كەڭەس زامانىندا قاجىعا بارعان...
قىزىلدار بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ەلدەگى اۋزى دۋالى، داۋلەتتى ازاماتتارمەن بىرگە ءدىني قايراتكەرلەردى دە قۋعىندادى. سونىڭ كەسىرىنەن بىلىكتى يمامدار مەن مولدالار سىرت جەرگە بوي تاسالاپ كەتتى.
دىنگە تۇساۋ سالعان كەڭەس داۋىرىندە قاجىلىققا ەلىمىزدەن ساناۋلى ادام بارعان كورىنەدى. كەيدە سولار كىم بولدى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، ءبىزدىڭ ەلدەن دە وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرىن وتەۋگە نۇركەي بيعابىل ۇلى دەگەن اقساقال بارىپتى.
ءدىندى ايتسا شوشيتىن زاماندا اللاعا قۇلشىلىق جاساپ، بەس ۋاقىت نامازىن ۇزبەگەن نۇركەي اتامىز 1898 -جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى امانگەلدى اۋدانى بايعابىل اۋىلىندا تۋعان. بالا كۇنىنەن اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، احمەت دەگەن اۋقاتتى اعاسىنىڭ ءتالىم- تاربيەسىن الىپ، سونىڭ شارۋاشىلىق ەسەبىن جۇرگىزەدى. تۋعان جەرىندەگى ەكى جىلدىق ورىس- قازاق مەكتەبىن ءتامامداپ، ەلدەگى اتقان مىنگەن ازاماتتاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. القالى جيىندارعا قاتىسىپ، اعايىن اراسىنداعى داۋلى ماسەلەنى شەشىپ، بي قىزمەتىن اتقارعان. ءتىپتى جۇرت ول كىسىگە «بەس ەلدىڭ ءتىلىن بىلگەن نۇركەي بي» دەگەن اتاق بەرگەن.
اسىرەسە 1929 -جىلى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ زورلىق- زومبىلىعىنا قارسى حالىق نارازىلىعىن تۋعىزعان باتپاققارا كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ءبىرازىن قۋعىننان امان الىپ قالعان بەس ءبيدىڭ ءبىرى بولدى. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە وسى بۇلىككە قاتىسى بار دەگەن 600 ادام ۇستالىپ، سونىڭ ىشىندە130 دان اسا ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
1930 -جىلدان باستاپ، 1958 -جىلعا دەيىن امانگەلدى اۋداندىق مال ونىمدەرىن دايىنداۋ جانە جيناۋ مەكەمەسىندە ساتۋشى، قويما مەڭگەرۋشىسى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. 1955 -جىلى ادال ەڭبەگىمەن كوزگە كورىنىپ، جوسپاردى اسىرىپ ورىنداعانى ءۇشىن «ستاحانوۆشى» اتانىپ، ماسكەۋدەگى حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىنە بارۋعا جولداما الادى. وسى ساپارىندا ول كىسى ك س ر و سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءدىني ىستەر باسقارماسىنا باس سۇعىپ، قاجىلىققا بارۋعا ءوتىنىش جازادى.
ءبىراق ونداعى جاۋاپتى مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى «قازىر ك س ر و مەن ساۋد ارابياسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس ۋشىعىپ تۇر، كەيىن ءوزىمىز سىزگە حابارلاسامىز» دەپ شىعارىپ سالما جاۋاپ بەرەدى. قاريا اۋىلعا ورالعاننان كەيىن دە ءۇمىتىن ۇزبەيدى. قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن جاۋاپتى ورگاندارعا قايتا- قايتا حات جازادى. وسى سۇرگىنمەن ارادا ون ءبىر جىل سىرعيدى. نەشە ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتارعا تاپ بولادى. جالا دا جابادى. سونىڭ ءبىرى دە وعان بوگەسىن بولمايدى.
اقىرى، 1966 -جىلى ءساۋىر ايىندا ءوتىنىشى قابىلدانىپ، ك س ر و باسشىلىعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا تۇراتىن مۇسىلماندارعا جاساعان قايىرىمى رەتىندە 17 ادامعا قاجىلىققا بارۋعا رۇقسات بەرەدى. ولار: 7 - وزبەك، 4 - تاتار، 3 - قازاق، 2 - تاجىك جانە 1- تۇرىكمەن. قازاق جەرىنەن قاسيەتتى ساپارعا نۇركەي بيعابىل ۇلى، حاكىم وماروۆ، ەركىن قوزىبايەۆ ۇشەۋى اتتانادى.
- ءبىز اكەمىزدى كوكە دەيتىنبىز. سالماقتى، بايىپتى كىسى بولاتىن. ەشقاشان ارتىق- اۋىز ءسوز سويلەمەيتىن. داستارقان باسىندا ونەگەلى اڭگىمە شەرتىپ، قۇران اياتتارىن جاتقا ايتىپ وتىراتىن. كوكەم قاجىلىق ساپارعا الماتى ارقىلى اتتاندى. وندا ءبىزدىڭ اتالاس تۋىسىمىز، كورنەكتى كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆ تۇردى. سول كىسى كوكەمدى الىس جولعا شىعارىپ سالدى. سوسىن باقىتجان اعا ماسكەۋدە تۇراتىن ەنەسى، اتاقتى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ايەلى ماريا اپايعا حابارلاسىپ، اكەمدى كۇتىپ ال دەپ ءوتىنىش ايتادى. ول كىسى كوكەمدى ماسكەۋدىڭ اەروپورتىندا اق پاراققا «نۇركەي بيعابىلوۆ» دەپ جازىپ الىپ توسىپ تۇرادى. كوكەم ونى كورىپ اينالا قاشىپتى. كەيىن «قاسيەتتى قاجىلىققا بارا جاتىرمىن، قۇداعيىم بولسا دا باسقا ءدىننىڭ وكىلى، جولىما كەسىرى تيەر دەپ ويلادىم» دەپ ايتىپ كۇلەتىن. الايدا ماريا اپاي اكەمدى ىزدەپ تاۋىپ الىپ، كەلەسى ۇشاققا مىنگىزىپ جىبەرەدى. كوكەم قاجىلىقتان ەرەكشە كوڭىلكۇيمەن ورالدى. قاسيەتتى جەردەن سىيلىق رەتىندە اعايىندارعا قاعبانىڭ سۋرەتى بار بىرنەشە قولدان توقىلعان كىلەم، كارتينا جانە ءزامزام سۋىن الىپ كەلدى، - دەيدى قاجىنىڭ كەنجە بالاسى دىنمۇحامبەت اعامىز.
نۇركەي اتامىز قاجىلىققا ءوزى تىرنەكتەپ جيناعان قارجىسىمەن بارىپتى. سونىمەن بىرگە جاقىن دوسى ابدىك ماحاتوۆ قاريانىڭ دا قاجىلىعىن وتەگەن. وزبەك ەلىنەن بارعان جەتى ادامنىڭ ءبىرى زيا باباحانوۆ كەيىن وزبەكستاننىڭ ءمۇفتياتىن باسقارادى. نۇركەي اتا سول كىسىمەن جاقىن ارالاسىپ، كەيىن تاشكەنتكە بارىپ، ءدىني ءبىلىمىن تولىقتىرادى.
ونى بىتىرگەسىن ءمۇفتياتتىڭ شەشىمىمەن تورعاي وبلىسىنىڭ ءدىن ىستەرى جونىندەگى ۋاكىلدىگىنە تاعايىندالادى. تاشكەنتتە وتكەن ءتۇرلى ءدىني جيىندارعا بارىپ تۇرادى. ەل اراسىندا يماندىلىقتى ناسيحاتتاپ، اتا- بابادان جالعاسىپ كەلە جاتقان اسىل ءدىنىمىز بەن سالت- ءداستۇرىمىزدى دارىپتەيدى. نۇركەي قاجى 1982 -جىلى 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزادى.
دىنمۇحامبەت اعا «كوكەم قايتىس بولعاندا باقىتجان اعامنىڭ زايىبى ۆالەنتينا اپاي الماتىدان ارنايى كەلىپ، كوڭىل ايتتى» دەيدى. قاجى اتامىزدىڭ كىندىگىنەن كۇلزيپا، تابىلدى، ۇلزيپا، بي- باتيما، ايتمۇحانبەت، دىنمۇحامبەت اتتى ءۇش ۇل، ءۇش قىز وربىگەن، ءقازىر سولاردان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ءوزى ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان.
قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە تىرلىك كەشسە دە اللانىڭ اق جولىنان تايماي، قاجىلىققا بارىپ، ءدىن جولىنا سانالى ءومىرىن ارناعان اقساقالدىڭ قۇرمەتىنە 2007 -جىلى كىندىك قانى تامعان بايعابىل اۋىلىندا بوي كوتەرگەن مەشىتكە نۇركەي قاجى ەسىمى بەرىلدى.
egemen.kz