قايسار تابىنوۆ: ءبىزدىڭ ۆاكسينا - كەلەسى پاندەميالارعا دايىندىق
«بولاشاق» تۇلەگى باسقاراتىن عىلىمي توپ ويلاپ تاپقان بۇل ونىمدەر سىناقتاردان ءساتتى وتسە، قازاقستاندا نانوتەحنولوگيا بويىنشا ۆاكسينا جاساۋدىڭ وتاندىق پلاتفورماسى پايدا بولادى دەگەن ءسوز.
قازاقپارات ح ا ا وقىرماندارعا وسى عىلىمي توپتىڭ جەتەكشىسى، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى حالىقارالىق ۆاكسينولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قايسار تابىنوۆپەن سۇحباتتى ۇسىنادى.
قايسار تابىنوۆ - «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى. «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» بايقاۋىنىڭ بيىلعى كەزەڭىنە «عىلىم جانە يننوۆاتسيا» اتالىمى بويىنشا قاتىسىپ جاتىر.
- ەڭ اۋەلى سىزدەر جاساعان ەكى بىردەي ۆاكسينانىڭ دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىندا تىركەلگەنى قۇتتى بولسىن! ۆاكسينالاردىڭ ناقتى اۆتورى بار ما؟ نەشە عالىم اتسالىستى؟
- ۆاكسينا دايىنداعان عىلىمي توبىمىز ۇلكەن ەمەس. وعان قازاق ۇلتتىق اگرارالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى حالىقارالىق ۆاكسينولوگيا ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، قازاق- جاپون يننوۆاتسيا ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جانە م. ايقىمبايەۆ اتىنداعى اسا قاۋىپتى اۋرۋلاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ وكىلدەرى كىرەدى. شامامەن 12-15 مامان اتسالىستى. عىلىمي توپتىڭ جەتەكشىسى - مەنمىن. ودان كەيىن جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر، ءىنىم قايرات تابىنوۆ بار. ونىڭ دا عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەنىنە 15 جىلدان استى.
قازاق-جاپون يننوۆاتسيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان ساندىبايەۆ، اعا عىلىمي قىزمەتكەرلەر ۆيتالي ستروچكوۆ پەن ۆياچەسلاۆ بەلوۋسوۆ بار. م. ايقىمبايەۆ اتىنداعى ورتالىقتان نۇرگەلدى تورەبەكوۆ ۇلكەن كومەك كورسەتتى. ول - جالپى بيوقاۋىپسىزدىك جونىندەگى وفيتسەر. ۆيرۋسپەن جۇمىس ىستەگەن كەزەڭدە قاسىمىزدان ءبىر ەلى دە قالماي، پروتسەستەردى قاداعالاپ وتىردى. ويتكەنى اسا قاۋىپتى ۆيرۋس بولعاندىقتان، سىرتقا شىقپاۋىنا بارلىق جاعداي جاسالۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بۇل كىسىنىڭ ءوزى - وتە بىلىكتى ۆيرۋسولوگ. ودان كەيىن زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى دينارا تورەگەلدييەۆانى اتاۋعا بولادى. مەن نەگىزگىلەرىن اتاپ ءوتتىم. جالپى جيىنى 15 ادامداي بولادى.
- ەكى ۆاكسينانىڭ ەرەكشەلىگى، وزگە ۆاكسينالاردان ايىرماشىلىعى نەدە سوندا؟
- ءبىزدىڭ باستى جاڭالىعىمىز ەكى ۆاكسينامىزدىڭ دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىندا تىركەلۋىندە ەمەس. نەگىزگى جاڭالىعىمىز - كلينيكاعا دەيىنگى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندى ساتىسىنا جەتكەنىمىز. ياعني، بۇعان دەيىن تىشقان مەن اتجالمانعا سىناپ كورسەك، ەندى مايمىلعا ەگىپ كورەمىز. بۇل تۇرعىدا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى تولىق قولداۋ كورسەتكەنىن ايتۋ كەرەك. جالپى قارجى ماسەلەسىن دە سول مەكەمە شەشىپ جاتىر. سىناق جۇرگىزىلەتىن جانۋارلار مەن قاجەتتى رەاكتيۆتەر ساتىپ الۋ كەرەك دەگەندەي. ونىڭ ۇستىنە ءبىز جۋىقتا ءبىلىم جانە عىلىمي مينيسترلىگىنىڭ كىشىگىرىم گرانتىن ۇتىپ الدىق.
ەڭ باستىسى، مىنانى ايتقىم كەلەدى. حالىق دۇرىس ءتۇسىنۋى كەرەك. ءبىز ەشبىر جەردە بۇل ۆاكسينانى ەرتەڭ وندىرىسكە ەنگىزەمىز دەگەن مالىمدەمە جاساعان جوقپىز. قازىر ۇسىنىپ جاتقان ۆاكسينامىز جاڭا تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن. ۆاكسينا دايىنداۋدىڭ مۇلدە جاڭا ءتاسىلى دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - ۆاكسينانىڭ پلاتفورماسىن دايىنداۋ. وسىنى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك. جالپى پلاتفورمانى دايىنداۋ ءبىراز جىلدى تالاپ ەتەدى. مىسالى، گامالەيا ينستيتۋتىنا ءوزىنىڭ پالتفورماسىن دايىنداۋعا 20 جىل كەتتى. سونىڭ ارقاسىندا قازىر ۆاكسينا بايگەسىندە الدىڭعى قاتاردا ءجۇر. ويتكەنى تەحنولوگياسى، ءبارى دايىن بولدى. كىشكەنە عانا كومپونەنتىن وزگەرتىپ، قازىر سونى وندىرىسكە ەنگىزدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز دا وسى. ءوزىمىزدىڭ تەحنولوگيامىزدى دۇرىستاپ جولعا قويىپ، وسى پاندەميا بولماسا دا، كەلەسى سىن- قاتەرلەرگە ساقاداي ساي بولىپ، دايىن وتىرۋ.
- ۆاكسينا پلاتفورماسى دەپ ناقتى نەنى ايتىپ وتىرسىز؟ اشىپ، ايتا الاسىز با؟
- بۇل جەردە پلاتفورما دەپ تۇرعانىمىز مىناۋ. مىسالى، گامالەيا ينستيتۋتىنىڭ ادەنوۆيرۋستى ۆەكتورلىق پلاتفورماسىن 20 -جىل بويى ءار ءتۇرلى باسقا ينفەكسيالار نەگىزىندە تەكسەرىپ العان. ياعني، بۇل پلاتفورما جۇمىس ىستەيتىنىن دالەلدەگەن. ءبىز نەگىزى ءوز ۆاكسينامىزدىڭ العاشقى ءپروتوپيپىن بىلتىر دايىنداپ قويعانبىز. ءبىراق ونىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن سىناقتار مەن تاجىريبەلەر نەگىزىندە تولىققاندى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءوزىڭىز يممۋنيتەتى قانشاعا جەتەدى دەپ سۇراپ وتىرسىز. نەشە رەت ەگۋدى تالاپ ەتەدى، ءبىر رەت پە، الدە ەكى رەت پە؟ ۆاكسينا قانشالىقتى تۇراقتى؟ قانداي تەمپەراتۋرادا ساقتالۋى ءتيىس؟ وسىنىڭ ءبارى پلاتفورما. وسىنىڭ ءبارى دايىن بولعاندا عانا ءبىز وندىرىسكە ەنگىزۋ تۋرالى ايتا الامىز.
- تۇسىنىكتى. ال وسى ەكى ۆاكسينانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
- ءبىز جاساعان ءتاسىل تۇبەگەيلى جاڭا تەحنولوگيا دەپ ايتۋعا بولادى. NARUVAX- C19/Nano - مۇرىنعا تامىزۋ ارقىلى بەرىلەتىن ۆاكسينا. بۇل ۆاكسينانى سينتەتيتكالىق تۇرىندە دايىندالعان اقۋىز نەگىزىندە جاسادىق. ۆيرۋستىڭ سىرتقى تالشىقتارى دەيمىز، سپايكتاردىڭ ءار ءتۇرلى فراگمەنتتەرىن الا وتىرىپ جانە ول اقۋىزدى تولىعىمەن نانوبولشەكتەردىڭ ىشىنە ەنگىزدىك. وعان يمۋنيتەتتى كوتەرەتىن ءار ءتۇرلى قوسپا زاتتار قوسامىز. قازىر وسى تۇسىن زەرتتەپ جاتىرمىز. ءار ءتۇرلى فورمۋلياتسيادا قارايمىز. قايسىسى دۇرىس بولاتىنىن بىردەن كەسىپ ەشكىم ايتا المايدى. ەكسپەريمەنتتەر نەگىزىندە قاراپ، كوپ فورمۋلياتسيانىڭ ىشىنەن بىرەۋىن تاڭدايمىز.
سونىمەن، NARUVAX- C19/Nano ۆاكسيانىسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، بىرىنشىدەن، مۇرىنعا تامىزىپ بەرىلەدى. ەكىنشىدەن، بۇل سينتەتيكالىق تۇردە دايىندالعان اقۋىز نەگىزىندە جاسالادى. ۇشىنشىدەن، ونىڭ قۇرامىندا بۇرىن- سوڭدى قوسىلماعان قوسپالار بار. وسى فورمۋلياتسيا جۇمىس ىستەيتىنىن دالەلدەيتىن بولساق، جالپى قۇرامىن پاتەنتتەيمىز.
سوندىقتان قازىر ءبارىن اشىپ ايتا المايمىن. ەكىنشى NARUVAX- C19 ۆاكسيناسىنا كەلسەك، Novavax دەگەن كومپانيا بار. سول كومپانيا ءوز ۆاكسيناسىن سىناۋدىڭ ءۇشىنشى فازاسىن اياقتاپ، وندىرىسكە ەنگىزدى. بۇل دا سينتەتيكالىق اقۋىز تۇرىندە دايىندالادى. قۇرامىندا ءار ءتۇرلى قوسپالار بار. ونىڭ ۇستىنە بۇلشىقەتكە ەگىلەدى. ءبىزدىڭ ەكىنشى ۆاكسينا وسىعان وتە ۇقساس كەلەدى. ەرەكشەلىگى قوسپالارى ءار ءتۇرلى. بىزدىكىندە باسقا اديۋۆانت، ولاردا باسقا اديۋۆانت. وسىعان دەيىن ەكى ۆاكسينامىزدى تىشقاندار مەن اتجالماندارعا ەكتىك دەدىم عوي.
ازىرگە العان ناتيجەلەرىمىز جاقسى. جالپى بۇل ۆاكسينالار ءتيىمدى ەكەنىن كورسەتىپ جاتىر. ءبىراق ءبىزدىڭ الىنعان مالىمەتتەر ءالى دە تالدانىپ جاتىر. ەندى زەرتتەۋدىڭ كەلەسى راۋندىن ۇيىمداستىرعالى وتىرمىز. ادامعا ەگىلەتىن ۆاكسينا بولعاندىقتان، ءبىر رەت دالەلدەنگەن دۇنيەنى بىرنەشە رەت قايتالاپ دالەلدەۋىمىز كەرەك. بىرنەشە رەت تۋرا سونداي ناتيجە الساق قانا ءبىز تولىققاندى مالىمدەمە جاساي الامىز.
- سوندا جۋىق ارادا كلينيكالىق زەرتتەۋلەردەن ءوتىپ، وندىرىسكە جىبەرىلە قويمايدى دەيسىز عوي؟
- قازىر بىزگە اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. نارىقتا ۆاكسينانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى ۇسىنىلىپ وتىر. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قىتايدىڭ ۆاكسيناسىن دا الاتىنىن مالىمدەگەنىن بىلەسىز. «سپۋتنيك V» ونسىز دا بار. ءبىراق ءبىز دە قول قۋسىرىپ وتىرماي، ءوز تاراپىمىزدان زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، وسى پاندەميا بولماسا دا كەلەسى پاندەمياعا دايىن بولاتىنداي جاعداي تۋعىزۋعا ءتيىسپىز. ەستىگەن شىعارسىز، بريتاندىق جانە وڭتۇستىك افريكالىق مۋتاتسيالارى تىركەلدى دەپ جاتىر. سونى ءبىزدىڭ ورتالىقتار انىقتادى. بىردەن ونى حالىقارالىق GISAID دەرەكتەر بازاسىنا ورنالاستىردىق.
قازىر ەندى وسى مۋتاتسيالانعان ۆيرۋستى ءبولىپ جاتىرمىز. بۇل بىزگە نە بەرەدى؟ بۇل بىزگە قازاقستانعا كەلىپ جاتقان ۆاكسينالار مەن كوروناۆيۋرسقا قارسى قولدانىلىپ جاتقان دارىلىك زاتتاردىڭ وسى مۋتاتسيالارعا قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن زەرتتەپ، ناقتى قورىتىندى ايتا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل دا وتە ماڭىزدى جۇمىس. مەملەكەتىمىز بۇل ۆاكسينالاردى ءوزى ىشىندە زەرتتەي الاتىنداي شاماسى بولۋى كەرەك.
ءبىز سول تۇرعىدا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. تەك ۆاكسينا ەمەس، قازىر ۇسىنىلىپ جاتقان، قولدانىستا جۇرگەن دارىلەردىڭ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋگە اتسالىسىپ جاتىرمىز. قازىرگى تاڭدا 4 وتاندىق دارىلىك زاتتى تەكسەرىپ ۇلگەردىك. QazCovid-in ۆاكسيناسى تۋرالى ايتساق، مەن سول ينستيتۋتتا بۇعان دەيىن 15 جىل جۇمىس ىستەگەنمىن. سول ۋاقىتتا قۇس جانە دوڭىز تۇماۋلارىنا قارسى ۆاكسينا جاساپ، پلاتفورماسىن قالىپتاستىرعان ەدىك. تەحنولوگيا جۇمىس ىستەيتىنىن بۇعان دەيىن دالەلدەپ قويعاندىقتان، قازىر ۆاكسينا ءۇشىنشى فازاسىنان ءوتىپ، وندىرىسكە جاقىنداپ قالدى.
- ۆاكسينا جاساۋ كەزىندە قانداي كەدەرگىلەرگە تاپ بولدىڭىزدار؟ ونى قالاي ەڭسەردىڭىزدەر؟
- عىلىمي جۇمىس بولعاندىقتان قيىندىقتار كوپ بولدى. ەڭ الدىمەن قارجى ماسەلەسى بولدى. ودان كەيىن لوگيستيكا جاعىنان قينالدىق. قازاقستاندا عىلىم جاساۋدىڭ ءبىر قيىندىعى وسى لوگيستيكادا. ويتكەنى زەرتتەۋگە قاجەتتى رەاكتيۆتەردىڭ، ياعني، حيميالىق، دارىلىك زاتتاردىڭ، قاجەتتى ءبىر جاي عانا قۇرامدىق ماتەريالدىڭ ءوندىرىسى شەتەلدە عانا بار. ال ا ق ش پەن ەۋروپا ەلدەرىندە بۇل تۇرعىدا وتە وڭاي. وزدەرىندە بولعاندىقتان، وزىندىك قۇنى دا ارزانداۋ بولادى. مىسالى ا ق ش- تاعى عالىمدار قانداي دا ءبىر قاجەتتى ماتەريالعا تاپسىرىس بەرسە، ارى كەتكەندە ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جەتەدى. ال بىزدە كەز كەلگەن ماتەريالعا تاپسىرىس بەرۋ ءۇشىن 3-4 اي كۇتەسىڭ. ونىڭ ۇستىنە العاشىندا گرانت بولماعاندىقتان، كوپ دارىلىك زاتتار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ارقىلى الىندى. ال مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدىڭ ءوز قيىندىقتارى بار. ەڭ الدىمەن وتە ۇزاق. ەكىنشىدەن، نە الىپ كەلەتىنىن بىلمەيسىڭ. ونىڭ ۇستىنە باسىندا اقپارات تىم از بولدى.
دەگەنمەن سونىڭ ءبارىن شەشۋدەگى عىلىمي توبىمىزدىڭ ءبىر ۇتىمدى تۇسى شەتەلدىك عىلىمي ۇجىمدارمەن تىعىز جۇمىس ىستەيتىنىمىز بولدى. سولاردىڭ ءبىرى - اۆستراليانىڭ جەتەكشى بيوتەحنولوگيالىق كومپانياسى VAXINE دەيتىن سەرىكتەسىمىز. كەزىندە ءوزىم «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا سول جەردە تاعلىمدامادان وتكەنمىن. سول كومپانيانىڭ جاقسى كومەگى ءتيىپ جاتىر. ءبىراز نارسەلەردى بىرگە جاساپ جاتىرمىز. ولار قازىر ءوز ۆاكسينادارىن كلينيكالىق زەرتتەۋگە شىعارىپ قويدى. دەگەنمەن، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ مالىمەتتەرىمىزبەن ءبولىسىپ، كەڭەستەر الىپ، كومەكتەسىپ جاتىرمىز. ەكىنشىدەن ا ق ش- تىڭ وگايو مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دە ءبىزدىڭ جاقسى سەرىكتەسىمىز. سوڭعى 5-6 جىلدا بىرنەشە بىرلەسكەن ماقالالار شىعارعانبىز. ولار دا نانوۆاكسينا الۋ بويىنشا كومەك كورسەتىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ءبىر قىزمەتكەرىمىزدى سول جاققا ءبىر جىلدىق تاعلىمداماعا جىبەردىك. تاعلىمدامانى امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەت تولىق ءوزى تولەيدى. وسىنداي كوللابوراتسيانىڭ ارقاسىندا زەررتتەۋلەرىمىز جاقسى ءجۇرىپ جاتىر.
- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي
