ۇركەر شوق جۇلدىزى تۋرالى جالپى تۇسىنىك

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ۇركەر شوق جۇلدىزىن - استرونوميالىق عىلىم تىلىندە «پلەيادى» دەپ اتاعان.

باعىزامان قازاق ەسەپشىلەرى «ۇركەر شوق جۇلدىزى» دەپ ات قويعان. قازاق تانىعان جۇلدىزدار اراسىندا ۇركەر جۇلدىزى - ۋاقىت ەسەپتەۋ، اي اۋىسۋ، ماۋسىم الماسىمدارىنىڭ بەلگىسى رەتىندە تانىعان شوعىر جۇلدىزداردىڭ ءبىرى.

ۇركەر جۇلدىزى قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىن وڭدى ۇستاۋىنا، ەرەكشە ىقپال جاساعان ، ەڭ تانىمال جۇلدىزى بولىپ سانالادى. ۇركەر شوق جۇلدىزى - ماۋسىم ايىنىڭ 22-كۇنى كەشتە، اسپاننىڭ شىعىس جيەگىنەن، تاڭ قىلاڭ بەرە كورىنەدى دە 10 مينۋتتاي تۇرىپ، كۇن شۇعىلاسىنا شومىلىپ، كورىنبەي قالادى. ۇركەر شوق جۇلدىزى - مامىر ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن، اسپان كوكجيەگىنىڭ اق - قىزىل سىزىعىنىڭ اراسىندا تۋىپ - باتىپ جۇرەدى. مامىردىڭ ورتاسىندا كۇنگە ەڭ جاقىن بارىپ، كۇن قولتىعىنا كىرەدى . قىرىق كۇن بويى، كۇندى تاسالاپ، كۇنمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە باتىپ، كۇن تاساسىدا جاسىرىنىپ كوكتە جۇرەدى.

ول كەزدە كۇن - ۇركەردى كورسەتپەي نۇرىمەن تاسالاتىپ تاستايدى. باعزىلاردىڭ «ۇركەر جەرگە ءتۇستى» ( ۇركەر تاسقا تۇسسە، جاز قاعىر ىستىق، قۋاڭشىلىق بولادى، سۋعا تۇسسە، جاز جاڭبىرلى، جىل جايلى بولدى. جەرگە - توپىراققا تۇسسە، مول ءونىم الامىز، ءشوپ بىتتىك شىعادى) دەپ تۇجىرىمداپ جۇرگەن جورامالى وسى ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ كۇن تاساسىندا 40 كۇن جۇرگەن مەزگىلىن ايتادى.

ۇركەر قىرىق كۇننەن كەيىن ياعني ماۋسىم ايىنىڭ جيىرماسىندا كۇنەن اقىرىن-اقىرىن الىستاپ، كۇنشىعىستان تۋادى. قازاق استرونومياسى بويىنشا، ۇركەر قايتا كورىنگەن كۇنى، كۇن ۇزارىپ بارىپ توقىرايدى. ونى «كۇننىڭ جازعى توقىراۋى»، « ءتۇنىننىڭ شەگىنە جەتىپ قىسقارۋى» نەمەسە « كۇن مەن ءتۇننىڭ قاتار توقىراۋى» دەپ اتايدى.

ۇركەر - كۇن مەن ايدىڭ جۇرەتىن جولىنا ەڭ جاقىن جۇلدىز. اي مەن ۇركەر اي سايىن اسپاندا بىرىنە - ءبىرى جاقىن كەلىپ، توعىسىپ وتەدى. ۇركەر مەن ايدىڭ وسى قوزعالىسىنا قاراپ، قازاق ەسەپشىلەرى ءار ايداعى توعىس ارقىلى ون ەكى اي، ءبىر جىلدىق ەسەپ كالەندىرىن جاساعان.

توعىس دەگەن نە؟

قازاق ەسەپشىلەرى - ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ ايعا جاقىن كەلىپ، اي شارىنىڭ ارعى بەتىمەن بەتتەسىپ ءوتۋىن «توعىس» دەپ ۇيعارادى. نەمەسە ايدىڭ ۇركەر شوق جۇلدىزىن باسىپ وتكەندەگى، ۇركەر جولىنداعى جۇرگىزىلەتىن ۋاقىت ەسەبىن «اي توعاۋى» دەپ اتايدى. ءار ايدا اسپان ايى ءبىر رەت ، ۇركەر شوق جۇلدىزىن باسىپ وتەدى. وسى كەزدە ۇركەر شوق جۇلدىزى ايدىڭ ارجاق تاساسىندا قالادى دا كورىنبەيدى. اي توعاۋى ءۇش كۇنگە سوزىلادى. ءبىرىنشى كۇنى، ۇركەر ايدىڭ قولتىعىنا تاقاپ كەلگەندە، «اي توعايدى»، ەكىنشى كۇنى «اۋىل ءۇي قونادى» (بۇل كۇنى ۇركەر ايدىڭ ارعى بەتىندە ەرۋلەپ، كورىنبەي جاتادى).

ءۇشىنشى كۇنى «ۇركەر شوق جۇلدىزى ءورىپ شىعادى» (وسى ەسەپتى جاقسى مەڭگەرگەن مال ۇرىلارى ۇركەر ايدىڭ تاساسىندا جاتقاندا ، مال ۇرلايتىن بولعان. ول كۇنگى ۇرلىق اشىلمايدى ەكەن). توعاۋ بىتكەن سوڭ، اي باياۋ جىلجىپ ۇركەردەن الىستاي بەرەدى. وسىمەن «اي توعاۋى» دا «ۇركەر توعىسى» دا اياقتايدى.

قازاق ەسنبىندەگى «توعىس»، «توعاۋ» دەگەنىمىز - اي مەن ۇركەردىڭ اسپان كۇمبەزىندە كەزدەسىپ، ءبىر-بىرىمەن بەتتەسىپ وتكەن كەزىندەگى، جۇلدىز قوزعالالىسىنىڭ ۋاقتىن كورسەتەتىن مەزگىلىن «اي توعاۋى»، «ۇركەر توعىسى» دەپ اتاعان.

قازاق ەسەبىندە توعىس ايى 28 كۇن نەمەسە 27 كۇن 7 ساعات 43 مينۋت دەپ ەسەپتەگەن. وسىنداي ەسەپپەن ءبىر جىل، ون ەكى ايدا 13 توعىس ايى كەلەدى. جازداعى شىلدە ايىندا ۇركەر جۇلدىزى اسپاننان كورىنبەگەندىكتەن، ەكى توعىس قاي-كۇندەرى ەكەنى بەيمالىم بولىپ قالعان (مۇنى بىلەتىن ادامدار بىرۋدەن قارىز المايدى، بىرەۋگە قارىز بەرمەيدى، جاڭا جۇمىس باستامايدى ەكەن. ۇيتسە ءومىر بويى قارىزدار بولىپ وتەمىز، جاڭا جۇمىستان ناتيجە شىقپايدى. ەسەپ دۇرىس بولمايدى دەپ ىرىم ەتەدى ەكەن).

ال قالعان ون ءبىر توعىستى قازاق ەسەپشىلەرى «اي توعاۋى» مەن «توعىس-كۇندەرىن» ناقتى ەسەپتەۋ ارقىلى ءبىر جىلداعى ، ون ەكى ايدى توعىس ەسەبىمەن ەسەپتەگەن. ول ءۇشىن ۇركەر مەن ايدىڭ اسپانداعى جۇرەتىن جولىن، ۇركەر مەن ايدىڭ جاقىندايتىن ۋاقىتىن، وتە جاقسى مەڭگەرگەن. جاڭا ايدان - جاڭا ايعا دەيىن، تولعان ايدان - تولعان ايعا دەيىن، ءولىارادان - ءولىاراعا دەيىنگى ۋاقىت ەسەبىن عىلمي تۇردە دۇرىس ەسەپتەي العان. سونىڭ جەمىسىندە تومەندەگىدەي ناقتى اي اتتارى

« اي توعاۋى»، «ۇركەر توعىسىن» تۇراقتاپ كورسەتە العان:

1 . جەتى توعىس - ناۋرىز ايى ( 7-8-9-كۇندەرى)،

2.بەس توعىس - كوكەك ايى ( 5- 6-7-كۇندەرى)،

3. ءۇش توعىس - مامىر ايى ( 3-4-5-كۇندەرى)،

4. ءبىر توعىس - ماۋسىم ايى ( 1-2-3-كۇندەرى)،

5. جيىرما ءۇش توعىز - شىلدە ايى ( 23-24-25-كۇندەرى)، ەسكەرتۋ: (بۇل-كۇندەرى اسپاندا ۇركەر جوق. شاماسى وسى-كۇندەرى بولۋى مۇمكىن دەپ مەجەلەگەن).

6. جيرما ءبىر توعىس - تامىز ايى ( 21-22-23-كۇندەرى)،

7. ون توعىز توعىس - قىركۇيەك ايى ( 19-20-21-كۇندەرى)،

8. ون جەتى توعىس - قازان ايى ( 17-18-19-كۇندەرى)،

9. ون بەس توعىس - قاراشا ايى ( 15-16-17-كۇندەرى)،

10. ون ءۇش توعىس - جەلتوقسان ايى ( 13-14-15-كۇندەرى)،

11. ون ءبىر توعىس - قاڭتار ايى ( 11-12-13-كۇندەرى)،

12. توعىز توعىس - اقپان ايى ( 9-10-11-كۇندەرى) .

قازاق ەسەپشىلەرى ۇركەر شوق جۇلدىزى 14-مامىر مەن 21-ماۋسىم ارالىعىندا ، كۇن قۇشاعىندا جاسىرىن جۇرگەن كەزىنەن، باسقا ۋاقىتتاردا ۇركەر - تورپاق شوق جۇلدىزىنىڭ قۇرامىندا، تۇنگى اسپاندا ۇزبەي اشىق كورىنىپ تۇرادى. اي باتىستان تۋىپ، شىعىسقا قوزعالعاندا، ۇركەر شىعىستان تۋىپ باتىسقا قوزعالادى. ءبىر-بىرىنە قارسى قوزعالعان اي مەن ۇركەر ءبىر ايدا ءبىر توعىسادى. قازىرگى استرونوميا عىلىمدا اي مەن ۇركەرگە قاراپ ، ۋاقىت ايىرۋدى «جۇلدىزدىق اي ەسەبى» دەپ اتايدى.

قازاق ەسەپشىلەرى جۇلدىزدىق اي مولشەرىن 28 كۇن دەپ بەلىلەپتى. ءبىر جىل، ون ەكى اي ىشىندە اي مەن ۇركەر 13 رەت توعىسادى. توعىس ەسەبىندە ءبىر جىلدا (364 - 365) كۇن بولادى.

قازاق ەسەپشىلەرى ءبىر جىلدى ءتورت توقسانعا ءبولىپ ەسەپ جۇرگىزگەن:

1. «كوكتوقسان» (بۇل توقسان ناۋرىزدىڭ 21-جۇلدىزىنان، ماۋسىمنىڭ 21-جۇلدىزىنا دەيىنگى ءۇش اي ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى).

2. « شىلدە توقسان»، (ماۋسىمنىڭ 22-جۇلدىزىنان، قىركۇيەكتىڭ 21-جۇلدىزىنا دەيىنگى ءۇش اي ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى).

3. «جەلتوقسان» (قىركۇيەكتىڭ 22-جۇلدىزىنان ، جەلتوقساننىڭ 21-جۇلدىزىنا دەيىنگى ءۇش اي ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى).

4. «اقتوقسان» (جەلتوقساننىڭ 22-جۇلدىزىنان، ناۋرىزدىڭ 21-جۇلدىزىنا دەيىنگى ءۇش اي ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى).

قازاق ۇعىمىنداعى ءتورت توقسان - توپىراق، وت، جەل، سۋ سىندى ءتورت زاتتان قۇرالادى. ءتورت مىنەزدەن قالىپتاسادى. ءار توقسان ايىن بىلاي بولگەن:

1. ناۋرىز، كوكەك، مامىر ايلارىن «توپىراق جۇلدىزىنا» جاتقىزادى.

2. ماۋسىم، شىلدە، تامىز ايلارىن «وت جۇلدىزىنا» جاتقىزادى.

3. قىركۇيەك، قازان، قاراشا ايلارىن «جەل جۇلدىزىنا» جاتقىزادى.

4. جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان ايلارىن «سۋ جۇلدىزىنا» جاتىقىزادى.

قازاق حالقى وسى ءتورت توقسانداعى ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ اسپانداعى جۇرگەن جولىن باقىلاپ، ءار ايداعى اي مەن ۇركەردىڭ تۇيلىسەتىن-كۇندەرىن تۇراقتاپ، الداعى «امالدارعا» جورامال جاساپ وتىردى. ءبىر ايدا ەكى امالدان، ون ەكى ايدا جيرما ءتورت امال كىرەدى، ون ءۇش توعىس وتەدى دەپ ەسەپتەيدى. جيرما ءتورت امال مەن ون ءۇش توعىس ارقىلى ءبۇتىن جىلدىڭ اۋارايىن ەسەپتەپ شىعادى.

اقپان ايىنىڭ باسىندا «اقپان ايى مەن قامبار جۇلدىزى توعىسادى». بۇل تۇستا ، اي قىزارىپ تۋىپ، ۇركەردەن الىس بارىپ، شالقالاپ جاتىپ توعىسادى. مۇنى حالقىمىز «جۇت توعىس» نە «الىس توعىس» دەپ اتاعان. تەتەلەس كەلەتىن ەكى توعىس ارالىعىندا وتەتىن ۋاقىتتى قازاق «توعىس ايى» دەيدى.

قازاق جىل قايىرۋ تاجىريبەسىندە «توعىس ەسەبى» سوناۋ، كوكتۇركىلەر زاماندارىنان (وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن) باستاۋ العانىنى انىق. كۇن، اپتا، اي، جىل، مەزگىل ۇعىمدارى، كۇنتىزبە مەن اۋا رايىنا قاتىستى قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى. ارىسى ادامزات پايدا بولعاننان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان جارتىلىس، ءتابيعات تانۋ، اۋارايىن بولجاۋدان جىيناقتالعان، حالىقتىڭ ءتول تاجىريبەسى ەكەنى ءشۇباسىز شىندىق.

ۇركەر توعىسىن ءبىلۋ - مالشىلار قاۋىمى ءۇشىن كۇندەلىك كاسىپ - شارۋاشىلىعىندا ، اسا ماڭىزدى رول اتقاردى. جىل باسى ، ۇركەردىڭ باتۋى، كوكتەمنىڭ كىرۋى مەن اياقتاۋى ءبارى- ءبارى كەلەر كۇننىڭ ، تۋار ايدىڭ، كىرەر جىلدىڭ رايىن، مىنەزىن الدىن الا ءبىلىپ وتىرسا ، ولار الاڭىز ەڭبەك ەتەدى. تىنىش ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان ۇركەردىڭ تاۋلىكتىك قوزعالىسىن استرونوميالىق جاقتان ءدال باقىلاۋدىڭ ءمانى زور ەدى. ءتۇن مەن كۇنىڭ ۇزاق- قىسقالىعىن دۇرىس يگەرسە، قولىنداعى مال مەن ەگىندى ءوسىرۋدىڭ ، ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ كەرەمەت ءادىس- امالدارىن تابار ەدى.

شارۋاشىلىعىن شالقىتىپ، بايلىعىن بالقىتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءار شارۋا استرونوميالىق بىلىمنەن تولىق حاباردار بولۋى شارت بولدى. مىنە، وسى قاجەتتىلىك قازاق شارۋالارىن بىردەن استرونوميا عىلىمىن تانۋعا جەتەلەپ اكەلدى. ءتىپتى ۇيدە وتىرعان انالار دا ، اسپان شىراقتارىن تاني باستادى. قاي جۇلدىزدىڭ قايدان تۋىپ، قاي مەزگىلدە اسپاننىڭ قاي باعىتىنان باتاتىنىنا دەيىن ءبىلىپ الدى.

ۇركەر قاس قارايا تۋىپ، تاڭ اتقانشا باتپاي اسپاندا كورىنىپ تۇرسا، ەڭ ۇزاق ءتۇن (قىس ورتاسى)، ۇركەر ءتۇن ورتاسىندا باتىپ كەتسە، كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارا باستاعانىن بىلەدى. ۇركەردىڭ جىلدىق جولى عانا ەمەس، ۇركەر باتقان كەزدەن، كەلەسى جىلعى ارالىققا دەيىنگى تاۋلىكتىك قوزعالىسىنا ءمان بەرىپ ەسەپتەپ وتىردى. ۇركەر توعىسىنان اۋارايىن بولجاپ ، جىل مەزگىلىنىڭ مىنەزىن كۇن ىلگەرى تانىپ وتىردى.

قازاقتىڭ ۇركەر ەسەبىندە، ءبىر جىلدى ەكى مەزگىلگە ءبولىپ قاراستىردى. «ۇركەر جەرگە ءتۇستى» ( ۇركەر كورىنبەي كەتكەن شاق - جاز مەزگىلى). «ۇركەر كوتەرىلگەن شاق» (قىس مەزگىلى). بۇنى «التاي جاز»، «التاي قىس» دەپ اتادى.

قازاق ەسەپشىلەرى - ايمەن توعىساتىن ۇركەر جۇلدىزى عانا ەمەس، «قامبار جۇلدىزىنىڭ» دا ايمەن توعىساتىنىن انىقتاعان. قامبار جۇلدىزى - قىركۇيەك، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان ايلارىندا اسپاندا ۇنەمى تۋىپ، ناۋرىز ايى تۋعاندا باتىپ، كۇن جۇيەسىنىڭ ارجاعىنا ءوتىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلگەن. قامبار جۇلدىزى - ايمەن بەس رەت بەتتەسىپ توعىسادى:

1. توعىس - قازان ايىنىڭ توعىز جاڭاسىندا توعىسادى. ەسەپشڭلەر بۇل ايدى «توعىزدىڭ ايى» (قازان تولعان اي) دەپ اتايدى.

2. قاراشا ايىنىڭ جەتى جاڭاسىنا توعىسادى. بۇل ايدى «جەتىنىڭ ايى» (قاراشا - قاۋىس) دەپ اتايدى.

3. جەلتوقسان ايىنىڭ بەس جاڭاسىندا توعىسادى. مۇنى «بەستىڭ ايى» (جەلتوقسان- تەكەبۇرقاق ايى) دەپ اتايدى.

4. قاڭتار ايىنىڭ ءۇش جاڭاسىندا توعىسادى. مۇنى «ءۇشتىڭ ايى» (قاڭتار- توقىراۋ ايى. قاڭتار ايىنىڭ 22-جۇلدىزى ءتۇن ۇزارىپ بارىپ توقتايدى. ەرتەسى كۇن ۇزارا بەرەدى. مۇنى كۇننىڭ «قىسقى توقىراۋ» دەپ اتايدى. قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارپدى دەگەن ءسوز وسىدان قالعان).

5. اقپان ايىنىڭ ءبىر جاڭاسىندا توعىسادى. مۇنى «ءبىردىڭ ايى» (اقپان - اقمىلتىق ايى) دەپ اتايدى.

بايىرعى اتا- بابالارىمىزدىڭ «قامبار توعىسى»، «بەس توعىسى»، «قاماريا ەسەبى» دەپ اتاپ كەتكەن كونە ەسەبى وسى توعىستان الىنعان. قازاقتىڭ بايىرعى ەسەپشىلەر ارىستان جۇلدىلىن - «قامبار جۇلدىزى» دەپ اتايدى. بۇل شوق جۇلدىز كۇنباتىسقا قاراپ تۇرعان ارىستانعا ۇقسايدى. ونىڭ ەكى جۇلدىزىن «قامباردىڭ» مۇرتى، ەكى جۇلدىزىن اۋزى، ءبىر سارعىش جۇلدىزىن ءوتى، كەلەسى جۇلدىزدارىن قۇيرىعى دەپ اتاعان ەكەن.

بۇل جۇلدىز اقپان، ناۋرىز ايلارىندا تۇنگى اسپان اياسىنان انىق كورىنەدى. اي وربيتاسىنا جۋىق ورنالاسقاندىقتان، قامبار جۇلدىزى ايمەن توعىسادى. ول - شايان مەن بيكەش جۇلدىزىنىڭ ورتاسىنداعى سولتۇستىك جارتى شار اسپانىنداعى زودياكتىق «شوق جۇلدىزى» دەلەىەدى.

قازاق ەسەپشىلەرى ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ اۋۋىنان كۇن رايى وزگەرەدى، ءار ايداعى ۇركەر مەن ايدىڭ توعىسۋىندا، ءار ايدىڭ ءولىاراسىندا اۋارايى قۇبىلادى، جاۋىن- ءشاشىن بولادى. ەگەر اي توعاعان ءۇش ءتۇن بۇلتسىز اشىق اسپاندا وتسە، جۇلدىزدار جامىراپ كورىنىپ تۇرسا، بۇل ايدا جاۋىن - ءشاشىن مولشەرى از بولادى.

اي توعاعان ءۇش تۇندە اي بەتىن قارا بۇلت تورلاپ ، كوكتەگى جۇلدىزدار سيرەپ كورىنبەي وتسە، بۇل ايدا جاۋىن - ءشاشىن مول جاۋادى. تاۋلى وڭىرلەردە سەل تاسقىنىن جۇرەدى دەپ جورامال جاساپ، تۋىلاتىن اپاتتاردىڭ الدىن الادى. ويپاتتا، سايدا، سۋاعارلاردا قوىنىپ وتىرعان ۇيلەردى، كوتەرىڭكى بەلدەرگە كوشىپ- قوندىرادى.

قازاقتا« ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى- قىس» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى بار. ۇيتكەنى ۇركەر كوكجيەكتەن كورىنە باستاعاننان باستاپ، ۇلى تاۋلارداعى ءشوپ باسىنا شىق تۇرا باستايدى. تاڭ مەن كەش سالقىن تارتادى.

قازاق حالقى - ۇركەر، تارازى ( ءۇش ارقار)، سۇمبىلە جۇلدىزدارى اسپاننىڭ شىعىس شارىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋاتىنىن قالت جىبەرمەي باقىلاعان. بۇل ءۇش جۇلدىزدى «شوق جۇلدىزدار» دەپ اتاعان.

ۇركەر - ماۋسىم ايىنىڭ اياعىندا، تارازى تامىزدىڭ سوڭىندا، ياعىني ۇركەر تۋعاننان كەيىن 20 كۇن وتكەندە تارازى تۋادى. سۇمبىلە - قىركۇيەك ايىندا تۋادى. بۇل ءۇش شوق جۇلدىز جازدىڭ باس- اياعىن كورسەتەدى. ۇركەر - اسپاننان كورىنبەي كەتكەندە جاز باستالادى. تارازى تۋعاندا، جاز سوڭىنا تاقايدى. سۇمبىلە تۋعاندا، جاز اياقتاپ، كۇز باستالادى.

قازاق ەسەپشىلەرى، ۇركەر شوق جۇلدىزى - اسپانىڭ شىعىس كوكجيەگىنەن تۋسا - كۇز كەلدى، حاق اسپاننان تۋسا، قىس باستالدى، باتىستان تۋسا، كوكتەم كىردى، اسپان اياسىنان ۇركەر شوق جۇلدىز كورىنبەي كەتسە - جازدىڭ شىلدەسى كىردى. «شىلىڭگىر شىلدە» تۋدى دەپ، جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىنىڭ اۋىسىمىن ۇركەردىڭ تۋۋ باعىتىنا قاراپ ايىرادى.

ال، كەيدە مالشىلار، ءوز جورامالدارىمەن، «كوك شىقتى»، «جىل قۇسى ورالدى»، «قوزى - لاق اياقتاندى»، « اعاش بۇرلەدى»، « الما گۇلدەدى»، «پىشەن باستالدى»، «كۇزەم كىردى»، «ەگىن ءپىستى»، «مال قوڭداندى»، «مۇز قاتتى»، «سۋ تۇنىدى» «جەرگە توڭ ءجۇردى»، «قۇس قايتتى» ت. ب. جەردەگى تابيعي وزگەرىستەرگە قاراپ تا، ماۋسىم اۋىسىمدارىن دالمە-ءدال ايتىپ جاتادى.

قازاق ەسەپشىلەرى كوبىنەسە، ماۋسىم اۋىسىمدارىن ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ، اسپان اياسىنداعى، ورىن الماستىرۋىنا قاراپ، ناقتى ايتادى. ۇيتكەنى ۇركەر جۇلدىزى الدامايدى دەپ قارايدى.

ەگەر، كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان ۇركەر شوق جۇلدىزىن كورسە، الدا «ءۇش اي ايازدى قىس بار»، «ۇركەر توبەدەن كەتپەي قىس كەتپەيدى، اياز قايتپايدى» دەپ ۇيعارادى.

ۇركەردىڭ حاق اسپان ورتاسىنان كورىنۋى - كۇز ايىنىڭ سوڭى، قاراشا ايىنىڭ باسقى-كۇندەرىنە تۋرا كەلەدى. ۇركەر شوق جۇلدىزى اسپاننىڭ حاق تورىنەن كورىنگەن كەزىنەن باستاپ، مال مەن جانىڭ قامىن جەيدى. قورا قالتقىلارىن قالىڭدايدى. جەم-ءشوپتى ۇنەمدەپ، قىس سوڭىنا ساقتايدى. جەلتوقسان - جەلدىڭ ايى، قاڭتار - قاردىڭ ايى (ءبارى قاڭتارۋلى تۇرادى). اقپان - اياز ايى. «اقپان- اقىرىپ كەلەدى ، قارلى بورانىن شاقىرىپ كەلەدى» دەپ، ءار ايدىڭ مىنەزىنە قاراي، مال مەن جانىڭ ازىعىن رەتكە كەلتىرىپ، قىتىمىر قىستان قىسىلماي ءوتۋدىڭ امال- تاسىلدەرىن تابادى. ءۇش اي قىسقا دۇرىس ەسەپ جاسايدى.

قازاقتا ۇركەر شوق جۇلدىزىنا قاتىستى باسقاشا ايتىلاتىن بولجامدار كوپ. ۇركەر - كوتەرىلگەن سايىن، اي شالقالاپ تۋادى، كۇن ايازدى بودادى. ۇركەر - تومەن دەگەن سايىن ، اي ەڭكەيپ تۋادى، كۇن جىلىنا باستايدى. ال ۇركەر جەرگە تۇسكەندە، تۇيە جاباعىسىن كۇزەيدى، قوي مەن ەشكىنىڭ ءجۇنىن قىرقادى. (بۇل مەزگىل مامىر ايىنىڭ اياعى مەن ماۋسىم ايىنىڭ باسى سانالادى). قازاق ەسەپشىلەرى مالدىڭ ءجۇنىن قىرقىپ وتىرىپ، كۇزەمى الىنىپ بولعان ، مالداردىڭ جاتىسىنا قاراپ، الدا كەلەتىن قىستىڭ اۋارايىن بولجايدى. ەگەر ءجۇنى قىرقىلعان مالدار ءبىر- بىرىنە ءبۇيرىن تيگىزىپ جۋساسا، وندا الداعى قىس قىرى قاتتى بولادى. قىس ۇزاق، قار قالىڭ تۇسەدى. الا قىستاي نارى شۇناق اياز قايتپايدى. كۇنى - ءتۇنى سۋىق ىزعار، ۇسكىرىك بوران سوعىپ تۇرىپ الادى دەپ جورامال جاسايدى.

ال كۇزەمى الىنعان مالدار ءبىر- بىرىنەن الىس جاتىپ جۋساسا، الداعى قىس ءجايلى بولادى، قىس جىلىمان وتەدى. الاشاعىر قار جاۋادى. مال دالا جايىلىممەن قىستان وتەدى دەپ جورامال جاسايدى. ۇركەر جامباسقا تۇسكەندە كوكتەم ايى باستالدى. كوك قۇت كوزىن اشتتى. وسىمدىك تامىر جاردى. جەر استى جەبىدى. جىل قۇسى ورالدى دەپ، قىستاۋداعى مالىن تولدەۋلىككە قاراي ايداپ ورگىزە باستايدى. ۇركەر اسپان تاباعىنان جوعالىپ كەتىپ، قايتا كورىنە باستاعان شاقتا «قوزى ءپىستى، سورپا اس بولدى»، «ءشوپ بۋىنى تولدى»، «قىمىز سارعايدى»، «قوزى پىشاققا ءىلىندى» دەپ مارقا قوزىلاردى سويۋعا رۋحسات بەرەدى. ۇركەر اسپاننان كورىنبەي جاز شىلدە ايى وتپەي، قوزى - لاق سويمايدى (قىرىق كۇن شىلدەدە سويىلعان مالدىڭ ەتىنىڭ مايى كوبىك بولىپ سورپاعا شىعادى، قۇنارى از بولادى. ۇركەر كوككە كوتەرىلمەي كوك پىسپەيدى. كوك پىسپەسە، مال ەتى كوبەڭ بولادى دەپ ىرىم ەتەدى). كەلەر جىلعى ءتول قىسىرايدى. مال باسى كەميدى. ءتول قىسىراسا، تورە بولسا دا، ءتول كيەسى ۇرادى دەپ سەنەدى.

باعزى زامانعى انالارىمىز، ورىسكە بارماي-اق، مال جايماي- اق، ۇيدە وتىرىپ، سويىلعان مالدىڭ ىشەك- قارنىن تازالاعاندا، توق ىشەكتەگى مالدىڭ قۇمالاعىنا قاراپ، الىستاعى مال ءورىسىنىڭ ءشوپبىنىڭ پىسكەن- پىسپەگەنىن بىردەن ءبىلىپ وتىرادى. ەگەر، توق ىشەكتەگى قىي- سارى قۇمالاق بولىپ، قولعا جۇقپاسا، قاتتى بولىپ جىلتىراپ تۇرسا، جايىلىستاعى ءشوپ ءپىسىپتى. دارىلىك قۋاتى تولىپتى. جىل ءجايلى ەكەن. الداعى قىس مال مەن جانعا جاقسى بولعالى تۇر دەپ جورىسا، مالدىڭ توق ىشەگىندەگى قىي- قۇمالاققا اينالماي، قولعا جۇعاتىن بىلجىراق، قىي قالپىندا بولسا، وندا جايلىم پىسپەگەن ەكەن. مالدى اشىلاتىپ تۇزدى-سورلى جەرگە جايىڭدار. ۇركەر كوتەرىلگەنىمەن، كوك كوتەرىلمەپتى.

الداعى قىسقا ەرتە جازدان دايىندىق جاساڭدار دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. قازاق حالقى - مال مەن قۇستان ارتىق ەسەپشى جوق دەپ ۇيعارادى. ۇركەر - جوعالىپ كەتىپ ، قايتادان اسپاندا پايدا بولعان كۇنى، قوشقار باسىن كوتەرەدى. ساۋىقتارعا تاپ بەرەدى. ۇركەر كوتەرىلگەندە شوپتە بىرگە كوتەرىلىپ، ۇزارىپ ءوسىپ تولادى. ءشوپ ءنىلى مەن قۋاتى كۇشەيەدى. ءشوپ بۋىنى بەكيدى. ءنارى باسىنا جىينالادى. ءشوپ باسى ءۇشتالادى. حورەكتگى جوعارلايدى. ەمدىك اسەرى كۇشەيەدى. جىل قۇستارى، جىلى ۇيەككە قايتۋعا باعىتتالادى. بالاپاندارىن سامعاتىپ، اسپاندا ماشىقتاندىرىپ، شىراينالا ۇشادى. ۇزاق ساپارعا قاناتتارىن قاتايتىپ دايىندايدى.

قازاق ەسەپشڭلەرى - ۇركەر شوق جۇلدىزىنىڭ سىرىن، ەستە جوق ەسكى زامانداردان- اق، وتە جاقسى بىلگەن، ءارى تۇرمىس، شارۋاشىلىعىن وركەندەتىپ، ۇستاۋىنا نەگىزى بەلگى ەتىپ، ناقتى عىلمي دالەلدەرمەن دۇرىس پايدالانعان. ۇركەر - كۇن مەن ايدىڭ اسپانداعى جۇرەتىن جولىنا، ەڭ جاقىن «اسپاننىڭ باعدار شىراعى» دەپ تانىعان. تەمىرقازىق جۇلدىزىن عانا ەمەس، ءتۇن قاتىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ۇركەر شوق جۇلدىزىن بەتەكە الىپ، باراتىن جەرىنە اداسپاي جەتۋ ءۇشىن، ۇركەر شوق جۇلدىزىن باعدار شامداي جاقسى پايدالانعان.

ۇركەر شوق جۇلدىزى- شىلدە ايىندا 40 كۇن كورىنبەي كەتكەننەن كەيىنگى، باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە اسپاندا جايناپ كورىنىپ تۇرادى. ەسەپشى ەمەس، كەز كەلگەن مالشى، ەگىنشى، اڭشى، قۇسشى، ساۋىنشى قازاق ۇركەر شوق جۇلدىزىن وتە جاقسى بىلەدى.

اۋەلى كەشتەن - تاڭاتقانعا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن ۇركەردىڭ كوك جۇزىندەگى ءجۇزىپ جۇرگەن جۇرىسىنە قاراپ ايتىپ بەرەدى.

«ۇركەر كورىندى»، «ۇركەر تۋدى»، «ۇركەر توبەگە تايادى»، «ۇركەر كوكجيەكتە جاتىر»، «ۇركەر ءورىپ شىقتى»، «ۇركەر كوتەرىلىپ كەلەدى»، «ۇركەر جامباسقا ءتۇستى»، «ۇركەر اي قولتىعىندا»، «ۇركەر جەردە»، «ۇركەر حاق توبەگە كەلدى»، «ۇركەر باتىستا»، «ۇركەر شىعىس جاقتا» ت. ب. ۇركەر جۇلدىزى ارقىلى ۋاقىتتى ءدال كورسەتەتىن قازاقتاي ۇلت جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەدى.

ۇركەردىڭ سانى نەشەۋ؟

اسپانداعى جۇلدىزدىڭ التاۋى ۇركەر،

قاتىپ قالعان قايىسقا سورپا بۇركەر.

(قازاق قارا ولەڭىنەن)

باعزىلار - «ۇركەر جەتى جۇلدىز. جەتى جۇلدىز باتپاي، جەرگە جاز كەلمەس» دەيدى. ال قارا ولەڭدەگى التى جۇلدىز ول ءجاي كوزگە كرىنگەنىن ايتا سالعان. قازاق ەسەپشىلەرى ۇركەر شوق جۇلدىزىن قامىس قۋىستارىنان قاراپايم تەلەسكوف جاساپ باقىلاپ، ۇركەردىڭ 200 گەتىپتى مىڭعا جۋىق شوعىر جۇلدىز ەكەنىن ەرتە زامانداردا انىقتاعان. «ۇركەردەي مىڭ قويىڭ بولسا، مۇرتىڭدى بالتا كەسپەيدى، قابىڭدى كەدەيلىك تەسپەيدى» دەگەن ءتامسىل ءسوز سودان قالعان.

ۇركەر - ايدىڭ سول جاعىنان توعىسادى. ۇركەر- ءبىرىڭعاي اسپاننىڭ باتىسىنا قاراي جۇرەدى. قىس ايىنداعى، ەڭ ۇزاق تۇندەردە، ۇركەر اسپاننىڭ حاق ورتاسىندا تۋىپ، انىق كورىنىپ تۇرادى. بۇل قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازدى كەزىن بىلدىرەدى. سول ءتارىزدى ۇركەمەن بايلاستى كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. قاڭتار ايىندا «ۇركەر تۋسا، تاڭ ۇزارادى، ءتۇن قىسقارادى»، ناۋرىز ايىندا تۋعاندا «كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى»، «مامىر- ماۋسىمدا ۇركەر جاسىرىنادى»، تامىزدا« ۇركەرمەن بىرگە كوك( ءشوپ) كوتەرىلەدى»، «ۇركەر كوتەرىلگەندە داحىل ءدان الادى»، قىركۇيەكتە «ۇركەرمەن بىرگە، قوشقار، تەكە، باس كوتەرەدى، ۇرعاشىلارى قۇيرىق كوتەرەدى». ۇيىرگە تۇسۋگە دايىندالادى. وسى كەزدە مالشىدار ءتولدى ەرتە تۋدىرىپ، قىسىراتپاۋ ءۇشىن قوشقار مەن تەكەگە «كۇيەك» بايلايدى. بۇل ايدى قازاق «كۇيەك ايى» دەپ تە اتاپ كەتكەن.

قازان، قاراشا ايلارىندا ۇركەر باتپاي تاڭ اتپايدى (بۇل ەكى ايدا ۇركەر كۇندىز ابدەن جارىق تۇسكەندە بارىپ باتادى). قازاق ەسەپشىلەرى «اقتوقسان» كىردى . «ارقارجالاق»، «تەكە بۇرقىلداق» باستالادى دەپ ەسەپتەيدى. قوشقار مەن تەكەدەن كۇيەك شەشىپ، ونىڭ اۋىزىنا بيداي، تارى قۇيىپ «ءتول كوپ بولسىن» دەپ ساۋلىقتاردى ۇرىقتاندىرۋعا قوسادى.

جابايى اڭداردان ارقار قۇلجا، تاۋتەكە ۇيىرگە تۇسەدى. ولار دا بيىك جارتاسقا شىعىپ الىپ، ءقاۋىپسىز جەردى مەكەندەپ، جايلماي تاس جالاپ، دەنەسىندەگى مايىن ارىلتۋ ءۇشىن، ەكى جۇماداي تاس جالاپ جاتادى.

قازاق ەسەپشىلەرى ونى «ارقار جالاق» دەپ اتايدى. قاڭتار ايىنىڭ 11-جۇلدىزىندا، ۇركەر شوق جۇلدىزىنا باس بەرىپ جاتادى دا، ۇركەر باتقان كەزدە تاستان اتىلىپ، ۇرعاشى ساۋلىقتارعا قاراي ۇمىلادى. كەيبىرى ولەرمەندەنىپ تاستان ءۇشىپ ولەدى. كەيبىرى ساۋلىققا تالاسىپ ءسۇزىسىپ جارالانادى. بۇلار ءبىر اي شاماسىندا تاباندارىن شوپكە، جۇمساق جەرگە تيگىزبەي قاتتى تاستى باسىپ تۇرىپ، دەنەدەگى مايىن ارىلتادى. وسىنىڭ ءبارى ۇتسىرگە تۇسۋگە، شاعىلىسۋعا ارنالعان قوشقار، تەكەلەردىڭ ارەكەتى. ونى قازاق «تاسباستى» دەپ اتاعان ەكەن. سوعان دەيىن ولار (ارقار، تاۋتەكە، قۇجالاردىڭ تەكە- قوشقارلارى) ۇيىرگە تۇسپەيدى. بۇل اڭداردىڭ تابيعي سۇرىپتاتىن جاراتىلىس بەرگەن زاڭى.

وسى كەزدە اۋارايى وزگەرەدى. قار بۇراپ، بوران سوعىپ، كۇن سۋىتتادى. ونى قازاق «تەكە بۇرقىلداق»، «ارقارجالاق» امالى دەپ اتايدى.

انە، ۇركەر شوق جۇلدىزىن ادام بالاسىنىڭ ەسەپشىلەر عانا پايدالانبايدى. جابايى اڭدار دا، ءوزىنىڭ جاراتىستىق ارەكەتىنە پايدالانادى. قازاق ەسەپشىلەرى جۇلدىزدىق امالداردى دا، دۇرىس ەسەپتەي بىلگەن.

1. ناۋرىز ايىنىڭ 9-24-جۇلدىزى «بەس قوناق امالى»، 18-21 جۇلدىزى «ءاز امالى» كىرەدى. ءولى ارادا كۇن سالقىن تارتادى. قارلى بورقاق بولادى. 26-28-جۇلدىزى «قۇس قاناتى امالى» كىرىپ، قاپالاقتاپ قار جاۋادى. وسى قارمەن جىل قۇسى ىلەسە كەلەدى. قازاقتىڭ «قۇسقانات امالى» دەپ جۇرگەنى وسى.

2. كوكەك ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «وت امالى» كىرەدى. جەر وتى تەبىندەپ مال كوك ىشەكتەي باستايدى. 18-19-جۇلدىزى «قىزىر قامشىسى امالى» نەمەسە «ءساۋىر امالى» كىرەدى.

بۇل امالدا كۇن كۇركىرەپ، نايزاعان جارقىلدايدى. سوعان قاراپ، بۇل امالدى كەي ايماقتاردا «قىزىر قامشىسى امالى» دەپ اتاپ كەتكەن. ال باعىزامان ەسەپشىلەرى «ءسارىر امالى» دەپ اتاعان. وسى امالدا جاۋعان جاۋىنعا باستارىن توساتىن ىرىم جاساعان. «كوتەمدەگى جاۋىن- ساۋىپ تۇرعان ساۋىن» دەپ باعالاعان.

3. مامىر ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «ساراتان امالى» (كەي ايماقتا مۇنى «بۇرشىك امالى»، «قىزىل جۇمىرتقا امالى» دەسە، باسقا وڭىرلەردە« قۇرالاي سالقىن امالى دەيدى)، 19-25-جۇلدىزىندا «زاۋزا امالى» كىرەدى. (وسى-كۇندەرى سارتان جۇلدىزىنان كەيىن، زاۋزا جۇلدىزى تۋادى. كيىكتەر قۇرالايىن، لاعىن ورگىزسە، قاز، ۇيرەك بالاپانىن جۇمىرتقادان شىعارادى).

وسى امالداردان كەيىن ۇركەر شوق جۇلدىزى اسپاننان عايىپ بولادى. 29-31-جۇلدىزى ءولىارادا «ۇركەردىڭ باتۋى امالى» كىرىپ كوكتەم امالدارى تولىق اياقتايدى.

4. ماۋسىم ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «قىركۇيەك امالى» 19-25-جۇلدىزىندا «مىرزا امالى» كىرەدى. ءبۇل كەزدە جازدىڭ اق جاۋىندارى باستالادى.

5. شىلدەنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «باس شىلدە امالى»، 19- 25-جۇلدىزىندا «سارشا امالى» كىرەدى. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىق-كۇندەرى باستالادى.

6. تامىز ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «ۇركەر تولعاق امالى»، 19-25-جۇلدىزىندا «سارشا تامىز امالى» كىرەدى. وسى كەزدە ۇركەر اسپانعا كوتەرىلەدى. ارتىنان تارازى جۇلدىزى تۋىپ، تاڭ مەن كەش سالقىن تارتادى. وسى امالدار وتكەندە جاز امالى تولىق اياقتالادى.

7. قىركۇيەك ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «ماساق امالى»، 19-25-جۇلدىزىندا «تارازى امالى» كىرەدى. اسپاندا سۇمبىلە جۇلدىزى تۋادى. تارى، بيداي پىسەدى. ەگىنگە وراق سالادى. سۋ سۋيدى.

8. قازان ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «قاراجەل امالى»، 19-24-جۇلدىزىندا «بۇعى ءمۇيىز امالى» كىرەدى. بۇل كەزدە جاۋعان قارعا بۇعىلار ءمۇيىزىن توسەپ، كەلە جاتقان قىستىڭ قىرىن بايقايدى. ءمۇيىزى سىرقىراسا، بۇل قىستىڭ قاتتى، ايازدىڭ كۇشتى بولاتىنىن سەزىپ جەر اۋدارىپ كەتەدى. ال ءمۇيىزى سىرقىراماسا، جايلانىپ جايىلىپ جۇرە بەرەدى. سوندىقتان بۇل امالدىڭ اتىن «بۇعى ءمۇيىز» دەپ اتاعان.

9. قاراشا ايىنىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «قاۋىس امالى»، 19-25-جۇلدىزىندا «بوقىراۋ امالى» كىرەدى. «قاۋىس كارى - قۇتاڭدى تاۋىس» دەپ ، قىس قىرىنان شىقپايتىن مالدى سويىپ نە ساتىپ جىبەرەدى. وسى امالدا كۇن كۇرت سۋىپ، بوققا قىراۋ قاتادى. سوعان بايلاپ «بوقىراۋ امالى» دەپ اتاعان. بۇل امالدار وتكەنسوڭ ، كۇز امالدارى تولىق اياقتالادى.

10. جەلتوقساننىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «اقىراپ امالى»، 19-25-جۇلدىزىندا «سەرنە امالى» كىرەدى (بۇل امالدى كەي ايماقتا «قىرباستىڭ قىزىلى»، «تەكەبۇرقىلداق»، «ارقارجالاق» دەپ اتايدى). بۇل كەزدە ايازدىڭ دەن الىپ كۇشەيگەن كەزى.

11. قاڭتاردىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «قىرقاياق امالى«، 19-25-جۇلدىزىندا «توقىراۋ امالى» كىرەدى. بۇل امالدى ءتۇن ۇزارىپ بارىپ توقىرايدى. بۇنى «ءتۇننىڭ قىسقى توقىراۋى» دەپ اتايدى. سوعان باعىپ «توقىراۋ امالى» دەپ اتاعان.

12. اقپاننىڭ 9-14-جۇلدىزىندا «اقپان امالى»، 19-25-جۇلدىزىندا «ۇت» نەمەسە «تاقپان امالى» كىرەدى. (بۇل امالدا ۇركەر شوق جۇلدىزى تاس توبەدە تۇرادى. كۇنى- ءتۇنى ساقىلداعان سارى اياز جۇرەدى. قار ومىلاپ تۇسەدى. وسى امالداردان كەيىن، قىس امالى تولىق اياقتايدى.

قازاق حالقى ءبىر جىلداعى 24 امالدى دۇرىس ەسەپتەۋدىڭ ناتيجەسىندە، قىستاۋعا قاي ايدا كوشۋ، كوكتەۋگە قاي مەزگىلدە بارۋ، وتارعا مالدى قاشان ايداۋ، جايلاۋعا قاشان قونىستانۋ، جولعا قانداي ءساتتى-كۇندەرى شىعۋ، جۇلدىزعا باعىپ وتكەل، سۋاتتاردى جاڭىلماي تابۋدىڭ جولدارىن، تاجىريبەلەرىن جاساعان. مىنە، «استرولوگ حالىق» دەپ ۇيالماي تۇرىپ، قازاق حالقىن ايتۋعا بولادى.

«قازاق استرونومياسى« كىتابى اۆتورى: ق ر جازۋشىلار وداعىنىڭ، ق ر جۋرناليستيكا وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ەتنوگراف، جازۋشى، سىنشى، استرولوگ بولات بوپاي ۇلى. 21.03. 1998 -جىل