە كۇي» ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان تاتتىمبەتتىڭ، ارال، اقتوبەگە ءتان «توكپە كۇيدى» قاناتتاندىرعان قۇرمانعازى، قازانعاپتىڭ، سىر سۇلەيى تورەمۇراتتىڭ «سىبىزعى كۇيلەرى»، قاراتاۋ داستۇرىندەگى «شەرتپە كۇي» مەن «توكپە كۇي» ونەرى، جەتىسۋ داستۇرىندەگى ەجەلگى جىر، ەرتەگى سيۋجەتتەر جەلىسىنە قۇرالعان كۇيدىڭ، تەرىس بۇراۋمەن بايىعان ەرەكشەلىكتەردى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، قازاق كۇي ونەرىنىڭ تىڭ، سۋ جاڭا كومپوزيتسياسىن قالىپتاستىردى.

بايىتىپ قانا قويماي، ودان ءارى تەرەڭدەتىپ، جاڭا عاسىر مۋزىكا جاۋھارلارىنان سۋسىنداتتى. كۇيدىڭ دىبىس، ىرعاق، تەربەلىسىنە، گيتارا، پيانينو، جەتىگەن، قوبىز سىندى ساز اسپاپتارىن قوسىپ، وركەسترلىك شەبەرلىكپەن مانەرلەپ ويناۋ ارقىلى قازاق كۇيلەرىن الەم ساحناسىنا الىپ شىقتى.

سونىڭ ناتيجەسىندە سەكەن تۇرىسبەكوۆ شىعارمالارى جاپپاي تارالىپ، كەڭ تانىمالدىلىققا يە بولدى.

ءبىز سەكەن كۇيلەرىنىڭ تانىلۋى مەن تارالىمىن زەرتەۋ ماقساتىندا ارنايى تىلشىلەردى ۇيىمداستىرىپ، مەملەكەتتىڭ ءىشى- سىرتىنداعى مىڭداعان ادامعا سەكەن كۇيلەرى جايىندا سۇراق-جاۋاپ تا ۇيىمداستىرعان بولاتىنبىز. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ۇيالى تەلەفون قوڭىراۋىنان «اقجاۋىن» مەن «كوڭىل تولقىنى» كۇيىنىڭ كۇمبىرلەپ تۇرعانىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىپ، كۋا بولدىق.

ونەردىڭ ءوسۋ جولى - قيىن دا كۇردەلى جول. الدىڭعى ونەرپاز شىققان بيىكتەن، كەيىنگى ونەرپازدىڭ جەتكەن شىڭى جوعارى تۇرماسا، ونەردە ءوسۋ بولمايدى.

ايگىلى كومپوزيتور بەتحوۆەن XVIII عاسىردا گەرمانيانىڭ فيلوسوفياسى، ادەبيەتى، ونەرىنىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى. دۇنيەجۇزى عالىمدارى ونىڭ «ايلى سوناتاسىن» جانە «كرەيتسەر سوناتاسىن» الەم مۋزىكاسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى دەپ باعالاپ، ايرىقشا وقشاۋ قۇبىلىس گەگەل، شيللەر، گەتە قاتارىنا كوتەردى. ول تۋما تالانت، جومارت تابيعات ادام الاقانىنا سالىپ بەرگەن قايتالانباس تۇلعا دەپ تانىدى.

بەينە سول ءتارىزدى، قازاق دالاسىنا ХХІ عاسىردىڭ ەنشىسى ەتىپ، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ باعىنا كۇي ءپىرى - سەكەن تۇرىسبەكتى سىيلادى. ونىڭ «اقجاۋىن»، «كوڭىل تولقىنى»، «كۇلتەگىن، «بەسىك كۇيلەرى» تۇتاس تۇرىك جانە الەم حالىقتارىنىڭ ورتاق قۇندىلىعىنا اينالدى. دۇنيەجۇزىن ەكى شەكتىڭ قۇدىرەتىمەن قازاق كۇيىنە جالت قاراتتى. دالا مۋزىكاسىن الەم كلاسسيكا دەڭگەيىندە تاني باستادى.

سەكەن كۇيلەرىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، فيلوسوفياسى، ەستەتيكالىق تالعامى الەم كلاسسيكاسىنىڭ ونەر كاۋسارىنان باستاۋ الادى. تاريحي تاعىلىمداردان تامىر تارتادى. ونىڭ ون بەس كۇيىنىڭ مازمۇنىندا بايتاق باي دالاسىنىڭ تەڭدەسسىز سۇلۋلىعى سۋرەتتەلەدى، ادام بالاسىنىڭ جارقىن وبرازىن سومدايدى. سەكەن كۇيىنەن تىڭدارمان كينو كورەدى، تاعىلىم وقيدى، فيلوسوفيالىق وي تۇيەدى.

سەكەن از عانا ۋاقىتتا حالقىمىزدىڭ «ونەر تۇلعاسى» بولىپ قالىپتاستى.

بىردە جاپونيانىڭ استاناسى توكيو قالاسىنا ءىسساپارعا بارعانىمىزدا قازاقستاننىڭ كونتسەرت ۇيىرمەسىنە قوسىپ، سەكەندى دە الىپ باردىق. سەكەننىڭ «اقجاۋىن»، «كوڭىل تولقىنى» كۇيىن جاپون حالقى ىستىق ىقىلاسپەن تىڭدادى. كونتسەرت سوڭىندا ادامدار تالاسا- تارماسا ساحناعا شىعىپ، سەكەننىڭ قولىن الىپ، قۇشاقتاپ كورىستى، فوتوعا ءتۇستى. باستارىن ءيىپ، ۇلكەن قۇرمەت ءبىلدىردى. وعان قىزىعا قاراپ، تاڭداي قاعىپ تاڭىرقاستى. بۇل قۇرمەت جالپى سەكەنگە عانا جاسالعان قۇرمەت ەمەس، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنە، قازاق حالقىنا جاسالعان وتە زور قۇرمەت ەدى.

مەن ساحنادا وتىرىپ، قازاق كۇيلەرىنىڭ، اسىرەسە سەكەن كۇيلەرىنىڭ مۇنشالىق كۇش پەن قۋاتقا يە ەكەنىنە كوزىم سوندا تولىق جەتتى. ات جالىندا تۋىپ، تۇيە قومىندا وسكەن تاقىمى تاستاي، قايسار قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى كوك تۇرىك مەملەكەتى داۋىرىندە ۇلى دالانى قورعاعان باتىر بابالارىمىز، باتىسى قارا تەڭىز، دوناي القاپتارىنا دەيىن، وڭتۇستىگى فەرعانا ويپاتى مەن يران ۇستىرتىنە، سولتۇستىگى ءسىبىر مەن بايقالعا، شىعىسى تابعاش القابىنا دەيىن ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلى دالا توسىندە قۋاتتى يمپەريا قۇرعان ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. سەكەن كۇيلەرى وسى تاريحي كورىنىستەردى، كوش كەرۋەندەي تىزبەكتەپ، بەينە تاۋ كوشىپ جاتقانداي بارلىعىن كوز الدىڭنان وتكىزەدى. جاپون حالقى دا تالاي تامىرلى تاعدىرىن كۇي تولعاعىنان تانىپ، كوزدەرىنە كوپ دۇنيەنى تۇنەتكەن بولسا كەرەك.

ونەردە شەكارا بولمايدى. ونەر ءتىلىن، اسىرەسە كۇي ءتىلىن جەر بەتىندەگى سانالى ادام تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، ءۇن ىرعاعىمەن تۇسىنەدى. ورتاق سەزىممەن قابىلدايدى. ويتكەنى مۋزىكا - ادام جانىنىڭ قۇپيا ءۇنى. دىبىس، ىرعاق، تەربەلىس ارقىلى كوركەم كورىنىس جاساپ، عاجاپ ءۇن تولقىنىمەن، سىر سەزىمدى تەربەتەدى. اقىلعا اقىل، سەزىمگە سەزىم قوسادى. ويدى ويمەن ساپىرىپ، قيالدى قاناتتاندىرادى.

جاپون حالقى تايكونداۋ ونەرىن كورسەتۋ جارىستارىندا دابىل قاعىپ، ءارتۇرلى جانردا شابىتتاندىرۋ ءۇشىن مۋزىكا اۋەندەرىن قولدانادى. ال ءبىزدىڭ قازاقتا، بايىرعى سوعىس جورىقتارىندا جاۋىنگەرلەرگە شابىت بەرىپ، جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن دابىل سوعادى. جاپونيانىڭ دابىل ۇرۋى مەن قازاقتىڭ دابىل قاعۋداعى ماقساتتارى بىردەي.

قازاق حالقى مەن جاپون حالقىنىڭ باستارىنان وتكىزگەن قاندى وقيعا كوز الدىمنان قارا بۇلتتاي زۋ ەتە قالدى.

ك س ر و زامانىندا قازاق دالاسىندا اتوم بومباسىن سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن ارنايى شۇرايلى جەر ءبولىنىپ سەمەي يادرولىق پوليگونىن اشتى. باسىندا ادامدار مەن جانۋارلارعا جانە تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن اشىق سىناقتار جاسالدى. ارتىنان كوزدەن جاسىرىپ، جەر استى سىناعىنا كوشتى. اتوم جارىلىستارىنىڭ اۋىر بولعانى سونشالىق، سەمەي ماڭىنداعى رادياتسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن بەس مىڭداي ادام وسى سىناقتان ازاپ شەكتى. ومىردەن تاقسىرەت شەگىپ، كوبى ەرتە كوز جۇمدى.

ا ق ش اۆياتسياسى 1945 -جىلى جاپونيانىڭ حيروسيما قالاسىنا ءبىرىنشى اتوم بومباسىن تاستادى. قالا قۇرىلىسىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. 140 مىڭنان اسا بەيبىت تۇرعىن قازا تاپتى، ءتىرى قالعاندارى جارىمجان بولىپ قالدى. اقىل- ەسىن جيعىزباي، سول جىلى 9-تامىزدا ناگاساكي قالاسىنا ەكىنشى اتوم بومبا تاستالدى. بۇل جولى قالا جەرمەن-جەكسەن بولدى. 75 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى، قيساپسىز جان مۇگەدەك بولىپ قالدى. حيروسيما مەن ناگاساكيگە اتوم بومبالارىن تاستاۋ ادامزاتقا، جاپونيا حالقىنا قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىس ەدى.

مىنە، سەكەننىڭ كۇيلەرى - كۇللى الەمدەگى قورقىنىشتى ادام ساناسىنان جويۋ، جەر بەتىندەگى توزاق وتىن جابۋ، وشپەندىلىكتى ءوشىرۋ، ادامداردى الاساپىرانعا سالاتىن لاس نارسەلەردى الاستاۋ، ءبىرجولا تازارتىپ تاستاۋ ارقىلى بەيبىت الەم جاساۋ، ادامداردى سۇلۋلىق پەن ىزگىلىككە جەتەلەۋ ارمانىنان تۋعان، عاجايىپ كۇي ەكەنىن جاپوندىقتار ءتۇپ تامىردان ءتۇسىندى، كوزدەرىنە ىستىق جاس الىپ تىڭدادى.

جاپون حالقى سەكەن كۇيلەرىنىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ءيىرىمىن وسى تۇرعىدان تانىدى. قاتارىمىزدا وتىرعان اكادەميك دايسۋكەگە اۋدارماشى سالىپ سۇراعانىمىزدا ول: «قازاق حالقى - الەمدەگى دانا، ۇلى حالىق. سىزدەردىڭ اتا- بابالارىڭىز كوكتۇرىك تۇقىمىنان تاراعان، شىڭعىس حان قىپشاق دالاسىن بيلەپ تۇرعان كەزدە ءبىزدىڭ مەملەكەتكە جورىق جاسادى. ءتاڭىرى جار بولىپ، توپان سۋ سوعىسقا بوگەت بولدى. ەكى ەلدى قىرعىن سوعىستان امان الىپ قالدى. بۇل كوك ءتاڭىرىنىڭ كومەگى ەدى. سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىز اتا جۇرتىن قىتاي مەن ورىس دەرجاۆالارىنا جۇتتىرىپ جىبەرمەي، بەس مىڭ جىل بويى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ايالاپ، قورعاپ، ساقتاپ قالدى. قازاق حالقى جەتى اتا ارالاماي، قىز الىسپايدى. ХХІ عاسىردا جانى مەن ءتانىن تازا ۇستاعان تەكتى ۇلت. بۇل الەم - ادامدارى قابىلدايتىن اكادەميالىق عىلىم.

سونداي- اق قازاق ءتىلى - گرامماتيكاسى جاپون تىلىنە جاقىن تۋىستاس ءتىل. باي تىلدەر توبىنا جاتادى. قازاقتىڭ ءتۇپ اتالارى كوك تۇرىكتەر ءوز كەزىندە جارتى الەمدى باعىندىرىپ، ادامزاتتى اۋزىنا قاراتقان ەڭ قۇدىرەتتى دەرجاۆا بولعان. قىتاي مەملەكەتى سىزدەردەن يمەنىپ، ۇلى قورعان سوعىپ جان باقتى. وسمان يمپەرياسى سول تۇركى تەرريتورياسىنان ءبولىنىپ بارىپ ءوز الدىنا مەملەكەت قۇردى. قازاق جەرى تۇتاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ءونىپ شىققان توركىنى»، دەپ ءبىر تىنىستاپ الدى دا، سەكەنگە قاراپ: «سەكەن - وسى عاسىردىڭ بەتحوۆەنى» دەپ قاداپ ايتتى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ قاسىمىزدا سەكەن دە، جاپونيادا تۇراتىن قازاقستاننىڭ ەلشىسى اقىلبەك كامالدينوۆ تە بار ەدى.

جاپون اكادەميگىنىڭ سوزىنەن كەيىن ول دا، ءبىز دە رازى بولدىق . اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ « ХХІ عاسىر - سەكەن عاسىرى» دەپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسى ەسىمىزگە ءتۇستى.

وسى ورايدا ءبىر ۇسىنىس ايتقىمىز كەلەدى. قازاق تاريحى - كۇي تاريحى. قازاق حالقىن ودان ءارى ۇلى ۇلت رەتىندە الەمگە تانىتامىز دەسەك، «قازاق كۇي TV» ارناسىن اشىپ، عالامتور ارقىلى كۇي- شەجىرەلەرىمىزدى تىنباي ۇگىتتەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ سەكەننەن باسقا دا الەمگە تانىتۋعا بولاتىن كۇيشىلەرىمىز بار. ولاردى «قازاق كۇي TV» تەلەارناسى ارقىلى الەمگە تەز تانىتۋىمىزعا بولادى.

سەكەن تۇرىسبەك شەت ەلدەرگە بارىپ دومبىرا تارتسا، ءبارى ۋىزداي ۇيىپ، تەبىرەنىسپەن تىڭدايدى. ەش جاتىرقامايدى. ويتكەنى ونى كۇندە عالامتور جەلىسى ارقىلى «YouTube», «Google», «Facebook « - تەن كورىپ، كۇيلەرىن تىڭداپ، ءبىلىپ وتىر. قازاق كۇيىنىڭ تالعار تابيعاتىن تانىپ وتىر. قازاق كۇيى - عىلىم، مۋزىكا جاۋھارى، ادام بالاسىنا ورتاق رۋحاني قازىنا دەپ باعالايدى.

قازاقتىڭ كۇي تاريحى - بەس مىڭ جىلدىق حالىق ءومىرىنىڭ ءتول تاريحى. بۇل - بۇگىنگى جازبا دەرەكتەردە دالەلدەنگەن شىندىق. بالكىم، ودان دا ۇزاق عاسىرلار بولۋى مۇمكىن. ادام ادام بولىپ جارالعالى، حالىق بولىپ ۇيىسىپ، قوعام بولىپ قۇرالعالى ونىڭ كۇي ونەرى وزىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. قازاقتىڭ ءتۇپ تاريحىن تۇتقا بولىپ ۇستاپ تۇرعان كۇي ونەرى. كۇيسىز قازاقتى تانۋ مۇمكىن ەمەس.

كۇي - ۇلت ءومىرىنىڭ شارايناسى، رۋحاني الەمى.

جۇماتاي اليەۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Egemen Qazaqstan