قازاقستانعا قونىس اۋدارعان تۇركى حالىقتارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازىرگى تۇركى حالقىنىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا قاراساق، قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ شەتتەن كوشىپ كەلگەنىن، قونىس اۋدارعانىن بايقايمىز.

دەگەنمەن تۇركى الەمى مەن قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنسەك، ءبىر كەزەڭدەردە پايدا بولىپ، قايتادان ىدىراپ كەتكەنىن ەسەپكە الماعاندا، ۇلى دالا اۋماعىندا سكيف، ساق، عۇن مەملەكەتتىك بىرلەستىگىنەن كەيىن ۇلى تۇرىك قاعاناتى، باتىس جانە شىعىس تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى، ۇيعىر قاعاناتى، قارلۇق مەملەكەتى، قاراحانيت، قاراقىتاي، قيماق، قىپشاق بىرلەستىگى، جوشى ۇلىسى، التىن وردا حاندىعى، ءابىلقايىر حاندىعى (وزبەك ۇلىسى)، موعولستان، قازاق حاندىعى دەگەن ءىرى مەملەكەتتەر مەن مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەر بولدى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى قازىرگى قازاقستان جەرىندە قۇرىلىپ، ەتنيكالىق نەگىزى كونە قازاق جەرىندە قالىپتاسقان.

قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى تۇركى تىلدەس حالىقتار مەن ۇلىستار قازاقستان، تۇركيا، وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان، سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى سياقتى جەتى تاۋەلسىز مەملەكەتپەن قاتار، ق ح ر- دىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى مەن گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ سۋنان ۋەزىندە (سارى ۇيعىرلار)، ر ف- نىڭ تۋۆا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى، تاتارستان، باشقۇرتستان، داعىستان، التاي اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى، قاراشاي-بالقار اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا، استراحان، ورىنبور، ومبى وبلىستارىندا، چۋۆاشيا، ياكۋتيا (ساحا)، حاكاسيادا، ۋكراينا قۇرامىنداعى قىرىم اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا، وزبەكستان قۇرامىنداعى قاراقالپاقستاندا، مولدوۆا رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى گاگاۋزيادا، ءازىربايجانداعى ناحيچيەۆان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا، موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعىندا تۇرادى.

ولاردىڭ سانىن ءار تۇركى ۇلتىنا قاراي كورسەتسەك، تۇرىكتەر - 85 ميلليون، ءازىربايجاندار - 50 ميلليون، وزبەكتەر - 30 ميلليون، ۇيعىرلار - 20 ميلليون، قازاقتار 15 - ميلليون، تاتارلار - 9 ميلليون، تۇرىكمەندەر - 8 ميلليون، قىرعىزدار - 5،5 ميلليون، نوعايلار - 4 ميلليون، باشقۇرتتار - 2،5 ميلليون، شۋاشتار (چۋۆاشتار) - 2 ميلليون، قاشقايلار - 1،7 ميلليون، احىسكالار - 1 ميلليون، قاراقالپاقتار - 1 ميلليون، قىرىم تاتارلارى - 500 مىڭ، ساحالار (ياكۋتتەر) - 500 مىڭ، قۇمىقتار - 420 مىڭ، حوراساندار - 400 مىڭ، تۋۆالار - 350 مىڭ، قاراشاي- بالقارلار - 300 مىڭ، گاگاۋزدار - 300 مىڭ، افشارلار - 300 مىڭ، التايلار - 75 مىڭ، حاكاستار - 65 مىڭ، سالارلار - 55 مىڭ، شورلار - 10 مىڭ. وسىعان قوسا سانى مىڭعا جەتپەيتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان ونعا تارتا تۇركىلىك ۇلتتار بار.

قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار التى تۇركى ءتىلى بار. ولار - قازاق ءتىلى، ءازىربايجان ءتىلى، قىرعىز ءتىلى، تۇرىك ءتىلى، تۇرىكمەن ءتىلى جانە وزبەك ءتىلى. قالعان تۇركى تىلدەرى وزگە مەملەكەتتەر قۇرامىنداعى حالىقتار ءتىلى. ونىڭ ىشىندە كەيبىرىنىڭ ادەبي جازبا ءتىلى قالىپتاسقان. ماسەلەن التاي، باشقۇرت، گاگاۋىز، دولعان، قارايىم، قاراقالپاق، قاراشاي- بالقار، قىرىم تاتارى (قىرىمشاق ءتىلى) ، قۇمىق، نوعاي، سالار، ساحا، تاتار، توفا، تىۆا، ۇيعىر، سارى ۇيعىر، حاكاس، چۋۆاش، شور تىلدەرى ادەبي ءتىل دارەجەسىنە كوتەرىلگەن.

قازاقستان ەلى دە تۇركى ۇلتتارىن جيناقتاعان مەملەكەت سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى سوتسيولينگۆيستيكالىق دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، قازاقستاندا سلاۆيان تەكتى ۇلتتاردىڭ ورنىن تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ سانى باسىپ كەلە جاتىر. ياعني، قازاقستان بىرتەكتەس تۇركى تەكتى ۇلتتاردان قۇرىلعان ەلگە اينالىپ كەلەدى. بۇعان ىشكى دە، سىرتقى دا ميگراتسيا اسەر ەتىپ جاتىر.

وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، نوعاي، قاراقالپاق سىندى تۇركى ەتنوستارى قازاقتارمەن ەجەلدەن قونىسى ءبىر، ءورىسى تەڭ حالىقتار بولعاندىقتان، قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىندا بۇل ۇلتتار ءوزارا ارالاس-قۇرالاس جاتتى. ال ۇيعىر، تۇرىك، وزبەك، ءازىربايجاندار كورشىلەس ەلدەردەن قونىس اۋدارىلدى. مۇنىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارى كاۆكاز بەن شىعىس تۇركىستاننان، ورتا ازيادان كوشىرىلىپ اكەلىندى.

قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا 25 تەن اسا تۇركى تەكتەس حالىق تۇرىپ جاتىر: قازاقتار، ۇيعىرلار، تۇرىكتەر، ءازىربايجاندار، تاتارلار، وزبەكتەر، قىرعىزدار، بالقارلار، قاراقالپاقتار، نوعايلار، قىرىم تاتارلارى، باشقۇرتتار، شورلار، تۇركىمەندەر، موردۆالار، قارايىمدار، چۋۆاشتار، حاكاستار، گاگاۋىزدار، قاراشايلار، التايلار، ساحالار، قۇمىقتار، قىرىمشاقتار.

ال قازاقستانعا العاش قونىس اۋدارىلعان تۇركى تىلدەس حالىقتىڭ ءبىرى - ۇيعىرلار. ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەر قازاقستانعا كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان العاشقى حالىق بولاتىن. بۇل ەكى حالىق قازاقستاننىڭ جەتىسۋ جەرىنە ⅩⅨ عاسىردىڭ 70-80-جىلدارى قونىس اۋدارا باستادى. قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان ايماعىندا ىلە ولكەسىندە قونىس تەپكەن بۇل حالىقتار ىلە سۇلتاندىعىن قۇرىپ، ماڭايداعى حالىقتاردى وسى ۇلىسقا بىرىكتىرگەن بولاتىن. سۇلتاندىققا قازاق حالقى دا ەنگەن. الايدا XVIII عاسىر مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇيعىرلار، دۇنگەندەر قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى بىرنەشە رەت كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، اياۋسىز جانشىلعان ەدى.

شىعىس تۇركىستاندا بولعان مۇنداي الاۋىزدىقتى پايدالانعان رەسەي اسكەرى 1871-جىلى ىلە ايماعىنا باسىپ كىرەدى. پاتشا ۇكىمەتى مەن قىتاي ۇكىمەتى 1881-جىلى ءوزارا كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ، ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەردى جەتىسۋعا كوشىرۋگە شەشىم شىعارادى. ۇيعىرلاردىڭ قونىس اۋدارۋى 1881 -جىلدان باستالىپ، 1884-جىلعا دەيىن جالعاستى. بەلگىلى ءبىر ايماققا عانا قونىستانۋدى ويلاعان ۇيعىرلار جەتىسۋ ايماعىن، جاركەنت ۋەزىن تاڭداعان. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قازاقستانعا 100 مىڭعا جۋىق ۇيعىر مەن دۇنگەن قازاقستان اۋماعىنا قونىس اۋدارادى. كەيىن 1877-جىلى قىتاي اسكەرىنەن قاشقان دۇنگەندەر دە جەتىسۋعا قونىس اۋدارىپ، ۇيعىرلار مەكەندەگەن جەرگە كەلىپ تۇراقتايدى. قازىردە بۇل حالىق، نەگىزىنەن، الماتى وبلىسىندا قونىستانعان.

كۇشتەپ قونىستاندىرىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ كەلەسى ءبىر توبى - مەسحەت تۇرىكتەرى. بۇل - تۇركيانىڭ تۇرىكتەرى ەمەس، كاۆكازدىڭ وڭتۇستىك- باتىسىندا ورنالاسقان گرۋزياداعى احىسك پاتشالىعىنا ەنگەن تۇرىكتەر. بۇل احىسك تۇرىكتەرى دە قىرىم تاتارلارى سياقتى وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن حالىق.

قىرىم تاتارلارى سىندى مەسحەت تۇرىكتەرى دە 1829 -جىلى تۇرىك- ورىس سوعىسىنان كەيىن ءوزىنىڭ تامىرلاس حالقى تۇركيا تۇرىكتەرىنەن اجىراپ قالادى. ويتكەنى سوعىستان كەيىن گرۋزيا تەرريتورياسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا ءوتىپ، شەكارا جابىلىپ قالادى. سودان باستاپ بۇل تۇرىكتەر وزدەرىن احىسك تۇرىكتەرى دەپ اتاپ، ءوزى جەكە حالىق رەتىندە قالىپتاسا باستايدى. دەگەنمەن مەسحەت تۇرىكتەرى ءوزىنىڭ تۇپكى تەگى تۇركيانىڭ تۇرىكتەرى ەكەنىن مويىندايدى.

1937-1944-جىلدارى كاۆكاز حالىقتارى قازاقستانعا قونىس اۋدارا باستادى. 1944-جىلى گرۋزيا جەرىنەن 94955 ادام كۇشتەپ كوشىرىلگەن. ولاردىڭ اراسىندا مەسحەت تۇرىكتەرى مەن ءازىربايجاندار دا بار بولاتىن. كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ 1944-جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ، 1945-جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن جالعاستى. قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىنە 86 مىڭ مۇسىلمان جۇرتى كوشىرىلۋ جوسپارلانعانىمەن، بارلىعى 96367 ادام كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان. بۇلاردىڭ ىشىندە 66823 احىسك تۇرىكتەرى، 8843 كۇرد، 14 مىڭ حەمشين جۇرتى بولدى.

قازىرگى تاڭدا احىسك تۇرىكتەرى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا شوعىرلانعان. اتاپ ايتقاندا، الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا قونىس تەپكەن. 1991 -جىلى اقپاندا الماتى قالاسىندا تۇرىك مادەني ورتالىعى قۇرىلعان. ال بۇل ورتالىق 1996 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرىك قوعامى دەگەن اتقا اۋىستى. الماتى مەن تاراز، شىمكەنت قالالارىندا تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلعان.

وزبەك حالقى دا قازاقستانعا كۇشتەپ قونىستاندىرىلعان. وزبەك دياسپوراسىنىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋىنا وزبەكستانداعى قۋعىن- سۇرگىن سەبەپ. ولار قازاقستانعا 1910-1940 -جىلدار ارالىعىنان باستاپ قونىستانا باستاعان. العاشقى تولقىنى شىمكەنت، قىزىلوردا جاقتارعا قونىس اۋدارعان.

1897 -جىلى وزبەكتەردىڭ سانى 29 64 ادام بولعان. ال 1926 -جىلى 129399 ادام، 1939 -جىلى 120655 ادام، 1959 -جىلى 136570 ادام، 1970 -جىلى 207514 ادام، 1979 -جىلى 263295 ادام، 1989 -جىلى 332017 ادام، 1999 -جىلى 370663 ادام، 2009 -جىلى 456997 ادام، 2010 -جىلى 467455 ادام بولسا، 2017 -جىلى 563103 ادامعا جەتكەن.

ياعني، قازاقستانداعى وزبەك ەتنوسى جىل سايىن تەك كوبەيىپ قانا وتىرعان. ستاتيستيكانىڭ بىردە- ءبىر جىلىندا وزبەك دياسپوراسىنىڭ ازايعانىن بايقامايمىز. ال 1987 -جىلدان 2009 -جىلعى حالىق ساناعىنا دەيىن وزبەكتەردىڭ سانى 14 ەسەگە، 2017 -جىلعا دەيىن 19 ەسەگە جۋىق وسكەن. 2009 -جىلى قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ 2،85 پايىزىن وزبەكتەر قۇراسا، 2017 -جىلى 3 پايىزىن قۇراعان.

«ماسساگەت»