كوك تۇركىنىڭ كوزى
بۇل مادەني-تاريحي شارا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەلەۋلى وقيعا رەتىندە ەل ەسىندە قالدى.
وسىدان 20 -جىل بۇرىن كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز العان ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «ءبىز ءتول وركەنيەتىمىزدىڭ سىلەمى تەرەڭ ەكەنىنە، ونەگەلى ەكەنىنە بۇرىن دا قانىق بولاتىنبىز، بۇرىن دا بىلەتىنبىز، بۇرىن دا كوڭىلىمىز جەتەتىن. بۇگىن بارشامىز بولىپ، قاتپارى قالىڭ بولعانمەن، وقۋلىعى جۇقا كونە تاريحىمىزدىڭ كۋاسىمەن جۇزدەسىپ، تاعزىم ەتۋ باقىتىنا يە بولىپ تۇرمىز. ءبىز بۇگىن «ەل- جۇرتتىڭ قامىن ويلاۋ، حالقىن اسىراۋ» اسىل پارىزى بولعان كۇلتەگىن بابامىزدىڭ ىسىنەن ايعاق بەرەتىن تاريحتىڭ كوزىمەن دە، سوزىمەن دە جۇزدەسىپ تۇرمىز.. . مىنە، تاريحتا تۇڭعىش رەت كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ عىلىمي كوشىرمەسى جاسالىپ، ەۋرازيانىڭ كىندىگى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىندا قويىلۋىندا ۇلكەن نىسانا، ءمان جاتىر. وسىنىڭ ءمانىن وي ەلەگىنەن ءبىر وتكىزىپ كورىڭدەرشى. مۇندا تاعدىرلىق جازۋ جاتقان سياقتى. ارعى- بەرگى تاريحتاعى قايتا داۋىرلەۋ، وركەندەۋ كەزەڭدەرى وسىنداي وقيعادان ورىلەتىن، ارنا تارتاتىن. ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۇرپاق ءوز وتكەنىنىڭ ءماندى وقيعالارىنا، جادىگەرلىكتەرىنە بايسالدى كوزقاراسپەن قاراسا، كەشەگى مەن قازىرگىنىڭ شىمىر قۇيماسى سومدالىپ، كەلەشەكتىڭ قابىرعاسى قالاناتىنى انىق» دەگەن ەدى.
سول سياقتى، ارقاعا ورالعان اتامۇرامىزدىڭ تاريحي ساتىنە كۋا بولىپ، تولعاۋى بيىك تولقىنىسىن جۇرەكجاردى جىرىمەن جەتكىزگەن اقىن نەسىپبەك ايت ۇلى:
ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ تۇمارىنداي كوكتاسىم،
بۇزىپ جەتتىڭ بۇگىنگە عاسىرلاردىڭ قاقپاسىن،
تۇمەن- تۇمەن قول ەرتىپ، تىك كوتەرىپ دالانى،
تۇزەگەندەي كۇلتەگىن استاناما ات باسىن.
ەكەنىمىز شىن بولسا، ەرتۇرىكتىڭ ۇرپاعى،
بىزگە قىمبات كوكتاستىڭ ۇشىپ جەتكەن ۇنتاعى،
قۇدىرەتىن ءاز تۇتىپ كۇلتەگىندەي كيەنىڭ،
ۇل جاساسىن ۇلتىنىڭ بولا بىلگەن ۇلتانى.
حالقىن ويلاپ تۇنەتكەن قاباعىنا بوز قىرۋ،
كۇلتەگىندى كورگەندە كۇندىك جەردەن بەزدى جاۋ،
وسيەتىن بابانىڭ تاستان تاني الماساق،
جارقىراعان نە كەرەك ماڭدايداعى كوز مىناۋ.
قۋانىشقا كەنەلىپ قازاعىمنىڭ قۇشاعى،
كوڭىل قۇسى شارىقتاپ سان قيىرعا ۇشادى،
ەلتاڭبا مەن كوكبايراق، ءانۇراندا عانا ەمەس،
كۇلتەگىننىڭ تاسىندا ەلدىگىمنىڭ نىشانى،
- دەپ جىرلاسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى قايسار قالامگەر، شىڭداۋىل تۇلعا شەرحان مۇرتازا: «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ استانا قالاسىنا اكەلىنۋى - ىقىلىم زامانداردا ءوتىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ۇلى بابالارىمىزدىڭ رۋحى كەلگەندەي. جاستارىمىز بۇل تاس كىتاپتا جازىلعان سوزدەردىڭ ءاربىر ءارپىن، ءار ءسوز، سويلەمىن ىقتياتتاپ، زەردەلەپ وقىپ، وقىعانىن ساناسىنا قۇيىپ السا، جۇرەگىنە ۇيالاتسا - ادامگەرشىلىكتى، ەرلىكتى، ەلىن ءسۇيۋدى، حالقىن قۇرمەتتەۋدى جاقسى ۇيرەنەدى عوي دەپ ويلايمىن. ەڭ نەگىزگى ماقسات - سول» دەپ، شارىقتاعان ويىن وسىلاي تۇيگەن ەكەن.
سول جيىنعا قاتىسقان شىڭعىس ايتماتوۆ «كۇلتەگىن» ەسكەرتكىشى تۋرالى ايتا كەلىپ: «ەجەلگى تۇرك ەسكەرتكىشتەرى ول تەك وتكەنىمىز عانا ەمەس، قانشا جەردەن زامان ولاردى ءوز ىڭعايىنا يكەمدەۋگە تىرىسقانىمەن ول ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز ەكەنى انىق بولدى. بۇرىندارى تۇركولوگتار كەزدەسۋى تەك عىلىمي ورتادا ءوتىپ، قالىڭ قاۋىم ول تۋرالى بىلە بەرمەسە، بۇل باس قوسۋ وتكەن تاريحىمىز بەن قازىرگى مادەنيەتىمىزدى تانۋعا ۇلكەن جول اشىپ وتىر. مەنىڭشە، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى - تۇرك حالىقتارىنىڭ بيبلياسى. سوندىقتان وعان تۇسىندىرمە رەتىندە يەۆانگەليالىق تالداۋ قاجەت. بۇل مەنىڭ جازۋشىلىق فانتازيام ءارى كوزقاراسىم»، دەپ ويىن ساباقتاسا، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلىندا تالقانى شىققان تاريحىمىزدى تۇگەندەپ جاتقانىمىزعا توقتالىپتى.
«وسىدان ارتىق مادەني رەفورما، كەرەك دەسەڭىز ءتىپتى رەۆوليۋتسيا بولۋى مۇمكىن بە؟. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى كونە تۇرك وركەنيەتىنىڭ ءوزى. بۇل - تاسقا باسىلعان تاڭبا جازۋدىڭ يدەالدىق قۇنى»، دەپتى اكادەميك.
ال ولجاس سۇلەيمەنوۆ كونفەرەنسياعا تۇرك ەپيگرافيكاسىمەن اينالىساتىن بارلىق تانىمال عالىمداردىڭ قاتىسۋى - ەجەلگى تۇرك رۋنيكاسىنىڭ تاريحىن تانىپ ءبىلۋدىڭ جاڭا تاراۋلارى باستالدى دەگەن ءۇمىتتى وياتاتىنىن اتاپ وتكەن. «مەن بۇعان سەنىمدىمىن. كۇلتەگىن سوزدەرى ءبىز ءۇشىن - انت سياقتى. ۇرپاق وسى بابالار انتىنا ادال بولعانىن قالايمىن»، دەيدى اقىن.
* * *
وسى ورايدا، «كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشى بىزگە نە ءۇشىن قاجەت؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى حاق. اۋەلگى ايتارىمىز - بۇل تاس جازۋدىڭ مۇراگەرى بۇگىنگى قازاق حالقى. ەسكەرتكىشتى كوك تۇركىلەردىڭ بيلەۋشىسى بىلگە قاعان ءبىر جىل بۇرىن قازا تاپقان باتىر ءىنىسى كۇلتەگىننىڭ قۇرمەتىنە 732 -جىلى ورناتقان ەكەن. جارىقتىق بۇل نىسان زامانا جەلى مەن ۋاقىت تەپكىسىنەن امان ءوتىپ، قازىرگى تاڭدا موڭعول دالاسىنداعى كوشە- سايدام جازىعىندا، ناقتىراق ايتساق ەل استاناسى ۇلانباتىر قالاسىنان 400 شاقىرىم قاشىقتا امان- ەسەن تۇر. ياعني قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايتقاندا، بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن باتىر - ءبىزدىڭ اتالارىمىز. ال تاستاعى جازۋ شە.. . بۇل - باعا جەتپەس بايلىعىمىز. حالقىمىز اتا- بابادان جالعاسىپ كەلە جاتقان جازۋ مادەنيەتى بار، سوعان ساي ءتىل ءبىلىمى دامىعان، ءوز تاريحىن تاسقا قاشاپ جازعان جۇرت ەكەنىمىزدىڭ دالەلى - وسى ەسكەرتكىش جازۋ. دەمەك، بۇل تاسجازۋ بىزگە وتكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ، ولگەنىمىزدى ءتىرىلتۋ ءۇشىن، ۇزاق جىل وتارلاۋشىلار تاپتاعان رۋحىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن قاجەت.
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەگەن عالىمدار: تاسجازۋدىڭ بيىكتىگى 3,15 مەتر، ەنى 1,24 مەتر، قالىڭدىعى 0,41 مەتر، نىساننىڭ جوعارعى جاعى بەس بۇرىشتالىپ، ونىڭ قىرلارىنا ايداھار بەينەسى مەن قاعان تاڭبالارى بادىزدەلگەنىن ايتادى. سونداي-اق تاستىڭ كۇن بەتىندە 40 جول جازۋ بار دا، ال سول جاق بەتىندە 13 جول جازۋ جازىلعان. بارلىعى 53 جول. وسىنداعى جازۋلاردىڭ العاشقى جولىندا:
«بيىكتە كوك ءتاڭىرى،
تومەندە قارا جەر جارالعاندا،
ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان،
ادام بالاسى ۇستىنە اتا- تەگىم
بۇمان قاعان، ەستەمي قاعان وتىرعان.
وتىرىپ تۇرك حالقىنىڭ ەل- جۇرتىن
قالىپتاستىرعان يەلىك ەتكەن» - دەپ تۇر (م. جولداسبەكوۆتىڭ اۋدارماسى). ءدال وسى جىر ءماتىندى ۇلكەن اقىن قادىر مىرزاليەۆتىڭ تىلىمەن تاپسىرلەسەك:
سوناۋ باستان، و باستان،
جارالعالى قارا جەر،
جارالعالى كوك اسپان،
ەستەمي مەن بۇماننىڭ،
ادامزاتتان باعى اسقان،
ءتورت بۇرىشى دۇنيەنىڭ،
سولارمەنەن ساناسقان،
بۇكىل تۇرك ۇمىتپەن،
ەكەۋىنە قاراسقان،
قول استىنا جينالىپ،
قول استىنان تاراسقان،
ولار سالعان دۇبىردەن،
قاپتاپ جاتقان قالىڭ جاۋ،
شىبىن جاننان تۇڭىلگەن،
دارداي بولىپ كەلگەنمەن،
بورداي بولىپ ۇگىلگەن،
باسى بارلار ءيىلىپ،
تىزەسى بارلار بۇگىلگەن، - دەلىنسە، دانا تونىكوك جىرىنداعى: «ءتۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم، قىزىل قانىمدى توكتىم، قارا تەرىمدى اعىزدىم...» دەپ كەلەتىن ءماتىندى ارقالى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تىلىمەن تاپسىرلەسەك: «كاكايا گرومادنايا گوسۋدارستۆەننايا كۋلتۋرا ۆىراجەنا ۆ ەتيح سلوۆاح».
* * *
ال تاريحي وقيعا قالاي اتقارىلدى؟ بۇل شارۋا العاش 1997 -جىلى باستالعان ەدى. وسى جىلى قازاقستاننىڭ ارنايى دەلەگاتسياسى موڭعولياعا بارىپ، اتالعان مەملەكەتتىڭ جاۋاپتى ادامدارىمەن ەكىجاقتى كەزدەسۋ وتكىزگەن ەكەن. ونداعى ماقسات - ورحان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن الۋ. موڭعولدار قازاقتاردىڭ ىقىلاس- پەيىلىنە جىلى قاباق تانىتىپ، ەكى جاق جىلى رايلى كەلىسىمگە كەلگەن.
ودان كەيىن ەسكەرتكىشتىڭ كوشىرمە نۇسقاسىن اينا- قاتەسىز جاسايتىن كىم بار دەگەن سۇراق تۋىندادى. موڭعول اعايىنداردىڭ نۇسقاۋىمەن بۇل ىسكە جاپونيالىق «كيوتا كاگاكي» فيرماسى تاڭدالادى. ءسويتىپ، 2001 -جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا ۇكىمەت وكىلدەرى جاپونياعا بارىپ، ەڭ اۋەلى جوعارىداعى فيرمانىڭ جاساۋىمەن وساكا قالاسىنداعى ەتنوگرافيالىق مۋزەيدە تۇرعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمە نۇسقاسىمەن تانىسادى.
قازاقستاندىقتاردىڭ ءوتىنىشىن شىن ىقىلاسپەن قابىلداعان جوعارىداعى مۋزەي ديرەكتورى، پروفەسسور ماتسۋبارو مىرزا: «سەندەر اۋەلى قۇندى جادىگەردىڭ اقى يەسى - موڭعول ەلىنەن جازباشا رۇقسات قاعاز اكەلىڭدەر، سوسىن قاجەتتى اقىسىن تولەڭدەر، ەكى ايدىڭ ىشىندە جاساپ بەرەمىز»، دەپتى. ءبىزدىڭ تاراپ بارىنە ماقۇل دەسكەن. الدىمەن موڭعول اعايىندار سۇراعان قارجىنى تولەپ، رۇقساتىن العان. ودان سوڭ جاپوندىقتار سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرعان. ءسويتىپ، كونە تۇركتەردىڭ مەكەنى، وتۋكەن دالاسىندا تۇرعان تاسجازۋ امان- ەسەن ۇرپاعىنا جەتكەن.
* * *
وسى ورايدا، ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر ۇلكەن وقيعا - 2001 -جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 18-19-كۇندەرى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ- تە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان «بايىرعى تۇرك وركەنيەتى: جازبا ەسكەرتكىشتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تەوريالىق كونفەرەنسيا ءوتتى.
بۇل ماڭىزدى باس قوسۋعا، الەمگە ايگىلى قىرعىز قالامگەرى شىڭعىس ايتماتوۆ، قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، رەسەي عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى د. ۆاسيلەۆ، سانكت- پەتەربۋرگ قالاسىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى فيليالىنىڭ پروفەسسورى، اتاقتى تۇركولوگ س. كلياشتورنىي، كوپەنگاگەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆولفگاگ شارليپ، جاپونيانىڭ وساكا قالاسىندا ورنالاسقان ەتنوگرافيا مۋزەيى ولكەلىك زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ماساتانا ماتسۋبارا، «ل. ن. گۋميلەۆ الەمى» قورىنىڭ باسشىسى ا. كۋرۋكچيلەر قاتىسىپ، بارلىعى دەرلىك ءبىراۋىزدان ەجەلگى تۇركى دۇنيەسىنىڭ مۇراگەرى جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلى ەكەنىن مويىنداپ، بۇل مەملەكەتتىڭ الەم قاۋىمداستىعى الدىندا بەدەلىنىڭ ارتۋى سارابدال ساياساتكەر نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ارقاسى دەگەن توقتام جاسادى.
ەكى كۇنگە سوزىلعان فورۋمنىڭ قورىتىندى پلەنارلىق ءماجىلىس سەكتسياسىن س. كلياشتورنىي، م. قوزىبايەۆ، ءا. قايدار، ا. امانجولوۆ، ك. اقىشەۆتار باسقاردى. جيىن بارىسىندا اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ جىل سايىن 25-قاراشا - تۇرك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كۇنى بولسا دەگەن ۇسىنىسى ماقۇلدانىپ، سونىمەن قاتار جاس زەرتتەۋشىلەرگە بەرىلەتىن ۆ. تومسەن اتىنداعى «التىن مەدال» تاعايىندالدى. كونفەرەنسيا قوناقتارى ءبىراۋىزدان استانا قالاسىندا جازبا ەسكەرتكىشتەر مۋزەيىن اشۋ كەرەك دەگەن توقتام جاسادى. بۇل ءىس ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ-ى نەگىزىندە ىسكە استى.
جالپى، جوعارىداعى تاريحي جيىن جايىندا سول تۇستا ۇيىمداستىرۋشى تاراپتىڭ مىندەتىن اتقارعان ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ-نىڭ رەكتورى، قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اتالعان كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى جايلى: بىرىنشىدەن - كونە تۇرك جازبا ەسكەركىشتەرىنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستانعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىنە، ەكىنشىدەن - ۇلتتىق كوركەم ويلاۋ جۇيەمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە، مىسىن جىگەرلەندىرۋگە، ۇشىنشىدەن - شەتەلدىك تۇركولوگتاردىڭ باسىن قوسىپ، سوڭعى جىلدارى قوجىراپ بارا جاتقان تۇرك رۋحانياتىنىڭ جاڭادان دامۋ باعىتىن انىقتاۋعا قول جەتكىزدىك دەپ جازىپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz