قازاق تاريحىنداعى اۋىر زۇلمات: اشارشىلىق سالدارىنا بۇگىنگى كوزقاراس
اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمان ەتكەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن مەملەكەتىمىزدىڭ ءار سالاداعى جەتىستىكتەرىن سارالاي كەلە، الداعى ۋاقىتتا اتقارۋعا ءتيىس كەزەك كۇتتىرمەس شارۋالاردى ارقاۋ ەتتى.
الەمدىك داعدارىستاردى ەڭسەرىپ، الماعايىپ داۋىرمەن تايتالاسا دامىپ كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي ساتتەر اشىق ايتىلىپ، ءاربىر ونجىلدىقتا اتقارعان ىستەردى ساراپتاپ، لايىقتى باعا بەردى.
قازاق حالقىنىڭ الەم ەلدەرىندەگى ارحيۆتەر مەن كىتاپحانالاردا، مادەني ورىنداردا، تىپتەن جەكە تۇلعالاردىڭ قولىندا ساقتالىپ، تارىداي شاشىلعان تاريحىن جيناقتاپ، ەلگە الدىرۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىلعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ەرەكشە توقتالىپ، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەدىك»، - دەگەن تۇجىرىمى سول قۇندى قازىنانى ساقتاپ وتىرعان ارحيۆ سالاسىنا بەرىلگەن وڭ باعا دەپ تۇسىندىك.
ارحيۆ - بۇل ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورىن تولىقتىرۋ، زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار مەن مۇرالاردى جيناقتاپ، ساقتاۋشى مەكەمە بولعاندىقتان ءوز قورىنداعى قۇجاتتار مەن ماتەريالدارعا ەسەپ جۇرگىزىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي تۇرعىدا پايدالانۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
ال عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىسى زەرتتەۋ جانە تاجىريبە جۇرگىزۋ ارقىلى زاماناۋي ءبىلىم الۋ مەن بار ءبىلىمدى دامىتۋ ماقساتىندا عىلىمي تۇجىرىمدى انىقتاۋ، زاڭنامالاردى ورناتۋ، عىلىمي قورىتىندى بەرۋ، عىلىمي نەگىزدەۋ ءار سالا عالىمدارى تاراپىنان اتقارىلاتىن جۇمىس ءتۇرى. وسى سەبەپتى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعالارعا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى عىلىمي نەگىزدەۋ مەن قورىتىندى بەرۋ جۇمىسى تاريح عالىمى تاراپىنان جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
بۇل ماسەلەنى قوزعاپ وتىرعانىمىز، پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا تاريحىمىزداعى اشىلماعان اقتاڭداقتارعا ايرىقشا توقتالىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن بەرى ءادىل باعاسىن الا الماي جاتقاندىعىن باسا ايتۋى. ونىڭ ءبىرى - ەلدىڭ تاريح پاراعىندا اۋىر زۇلمات رەتىندە قالعان اشارشىلىققا مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى باعا بەرىلمەۋى جانە عالىمدار اراسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانىنىڭ بولماۋى.
تاۋەلسىز قازاقستانداعى العاش زاڭنىڭ ءبىرى - 1993 -جىلى 14-ساۋىردە قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ بولدى.
بۇل زاڭ اياسىندا ارحيۆشىلەر مەن عالىمدار بىرلەسىپ، ارحيۆتەردە ساقتاۋلى قۇپيا بەلگىسى بار قور قۇجاتتارىنا قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى.
دەگەنمەن بۇل زاڭدا اشارشىلىق زۇلماتى بولەك تاقىرىپ رەتىندە كورسەتىلمەگەندىكتەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 1997 -جىلى 31-مامىر - اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەكىتىلىپ، اشارشىلىق بولەك ماسەلە رەتىندە تانىلدى.
ارينە، بۇل تاقىرىپتا قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن بىرنەشە زۇلمات تۇرعانى ءمالىم. ەندى مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسى بويىنشا ءاربىر اقتاڭداق بەت جەكە- جەكە تاريحي باعاسىن الىپ، ءجىتى قاراستىرىلۋى ءتيىس.
ماسەلەن، وسى تۇستا مەملەكەتتىك ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى جىل سايىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا جوو ستۋدەنتتەرى جانە ماگيسترانتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن كورمە ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون.
ماقالادا پرەزيدەنت: «...ميلليونداعان ادامدى قازاعا ۇشىراتىپ، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى 1921-1922 -جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل ءوتتى. سول زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن قىرىلىپ قالماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى قازىرگىدەن الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى...»، - دەگەن تۇجىرىمدى پىكىر ءبىلدىردى.
وسى تۇستا ارحيۆتەردە ساقتاۋلى تاريحي قۇجاتتاردى، جينالعان مالىمەتتەردى زەردەلەپ، زەرتتەپ، ورتاق عىلىمي تۇجىرىم جاسايتىن تاريح عالىمدارى بولۋى ءتيىس. بۇعان پرەزيدەنتتىڭ «...بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سوعان سايكەس اشارشىلىق ماسەلەسىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلگەنى ءجون. ءبىز بۇل كۇردەلى ماسەلەگە ۇستامدىلىقپەن جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز قاجەت. جالپى، تاريحي زەرتتەۋلەردى ۇرانشىلدىق پەن داڭعازاسىز، تازا عىلىمي ۇستانىممەن جۇرگىزگەن دۇرىس»، - دەگەن پىكىرى دالەل بولا الادى.
اشارشىلىق ماسەلەسىنە قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ باسىم بولىگى قۇپيا بەلگىسىمەن كەڭەستىك كەزەڭگە تيەسىلى. وكىنىشكە قاراي، زارداپ شەككەن قازاق حالقىنىڭ تىزىمدىك دەرەكتەرى جوق. تەك جاپا شەككەندەر جايلى جالپىلاما اقپارات بار.
اشارشىلىق بولعان كەزدە كەڭەس بيلىگى قازاق حالقىنان تارتىپ العان ازىن- اۋلاق مالدى ءىرى قالالاردى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الىپ كەتىپ وتىردى. حالقىمىزدى وتىرىقشىلاندىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، تىپتەن حالىق سانىن ەسەپكە العان جوق. بۇل جايتتى ارحيۆ دەرەكتەرىنەن بايقاۋعا بولادى.
اشارشىلىق جىلدارى اتا-اناسىنان ايىرىلعان جەتىم بالالار سانى كۇرت ارتىپ، ناتيجەسىندە بالالار ءۇيىن اشۋعا ءماجبۇر بولعان. سوندا دا بالالار ۇيىنە سىيماي، اش- جالاڭاش تەنتىرەپ جۇرگەن بالالار جايلى دەرەكتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگى قور قۇجاتتارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.
1993 -جىلى ارحيۆ ماماندارىمەن «ارحيۆ ايعاق»، «الاش ميراس»، ال 2014 -جىلى پرەزيدەنت ارحيۆىنەن قۇجاتتار نەگىزىندە جارىق كورگەن «تراگەديا كازاحسكوگو اۋلا. 1928-1933 گ گ» اتتى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىنا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى قۇپياسىزداندىرۋدان وتكەن كەيبىر دەرەكتەر ەندى.
قازىرگى تاڭدا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ارنايى جۇمىس توبى ارحيۆتە ساقتاۋلى قۇجاتتارعا زەرتتەۋ جاساپ، قالعان تۇلعالاردى انىقتاۋعا ءتيىس.
سونىمەن قاتار ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قورىندا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى قۇپيا بەلگىسى بار ماتەريالدارعا زاڭناما تالاپتارىنا ساي سول قوردىڭ زاڭدى يەگەرلەرىنىڭ شەشىمىمەن جانە ارحيۆ ماماندارىمەن بىرىگە وتىرىپ، قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
وسى سەبەپتى العاشقى جۇمىس توبى ارحيۆ قۇجاتتارىنا زاڭدى يەگەرلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، رەسپۋبليكا، وبلىس جانە اۋدان دەڭگەيدەگى ارحيۆتەردە قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋى كەرەك.
قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ماقالاسىندا باياندالعانداي اشارشىلىق زۇلماتى قامتىلعان قازاقستاننىڭ قىسقاشا تاريحىن جازۋ - وتاندىق عالىمدار ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن جۇمىس بولماق.
ۇلى دالا ەلىنىڭ عىلىم، مادەنيەت، ارحيۆ سالاسىنداعى دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن پرەزيدەنتتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسى ۇرپاقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتاتىن سۇبەلى ەڭبەك.
اقتوتى رايىمقۇلوۆا، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى
egemen.kz
