مۇقاعالي ولەڭدەرى قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم، قۇيىلىپ تۇسە سالعان
تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن العان اقىننىڭ مەرەيتويى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى ءۇشىن عانا ەمەس، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني الەمى ءۇشىن ماڭىزدى بولۋى ءتيىس، دەپ جازادى adebiportal.kz.
مۇقاعاليدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ايتىپ، تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. سەبەبى، مۇقاعالي ماقاتايەۆ - كەشەلى- بۇگىنگى قازاق اقىندارى اراسىنداعى ەڭ وقىلىمدى شىعارماشىلىق يەسى.
بۇعان اقپاراتتىق ءداۋىردىڭ ستاتيستيكاسى- اق كۋا بولا الادى. ونىڭ سەبەبى نەدە؟
ونىڭ سەبەبى: بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا مۇقاعالي ولەڭدەرى - بارلىق جاستاعى وقىرمانعا شىنايى قولجەتىمدىلىگىندە. «قولجەتىمدىلىك» دەگەندە، «مۇقاعالي تۋىندىلارى كۇردەلى وي، كوركەم كەستەدەن ادا، قاراپايىم، قارابايىر ولەڭدەر» دەگەن وي استە تۋماۋعا ءتيىس.
مۇقاعالي تۋىندىلارى - ايرىقشا تىڭ مازمۇن مەن وزگەشە فورما ىزدەپ شىعانعا شىقپاي-اق، قازاقتىڭ تانىم- تۇسىنىگىنە دالمە- ءدال ۇيلەسكەن، شىنايى قۇيىلىپ تۇسكەن ولەڭدەر. وسى تۇرعىدان العاندا مۇقاعالي - شىعارماشىلىق عۇمىرى تۇرعىسىندا ەڭ باقىتتى اقىنداردىڭ قاتارىندا. مۇقاعاليدىڭ جەكە ومىرىمەن استاسقان شىعارماشىلىق عۇمىرى تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتادى.
اقىن اقيقات - مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق تالانتى جالپى جۇرتشىلىققا تانىلىپ، ادەبي ورتادا مويىندالعان اقىن. اقىننىڭ ءومىر سوقپاعى تۋرالى كەيدە جالعان- ارسى ارالاس استىم- ءۇستىم ايتىلىپ جاتاتىنى بولسا، مۇنى ءار كەز شىنايى شىندىق دەپ قابىلداي بەرمەۋىمىز دە كەرەك شىعار. ءيا، اقىن جانى نازىك.
ول اينالاسىندا بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە، ادىلەتسىزدىك پەن قياناتقا بەي-جاي قارامايدى. سوندىقتان دا اسەرشىل اقىن جانىنىڭ شامىرقانىپ- بۋىرقانۋى تۇسىنىكتى جاعداي عوي.
مۇقاعالي تۋرالى ەستەلىكتەرگە كوز جۇگىرتىپ باعامداعاندا، عالامات اقىندىق دارىنىنا قوسا، كوپ وقيتىن ۇلكەن ينتەللەكت يەسى، تالانتتى كوركەمسوز وقۋشى، اۋدارماشى ەكەندىگىن تانيمىز. اقىننىڭ كوزىن كورىپ
ءبارىمىزدىڭ بابامىز سوزدەن ولگەن،
انەردىڭ كەرەمەتىن سوزبەن ورگەن.
مەن تىنبايمىن سولاردىڭ كەگىن الماي،
سەن مەنى سالىستىرما وزگەلەرمەن! - دەپ ءوزى ايتقانىنداي، قازاق ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىنە جەتىپ، ولمەس تۋىندىلار جازىپ كەتكەن اقىننىڭ، شىعارماشىل جاننىڭ جاراتقاننان وزىنە بەرىلگەن عۇمىردى قالاي سۇرگەندىگى ەمەس، حالقىنا نە بەردى دەگەن ماڭىزدى ەمەس پە؟
سەبەبى، شىعارماشىلىق شابىتقا يە كەز كەلگەن ونەر يەسىنىڭ ومىرلىك ماقسۇتى - قالا بەردى تۋعان ەلىنە اسسا الەم حالقىنا تانىلىپ، ماڭگىلىك كوز سۇيسىنەر، كوڭىل كوركەيتەر ولمەس تۋىندىلار جاساپ، ادامزات تاريحىندا قالۋ عوي. بۇل تۇرعىدان العاندا مۇقاعالي ماقاتايەۆ - قازاق رۋحانياتىنداعى اسا تانىمال شىعارماشىل تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تۋعان حالقىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتىر.
الەمدىك دەڭگەيگە اقىن شىعارماشىلىعى لايىق پا، الىس- جۋىق ەلدەرگە مۇقاعالي قانشالىقتى تانىمال دەگەنگە كەلەتىن بولساق، بۇل - نەگىزى مۇقاعاليعا ەمەس، بىزگە، قازاق حالقىنا قاتىستى سۇراق بولسا كەرەك. ءيا، مۇقاعالي - ءسوز جوق ەرەكشە تالانتتى اقىن.
مۇقاعالي شىعارماشىلىعى - قوسىمشا تۇسىنىكتى دە، ارتىق ماقتاۋدى دا قاجەت ەتپەيدى. قولعا الىڭىز دا، كەز كەلگەن ولەڭىن وقي بەرىڭىز. سىقيىپ قاتقان مورال، الدەبىر جۇمباقشىلاعان ۇڭعىل- شۇڭعىل ءيىرىمىدى تارماقتار مەن شۋماقتار، شولت ەتەر قىسقا نەمەسە وكپە وشتىرە شۇباتىلعان فورمالار جوققا ءتان. مۇقاعالي ولەڭدەرى «قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم»، قۇيىلىپ تۇسە سالعان كوزگە تانىس، كوڭىلگە شۋاقتى، مازمۇنى قونىمدى، يدەياسى ايقىن، كەز كەلگەن جاستاعى وقىرماننىڭ جۇرەك قىلىن ءدوپ تەربەپ، سەزىم پەرنەسىن تاپ باساتىن سىرشىل تۋىندىلار.
ءبىراق بۇل پىكىرگە قاراپ، مۇقاعالي مۇرالارى - قاراپايىم عانا قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان جايداق ولەڭدەر دەگەن ويعا تىرەلۋگە تاعى دا بولمايدى.
ىزدەمپازدىق مەنىڭ دە بار ونەرىم.
بۋدان جاساپ بيداي مەن تارى ەگەمىن.
قازان-ميىم ءبارىن دە قايناتادى.
دارا قويىپ قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، - دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانىنداي، قاراپايىم قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن- اق ايتارىن ايتۋداي- اق ايتىپ، جازارىن جەرىنە جەتكىزە، مولدىرەتە جازىپ كەتۋدىڭ ۇلگىسى. وسى تۇرعىدان العاندا، كەز كەلگەن شىعارماشىلىق يەسى، اسىرەسە، ءوز ۇلتىنىڭ بار بولمىسىمەن قاپىسىز بىتە قايناسىپ تۇتاسا وتىرىپ ۇلتىنىڭ جان دۇنيەسىن، مۇڭ- زارىن، قۋانىش- شاتتىعىن، ارمان- اڭسارىن ەش بوياماسىز تۋىندى تىلىندە سويلەتە العان اقىندار مەن جازۋشىلار حالىق جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن الاتىنى انىق.
بۇعان مۇقاعاليدىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرى انىق مىسال بولا الادى. ءوز ۇلتىنا ابدەن مويىندالعان، ەتەنە بولعان شىعارماشىل تۇلعانىڭ وزگە جۇرتقا تانىلۋى دا سونشالىقتى ءبىر ماڭىزدى ەمەس تە شىعار، مۇمكىن. قوعامنىڭ ىلگەرىلەپ دامۋى - جاڭا تالعام مەن تۇسىنىكتەرگە جەتەلەپ وتىرادى. بۇل - شىعارماشىلىققا دا قاتىستى، ارينە.
جەكە ۇلتتىق ادەبي تانىم مەن تالعام جالپى الەمدىك تەندەنسيامەن تىكەلەي بايلانىستا. وقىرماننىڭ سۇرانىس، تالابى دا ءار ءداۋىردىڭ وزىنە ساي ءورىلىپ شىعىپ وتىراتىنى - ءومىردىڭ اقيقاتى. قازىرگى قازاق ادەبيەتى، ونىڭ ىشىندەگى ءاردايىم اۆانگارد قازاق پوەزياسىنىڭ قازىرگى اياق الىسى جامان ەمەس دەسەك بولار.
ارعىسىن ايتپاعاندا، ابايدان بەرگى ماعجان، قاسىم، جۇمەكەن، مۇقاعاليلاردان بەرى قاراي بۇيدا سوزعان قازاق پوەزياسى كوشىنىڭ بۇگىنگى نوقتا اعالارى ەسەنعالي، تىنىشتىقبەك اعالاردان كەيىن دە قانشاما تالانتتى اقىندار تۋىپ شىقتى. قازىرگى كۇنى تىڭنان جول سالماققا ۇمتىلىپ، ىزدەنىس جاساپ، ازىلمەن ايتقاندا «باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇرىپ»، «قايدان شىقساڭ ونان شىق» ەكسپەريمەنتتەرگە دە بارىپ جۇرگەن باتىل جاستار قانشاما؟ ىزدەنىس باردا - ىلگەرىلەۋشىلىك بار، جەتىستىك بار.
ءبىراق، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالۋى ءۇشىن، ونىڭ جان دۇنيەسى، ىشكى رۋحاني كودى، شىڭىراۋ تۇپكى تۇنىعى لايلانباۋى كەرەكتىگىن، اگاراكي لايلانسا، ۇلتتىڭ ۇلت بولۋىنا ۇلكەن قاتەر تونەتىندىگىن مىناۋ اقپاراتتىق جاھاندىق ءداۋىر انىق ۇقتىردى. وزىنە عانا ءتان، ءارى تەك وزىنە عانا قاجەت دارا رۋحانياتىنىڭ وشپەس- ولمەستىگى جولىندا قالعىماي قورعانىس جاساپ، تىنىمسىز كۇرەس جاساماعان ۇلتتىڭ جاھاندىق مۋلتيمادەنيەتكە جۇتىلىپ جوعالۋ ءقاۋپى - بۇگىنگى كۇننىڭ بەتپە- بەت شىندىعى. ەندەشە، كۇرەسەدى ەكەنبىز، قارسىلاسار قالقان- قارۋىمىز قارۋىمىز نە بولماق؟
جاۋابى دا ايقىن: شىنايى ۇلتتىق قۇندىلىققا مەيمىلدەگەن رۋحاني ارسەنالدى العا شىعارۋ، بۇگىنگى بۋىننىڭ، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ جادى كەڭىستىگىن لايىقتى ۇلتتىق اقپاراتتارمەن ۇزدىكسىز تولىقتىرۋ. داۋىردەن داۋىرگە ىلەسىپ، ۇلت جادىندا لايىقتى اقپارات رەتىندە جاساي بەرەتىن تۋىندىلاردىڭ قاتارىندا ءاردايىم مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ويعا قونىمدى، جۇرەككە جىلى جىرلارى بار. «اقشىل مۇڭ، كوكشىل ساعىنىشتىڭ كۇلگىن ءدامىن التى قابات اسپاننىڭ ار جاعىنان قاز قاناتىنا ءىلىپ اكەلىپ ۇسىناتىن» قازىرگى قايسى ءبىر زاماناۋي جاڭاشىل اقىنداردىڭ جوعارىدا ايتقانىمىزداي تاريح كوشىنە ماڭگى ىلەسىپ، قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە ءبىرجولاتا ورنىعارىن بولاشاق كورسەتەر. ال، ۇلت اقىنى مۇقاعاليدىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى كەشەدەن بۇگىنگە جالعاسىپ وتىر.
حالىق تاڭداۋى، زامانا سۇرىپتاۋى - قاشان دا قاپىسىز. ءوزىنىڭ الىمى مەن قارىمىنىڭ كوپتەگەن قاتارلاستارىنان اناعۇرلىم زور ەكەندىگىن انىق بولسا دا، وزگەلەرگە، سونىڭ ىشىندە «قويعا مىنەر قويتورىلار شاپپاي بايگە الىپ»، تالانتتىنىڭ تاسادا قالعانىنا اقىن جانى كۇيىنگەنى انىق قوي: ...تويلانباسا تويلانباسىن،
نە ەتەيىن.
توي كورمەي-اق، سىي كورمەي-اق وتەيىن.
قالامىمدى بەرشى ماعان، بايبىشە،
بولاشاققا ارىز جازىپ كەتەيىن...، - دەگەن سارىنداعى ولەڭدەر وسىنداي كوڭىل-كۇي مەزەتىندە جازىلعان بولار، ءسىرا.
ءيا، شىن تالانتتاردىڭ الدىن وراپ، بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن، ءوز زاماننىڭ سۇيكىمدى، سۇيىكتى جۇيرىكتەرى سول قويتورىلاردىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى ۇرپاق وقىماق تۇگىلى، ولاردىڭ كوبى ۇمىتىلىپ، تاريحتىڭ شاڭىنا كومىلىپ ۇلگەرگەن جوق پا؟ «بولاشاققا ارىز جازىپ كەتكەن» اقىننىڭ تىلەگى قابىل بولعان سياقتى.
اسىلبەك بايتان ۇلى
