قارا شاڭىراقتىڭ قاسيەتى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - «كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟»، دەگەن جىر جاسىنى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ بۇل ەكى جولىنىڭ ءتۇپ تامىرىندا - ءالىمساقتان كەلە جاتقان تەك تىرەگىمىز، ۇلتتىق جۇرەك ءلۇپىلى جاتقانى انىق.

تۇركى دۇنيەسى قارا شاڭىراق دەپ تانىعان بۇگىنگى قازاق ەلىن، الەمنىڭ قىرىقتان اسا مەملەكەتىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداستارىمىز دا قۇت مەكەنى سانايدى. ولار وسى قاسيەتتى قارا شاڭىراعىنا ارقا تىرەپ، باسىن سۇيەپ، بۇكىل ءومىرىن بىتە قايناستىرۋ جولىنداعى ۇمتىلىسىن كۇن- ءتۇن وي-ساناسىنان شىعارماي وتىرعانى دا اقيقات.

كىمگە دە ەكى وتانىنىڭ بولۋى ەكى تالاي، بولسا قاۋىپتى. ەكى وتانىم بار دەگەننىڭ ءبىر كۇنى ءجۇزى جارىق بولعانىمەن، اياق استىنان اۋناپ تۇسەر زامان تۋسا، بەتى شارىق بولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس. ونى وتانى جوق الا كوڭىل، سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن، تۇيتكىلى كوپ ءبىراز ۇلتتاردىڭ قاس- قاباعىنان اڭعارۋ قيىن بولماسا كەرەك. بۇل جاعىنان كەلگەندە، بار قازاق شۇكىرشىلىك ەتەرىمىز ءسوزسىز. سەبەبى قارا شاڭىراققا يە بولعان قازاقتىڭ ارمانى جوق، كوڭىلى ءبۇتىن، نيەتى اسقاق دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

ءار وتباسىنىڭ ءوز قارا شاڭىراعى بولادى. ول كيەلى سانالادى. قارا شاڭىراق ەكەنىن ءبىلىپ بارعان ادام، اسىرەسە سول وتباسىنان ءوسىپ، ونگەن ۇرپاق بۇرىن ءيىلىپ كىرىپ، كوستەڭدەمەي يمەنىپ وتىراتىن بولعان. ساپارعا شىقسا، نە ءبىر تىلەك جولىنا اتتاناردا، قينالعان تۇستا، قىسىلعان ساتتە قارا شاڭىراققا كىرىپ ءتاۋ ەتۋدى پارىز ساناعان.

سول قارا شاڭىراقتىڭ تۇپكى ءمانى نە دەگەنگە كەلسەك، ول - سودان تاراعان بارلىق وتباسى، اعايىن ىنتىماعى، بابا سالتىن ساقتاۋى، اتا- انا ۇلگىسىن ۇكىلەۋى، سول جولدى جالعاستىرۋى، ءسويتىپ، اۋىل بىرلىگىن، ەل بىرلىگىن ارتتىرۋى. مۇنى ۇلت ۇيتقىسىنا اينالدىرۋ، ىركىتتەي ىرىتپەي، قالىبىن بۇزباي كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋ.

بۇل ارقىلى قارا شاڭىراقتىڭ قوزداپ جاتاتىن وتىن سوندىرمەي، ءسولىن قۇرتىپ، كۇلىن شاشىپ، قۇردىمعا جىبەرمەي، ءداستۇردى تولقىن- تولقىن ۇرپاق كوكەيىنە بەرىك ءسىڭىرۋ. ولاردىڭ ءارقايسىسى «ۇل - قونىس، قىز - ءورىس» دەگەندى كوكەيلەرىندە جاڭعىرتىپ، قارا شاڭىراقتىڭ يەسى ۇل ەكەنىن، ۇل بولعاندا انانىڭ اق ءسۇتىن سارقىپ ەمگەن كەنجە ۇل ەكەنىن ەستەن شىعارمايتىن شىندىققا باعىنۋ.

اتادان جالعاسقان اكەنىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ۇل مەن كەلىنگە باسقالاردىڭ ءىلتيپاتى ەرەكشە بولعان. بار دۇنيە كەنجە بالانىڭ ەنشىسى دەپ، وعان اشكوزدەنۋ اعاتتىق دەپ ۇققان. اتاۋلى كۇندەردە، ايت پەن ناۋرىز مەرەكەلەرىندە قارا شاڭىراقتان اتتاپ وتپەي، سول ۇيدەن قادام اشۋدى بۇكىل اۋىل جۇرتى ويلارىنا بەكەم ۇستانعان. اسىرەسە، كەلىندەر جاعى قارا شاڭىراققا سالەم سالىپ، قيىپ وتپەي، كىرىپ تۇرۋدى قارىز دەپ بىلگەن. ءتىپتى قارا شاڭىراقتىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندار ويقاستاماي ات تىزگىنىن تارتىپ، كيەلى ءۇي، قاسيەتتى مەكەن دەپ ايەلدەر جاعى اتتان ءتۇسىپ، اتىن جەتەككە الىپ جاياۋ جۇرەتىن بولعان.

سول قارا شاڭىراقتان ەنشى العان، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەندەر ۇلكەن- كىشىسىنە قاراي ۇلكەن ءۇي، ۇلكەن وتاۋ، كىشى وتاۋ، تاعى دا باسقا دەپ جونىنە قاراي رەتتەلگەن.

قارا شاڭىراق - قازاق ءۇشىن التىن دىڭگەك، ۇزىلمەي كەلە جاتقان ارقاۋ ەدى. قارا شاڭىراق - قۇس قونعان ايدىن كول، اسقار بەل بولىپ، ايبىنى دا اسقاق تۇرار ەدى.

سول قارا شاڭىراقتىڭ بۇگىنگى جاي- كۇيى قالاي ەكەن دەگەن سۇراق، كوپ جاعدايدا مازانى الا بەرەدى. كەرەك دەسەڭىز، قارا شاڭىراقتى ۇمىتقان قازاقتار دا جوق ەمەس سەكىلدى.

زامانعا قاراي ءۇيدىڭ فورماسى دا، تۇرمىس- تىرشىلىك تە وزگەردى. ءبىراق ءتۇر- ءتۇسىمىز، ءتىل، ءدىن، ءدىلىمىز قالىبىندا. بۇرىنعىلار ءبيدىڭ ءۇيى بولماسا دا، بي تۇسەتىن ءۇي بولسىن دەگەن اتالى ءسوز قالدىرعان ەكەن. ءيا، تىلدەگى، دىلدەگى، دىندەگى الا- قۇلالىقتىڭ بارى بەلگىلى. ءبىراق ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە، ونى بۇرىنعىشا كوش جۇرە تۇزەلەدىگە سالىپ، بەرەكە- بىرلىككە تابان تىرەسەك، ىنتىماقتى ءىستى العا وزدىرساق ۇتىلمايمىز.

نەسىن جاسىرامىز، قارا شاڭىراق قاسيەتتى دەگەندى كوبىمىز اۋىزشا تامسانىپ ايتامىز. ءبىراق سول قارا شاڭىراققا قاراۋىل بولىپ وتىرعاندار اۋىلدا بار، قالادا كوك سۇتتەي سۇيىلىپ بارا جاتقانى راس. ۋاقىتتى، ءداۋىردى، جان باعىستى كولدەنەڭ تارتىپ كولگىرسيتىندەر تابىلادى. ونى دا ءجونسىز دەي المايمىز، ۇعامىز، تۇسىنەمىز. دەگەنمەن، ۇلت ءىسى - ۇلى ءىس ەكەنى ەسكە تۇسكەندە، ءبارىن جيىپ قويىپ، كەرەگەسى سىقىرلاپ، شاڭىراعى شايقالىپ تۇرعان قارا شاڭىراقتى قايتسەك قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ بۇلقىناسىڭ. قولدان كەلەتىنى - قالامعا جابىسىپ، قاعازعا ءۇڭىلۋ. باسقاعا قاۋقار كەم.

كەيدە وركەنيەتتى ەلدەرگە جۇگىنە قالامىز. دەگەنمەن، سول وركەنيەتتى ەلدەردىڭ سىرى اشىلىپ، سىقپىتى كورىنىپ، الا- قۇلا قوعامىنداعى قولايسىزدىقتار الىپ ۇشقان كوڭىلدى سۋ سەپكەندەي باسادى. ءتىپتى سول ۇرەيدى ۇشىراتىن جات قىلىقتارىن كورە تۇرىپ، ءوز جاقسىمىزدى اسپەتتەۋگە كەلگەندە تارشىلىق تانىتاتىنىمىز دا انىق. ۇلت ەكەنىمىزدى ۇقساق الگىندەي ء«اي، كاپىر- اي» - لاردان بوي تارتۋىمىز كەرەك. ەگەر سىرتتىڭ مۇددەسىن ىشكى مۇددەدەن جوعارى قويساق، ۇرپاقتى كەلەشەكتە اياماي ازدىرىپ الۋىمىز كادىك. بەتى اۋلاق، ايتسە دە ساقتانباساق، كولگىرسي بەرسەك، قارا شاڭىراقتاي كيەلى ۇعىمدى ارحايزمگە جىبەرىپ تىنۋىمىز دا مۇمكىن عوي.

ۇلتتى ساقتايتىن - ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق ۇلگى، ونەگە، بابالار ءداستۇرى، سالت- سانا. وسى ەرەكشەلىكتەرىمىزبەن قازاق بولىپ كورىنە الامىز.

قارا شاڭىراقتىڭ يەسى مەن دەيتىن ۇل مەن كەلىن، راسىندا وسىلار دەيتىن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە ازايىپ بارادى. كەنجە، كەنجە كەلىنمەن بىرگە تۇراتىن اتا- انا دا كەمىپ بارادى. ونى ايتاسىز، قوس مەملەكەت سەكىلدى الا كوزدەسىپ كۇن كەشەتىندەر دە بارشىلىق.

وسىنداي ادەتتەن بە، قارا شاڭىراقتى بىلاي قويىپ، جاس شاڭىراقتاردىڭ ويرانى شىعىپ، اجىراسۋ جاعىنان وزگە جۇرتتاردىڭ الدىنا شىعىپ كەتەتىن ساتتەر دە جيىلەدى. كەمپىر- شال كۇزەتىپ وتىرعان قارا شاڭىراقتى «باسىپ» الىپ، الگى «كۇزەتشىلەردى» جىلاتىپ، ەڭىرەتىپ قارتتار ۇيىنە ورنالاستىراتىندار دا ازاياتىن ءتۇرى جوق. بۇل قازاققا جات قىلىق ەدى، الدە قارا شاڭىراقتىڭ كيەسىن بىلمەي، قاسيەتىن كەتىرگەن سوڭ، وسىعان جەتكىزىپ وتىر ما ەكەن؟

سۇمىرايداي سىقيىپ كەلىپ، دەندەپ ەنىپ بارا جاتقان ەۋروپانىڭ، قازىرشە ەلەۋسىزدەۋ كورىنەتىن ۇرەيلى ءداستۇرسىماقتارى جان شوشىتادى. ونى ايتاسىز، ەتىمىزدىڭ ولگەنى سونشا، كوز شىركىنىڭ كونگەنى سونشا، قاتىگەزدىككە، جات ادەتكە نەمقۇرايدى قارايتىن بولىپ الدىق. بىزدەن اۋلاق، باسقا دا عوي دەي سالامىز. وسىندايدا ابايدىڭ جيىركەنە ايتاتىن وزىمشىلدىك تۋرالى بايلامى ەسكە تۇسەدى.

شىنىنا كەلسەك، تۇركىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە قازاق جۇرتىندا وعاش ادەت پەن ادەپ بايقالماۋى ءتيىس. قارا شاڭىراقتى ايتپاعاندا، رەسەيدىڭ ءبىلىمدار عالىمى م. شەۆچەنكو «...قازاقتار - تۇركىلەردىڭ اتاسى. قازاقستان ەجەلگى تۇركى جۇرتىنىڭ بىردەن ءبىر مۇراگەرى بولىپ تابىلادى»، دەگەن بايلامى ەسكە تۇسكەندە، مۇراگەر نەگە سوعان ساي بولمايدى دەۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇل زامان ەمەس، بودان كەزدە سول مۇراگەرگە، ياعني قازاقتارعا قاراعاندار «ە، قويشى» دەمەسىن دەپ، «قازاق - بالاداي اڭعال، سۇتتەن اق، سۋدان تازا، بۇلىنبەگەن حالىق» ەكەنىن ايتىپ، سونىڭ تۇنىعىن لايلاماي، باستاۋ باسىندا ساقتاپ قالۋى ءۇشىن وزدەرىن قۇرباندىققا بايلاپ، ء«بىزدى ۇلتشىل قىلعان نارسە - ءبىزدىڭ كەمدىكتە، قورلىقتا جۇرگەنىمىز، كورىنگەننەن سوققى جەگەنىمىز» ، دەگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ حالقىم دەگەن بەرىك بايلامىن ورنىقتىرۋ، قارا شاڭىراقتى ساقتاپ قالۋ: «شىن باق - اتا- انانىڭ ماحابباتى مەن بالالاردىڭ تازا جۇرەگىندە»، دەگەن شاكارىمنىڭ ءتۇيىنى اقيقاتتىڭ اق جولى دەپ بىلەمىز.

ەندەشە، «ءبىز قازاق حالقى دەپ تۋدىق، سول حالىق دەپ دۇنيەدەن وتەمىز دە. باسقا وي- پىكىر بولعان ەمەس، بولمايدى دا» ، دەپ الماستاي جارقىلداعان الاشتىڭ قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەك ۇلى ايتپاقشى، ءار قازاق قازاق ەكەنىن نامىسپەن ويلاپ، ارمەن توپشىلاسا ەلدىگىمىز ماڭگىلىك بولارى حاق. سوندا عانا قارا شاڭىراق شايقالماي، ساقتالادى. كيەسى شاڭىراعىنا قايتا قونىپ، قاسيەتى ارتىپ، قادىرى ۇرپاقتىڭ وي- ساناسىندا بەكىپ، قارتتار ۇيىنە قازاقتىڭ اق ساقالدى اتاسى مەن اق جاۋلىقتى اناسى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن توعىتىلمايدى، سۇيرەلەپ اپارىپ وتكىزە سالۋ تىيىلادى. اتا- انا، كەلىن- بالا تورتەۋى تۇگەندەنىپ، قارا شاڭىراقتىڭ بەرەكەسى كىرەدى. ار العا وزىپ، قارا شاڭىراقتىڭ ۋىعى سيرەمەيتىن بولادى.

سۇلەيمەن مامەت، جۋرناليست

Egemen Qazaqstan