بۇرىنعى قازاقتا «بوس ۋاقىت» بولماعان
مۇنداي ءسوزدىڭ شىعىپ كەلۋىنىڭ ءوزى بەرتىندەگى جاعداي. ياعني ءتول قازاق قوعامىنىڭ جويىلىپ، وتارشىلداردىڭ جاساندى قوعامى ورناعاننان بەرى پايدا بولعان وگەي تۇسىنىك.
قول بوستىق قازاق قوعامىندا بولماعان. ويتكەنى كوشپەندى ءومىر سالتى بوس وتىرۋعا، قول بوس سالاقتاپ قاراپ جۇرۋگە مۇرشا بەرمەگەن. ءبىراق ەندى قانشا جوقتاساڭ دا ونداي قوعام قايتىپ كەلمەيدى.
تەك سونداي قوعامدا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ ۇرپاعى بار. ولاردىڭ بويىندا سونداعى ادامداردىڭ پيعىلى مەن ادەتى ساقتالىپ قالعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
ۇلتتىق مەنتاليتەت دەپ جۇرگەنىمىز سول. بىزدە ونىڭ ءبۇتىن بولمىسى ساقتالماسا دا، جۇقاناسى قالعان. سونىمەن ەجەلگى قازاقتىڭ «بوس ۋاقىتى» تۋرالى ايتساق، قازىرگى قازاقتىڭ جايىن سوعان سالىستىرىپ بىلۋىمىزگە بولاتىن شىعار. بالالار نەگىزىندە ويىنمەن ەر جەتكەن. ونىڭ وزىندە دە كوشپەندى تۇرمىستىستاعى بالانىڭ ويىنى مەن جۇمىسى ءبىر- بىرىمەن اجىراعىسىز بولىپ ارالاسىپ كەتكەن.
بەس جاسقا كەلگەن ۇل مەن قىز «قول قانات» دەپ اتالعان. ونىڭ ءمانىسى كۇندەلىكتى ءۇي شارۋاسىندا «بەرىپ جىبەرشى، اپارا قويشى، ۇستاي تۇرشى، اكەلە قويشى…» دەيتىن سانسىز قاراكەتەردى وسى بالالار اتقارعان. شەشەسىنىڭ «قول قاناتى» سەكىلدى بولاتىنى سودان. قازاق وسىعان ارناپ «تايدىڭ مىنگەنى بىلىنبەس، بالانىڭ جۇمساعانى بىلىنبەس» دەگەن ماقال شىعارعان.
مىسالى، وزىنەن كىشى باۋىرىنا كوز- قۇلاق بولىپ، ونى ويناتىپ-ايلاندىرۋدان باستاپ، ورەدەگى جاس قۇرتتى جيناسۋ، وشاق باسىنا وتىندى اكەلۋ، ىدىس-اياقتى جيناسۋدان باستاپ قىز بالاعا تيەسىلى جۇمىس. اكەسىنىڭ اتىن وتقا قويىپ، ونى اكەلىپ ەرتتەپ، ماما اعاشقا بايلاۋدان باستاپ، ءورىلىپ جاتقان ايىل- تۇرماننىڭ شەتتىگىن شەتىنەن ۇستاسىپ قول ۇشۋ بەرۋ تۇگەلدەي ۇل بالاعا جاراساتىن ۇساق- تۇيەك جۇمىستار.
بۇل شىن مانىسىندە بالا ءۇشىن جۇمىس قانا ەمەس، كۇندەلىكتى كوزى قانىق، بولىپ، قولى جاتتىعا بەرەتىن، ساناسىنا توزباي توقىلاتىن ارەكەتتى تاربيە. ەندى وسى كوشپەندىلەردىڭ ءبىتىپ بولمايتىن جۇمىس- قاراكەتى ويىنمەن دە استاسىپ جاتادى.
ياعني ويىنى - جۇمىسقا، جۇمىسى - ويىنعا اينالعان. بەس جاسىندا تايعا مىنگەن ۇل قوزى باعىپ، بۇزاۋ قايىرعان. سونداي كەزدە ساقا اتىپ، اسىق ويناۋعا، جاق تارتىپ ۇساق اڭ-قۇستى كوزدەپ دالدەۋگە ۋاقىت تاپقان. ودان وزگە نە ءتۇرلى ۇلتتىق ويىنداردىڭ ءبارى دە وسىنداي مۇرشاسىز كەزدە وينالىپ، جەڭىپ- جەڭىلىپ دەگەندەي ءوز كەمەلىنە جەتە بەرگەن. قارشادايىنان ات قۇلاعىندا ويناپ، كوزدەگەنىن قاپى جىبەرمەۋگە تىرىسقان بوزبالا قازىرگىشە ايتساق، ات سپورتى مەن اتۋ ونەرىنىڭ شەبەرىنە اينالعانىن ءوزى دە سەزبەي قالار ەدى.
مۇنداي تىنىمسىز، كۇندەلىكتى تاربيە جاتتىعۋىنان وتكەن ۇل جاۋكەرشىلىك زامان تۋسا - دايىن جاۋىنگەر، بەيبىت كەزدە قولىنان ءبارى كەلەتىن ىسكەر ازامات بولىپ ەر جەتكەن. ءسويتىپ قازاق جىگىتتەرى تۇزدە باتىر بولارلىق قىراعى، جاۋجۇرەك ەر، تۇزدە قارا جون قايتپاس ازامات، شارشاپ- شالدىقپاس ارىس بولا بىلگەن. مۇنداي ادامداردا ەرىگىپ ەسىنەپ وتىرارلىق «بوس ۋاقىت» قايدان بولسىن!
ال قىزدىڭ ءجونى ءتىپتى بولەك. بەس جاسىنان بالا ۋاتۋدىڭ بابىن ءبىلىپ، شەشەسىنىڭ توقىپ جاتقان ورمەگىنىڭ ءجىبىن وراسىپ، وراپ وتىرعان ءشيىنىڭ ءجۇنىن ءتۇتىسىپ، اجەسى ەسىپ وتىرعان شۋدانىڭ شەتىن وراسۋدان باستاپ، سابا ءپىسىپ، اس ءپىسىرۋدىڭ سانسىز قاراكەتىنە ارالاسا ءجۇرىپ، ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم- كەشەكتىڭ ءپىشىلۋى مەن تىگلۋىن دە ۇيرەنە ءجۇرىپ، وسكەن جاس بويجەتكەن ۇزاتىلار كۇنىنىڭ كەلگەنىن دە بىلۋگە مۇرشاسى بولماعانى - «بوس ۋاقىت» دەگەنىڭ دە بولماعانىنىڭ بەلگىسى عوي.
ەگەر بوس ۋاقىت بولدى دەسەك، ول قىزىق دۋمانعا تولى توي- تومالاق كەزىندەگى ەستەن كەتپەس ۇلتتىق ويىندار وينالاتىن شاق دەسەك شىندىققا جاناسادى. ايلى كەشتەگى الىسقا لاقتىرىپ سابىلىپ تاپپاعان اقسۇيەك، اقسۇيەكتىڭ سىلتاۋىمەن ءبىرىن- ءبىرى ىزدەگەن قىز- بوزبالا. ءاندى اۋەلەتكەن التىباقان، جۇرەكتەر الىپ ۇشىپ، قۇستاي قۇلدىراعان قىزقۋار… ءبىراق، بۇلاردى بوس ۋاقىت دەۋگە بولا ما؟ ول - حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن جاساعان قيماس كەزدەر ەدى. ەندىگى بوس ۋاقىتتار دەگەنىمىز سولاردى ەستەن كەتىرەر، ەرمەك دەسەك اعات بولسا قويماس. دەگەنمەن جاڭا ۋاقىتقا ساي، جاڭا ۇلتتىق كەلبەتىمىزدى سومدارلىق «بوس ۋاقىت» تاپساق وعان ءسوز بار ما؟!
اباي ماۋقارا ۇلى
bilim-all.kz
