اۋليە اقىن: مۇقاعالي ومىردەن وتەتىن كۇنىن كىتاپقا بەرگەن قولتاڭباسىندا جازىپ قالدىرعان
قاراسازدان شىققان مۇزبالاق جىر ونەرىنىڭ يەسى تىرى بولعاندا 90 جاسىن تويلار ەدى، دەپ جازادى EL. KZ.
اقىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى مۇحامەتقالي بولىپتى. ول ۇلى جۇزگە جاتاتىن البان رۋىنىڭ ىشىندەگى ءالجانى ەكەن. تىكەلەي رايىمبەك باتىردىڭ ۇرپاعى سانالادى.
مۇقاعاليدىڭ باۋىرلارى ەرتەرەك ومىردەن وتكەن
اقيىق اقىننىڭ اكەسى شارۋاگەر ادام بولىپتى.
سول تۇستاعى كولحوزدا سۋشى، شالعىشى سەكىلدى جۇمىستاردى اتقارعان. سۇلەيمەننىڭ العاشقى بالاسى وسى مۇقاعالي بولادى، ونىڭ ارتىنان بىر قىز بەن تاعى ءۇش ۇل ەرەدى. الايدا مۇقاعاليدىڭ قارىنداسى مەن بىرىنشى ىنىسى ومىردەن ەرتە وتەدى. قالعان ەكى ۇلدىڭ ەسىمدەرى - توقتارباي مەن كورپەش.
قازاقتا تۇڭعىش بالانى اتاسى مەن اجەسىنە بەرۋ ءداستۇرى بار، وسىعان وراي، مۇقاعالي اجەسى تيىننىڭ تاربيەسىن كورىپ، تۋعان شەشەسىن جەڭگە رەتىندە قابىلدايدى.
«نەڭدى سەنىڭ اڭسايمىن بالا شاعىم»
مۇقاعاليدىڭ بالالىق كەزى ەل باسىنا تونگەن اۋىر ازاپتارمەن قاتار كەلەدى. ونىڭ العاشقىسى اشارشىلىق جىلدارى بولسا، ودان كەيىن رەپرەسسيا، 10 جاسىندا ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ كەتەدى. اكەسى ەلىن قورعاۋعا اتتانىپ كالينينگراد تۇبىندە مەرت بولعان. اقىننىڭ قازاق ادەبيەتىمەن سۋسىنداۋىنا تىكەلەي اجەسى تيىن اسەر ەتكەن.
ول اڭىز- ەرتەگىلەردى ايتىپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ سونى تۋىندىلارىمەن تانىستىرادى. م. ماقاتايەۆ 14 كە كەلگەندە اقىندىق ونەرگە بەت بۇرۋعا يكەمدەلىپ، قازاق اقىندارىنان بولەك، الەمنىڭ ۇزدىك كلاسسيكتەرى گەينەنىڭ، گەتەنىڭ، شەكسپيردىڭ، بالزاكتىڭ، درايزەردىڭ، گيۋگونىڭ، بايروننىڭ، لوندوننىڭ شىعارمالارىمەن تانىسا باستايدى.
ءۇش بىردەي جوعارى وقۋ ورىنىنا تۇسكەن
وزىق ويلى تالانت يەسى ءوز زامانى تۇسىندا كوپشىلىكتىڭ ارمانىنا اينالعان بىرنەشە وقۋ ورنىنا تۇسەدى. العاشىندا قازىرگى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تىل ماماندىعىنا، ودان كەيىن شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنا، ىلە- شالا ىلگەرىدە ايتقان قاز م ۋ- دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. ودان قالا بەردى جازۋشىلار وداعىنىڭ ارنايى جولداماسىن جەڭىپ الىپ، ماسكەۋ قالاسىنداعى ماكسيم گوركي اتىن العان ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتايدى. وسى رەتتە، اتالعان وقۋ ورىندارىنىڭ ءبارىن تاۋىسۋعا قالاي ۇلگەردى دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن.
مۇقاعالي 1948 -جىلى العاش رەت قازىرگى قاز ۇ ۋ- دىڭ فيلولوگيا ماماندىعىنا قابىلدانعانمەن، بىر جىلدى ورتاعا سالىپ، وقۋىن قالدىرىپ شيبۇت سەلوسىنىڭ اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىلىعىنا جۇمىسقا تۇرىپ كەتىپتى. سول جىلى بار بولعانى 18 دە جارى لاشىندى جولىقتىرىپ، شاڭىراق كوتەرەدى. مۇقاعاليدىڭ تۇڭعىش ليريكالىق تۋىندىلارى وسى جىلدارى ومىرگە كەلە باستايدى.
كەلەسى جىلى «سوۆەتتىك شەكارا» باسىلىمىندا اقىننىڭ «قىرمان باسىندا» مەن «قويشى بالا - اكىتايى» جارىققا شىققان. اراعا ەكى جىلدى سالعان مۇقاعالي ماقاتايەۆ شەت تىلدەر ينستيتۋتىنىڭ نەمىس تىلىنە وقۋعا قابىلدانعان. تۇرمىستىق جاعدايىنا بايلانىستى اقىن مۇنى دا تاستاپ كەتىپتى. 1954 -جىلى ول تۇراقتى جۇمىس تاۋىپ، تۋعان جەرىندەگى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ورىس تىلى مۇعالىمى بولىپ ورنالاسادى. سول جىلى اقىننىڭ ءۇش بىردەي جىرى «ادەبيەت جانە ونەر» جۋرنالىنا جارىققا شىققان.
سۋرەتتە: مۇقاعالي مۇراجايى
جۇمىسسىز، پاتەرسىز جىلدار...
كەلەسى ءۇش جىلدىقتا مۇقاعالي رەسپۋبليكاعا تارايتىن راديودا ديكتور، «سوۆەتتىك شەكارا» باسىلىمىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1960 -جىلى الماتىعا كوشىپ كەلىپ، ءۇيسىز، تۇراقتى جۇمىس تابا الماي قاتتى قينالادى. ونىڭ بۇل سۇرەڭسىز ءومىرى ءۇش جىلعا دەيىن جالعاسىپ، تەك 1963 -جىلى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنا جۇمىسقا ورنالاسقاندا تۇرمىستىق احۋالى رەتكە كەلەدى.
سول جىلداردان باستاپ، مۇقاعالي «سوتسياليستىك قازاقستان» مەن «جۇلدىزدا» قىزمەت اتقارادى. تىپتى جازۋشىلار وداعىندا دا بىرقاتار جۇمىس جاسايدى. سونىڭ ارقاسىندا 1973 -جىلى ماسكەۋگە وقۋعا جولداما العان. وسى جىلدار ىشىندە م. ماقاتايەۆتىڭ «يليچ» (1964 -جىلى)، «ارمىسىڭدار دوستار» (1966 -جىلى)، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟»، «ماۆر» (1970 -جىلى)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1973 -جىلى)، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975 -جىلى) جىر كىتاپتارى جارىققا شىققان.
مۇقاعالي تالانتىنا العاش بوپ جوعارى باعا بەرگەن - ءابدىلدا تاجىبايەۆ
ول 1960 -جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 18-ناۋرىزدا شىققان سانىندا م. ماقاتايەۆتىڭ پوەزياسىن باعالاپ، «جىگەرلى، وتتى جاس جەتكىنشەك جەتكەندە قالاي ماقتانباسقا» دەپ جازعان ەكەن. اقيىق اقىن ءوزىنىڭ قامشىداي قىسقا عۇمىرىندا مىڭنان استام جىر، بەس پوەما، ءۇش- ءتورت اڭگىمە، «قوس قارلىعاش» پەن «جىل قۇستار» اتتى پوۆەستەر، «قوش، ماحاببات» پەساسىن ومىرگە اكەلگەن. اۋدارما سالاسىندا دا تەر توگىپ، دانتە جازعان «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» «تامۇعىن»، شەكسپيردىڭ «سونەتتەرىن»، ۋولت ۋيتمەننىڭ ولەڭدەرىن اۋدارعان بولاتىن. دەگەنمەن، شىعارماشىلىق شىڭىنا شىعىپ، ەندى كوسىلىپ جازامىن- اۋ دەگەن شاقتا دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، كوپ سىرقاتتانا بەرەدى.
تۇڭعىشى ءلاززات قايتىپ، ارتىنان مايگۇلى كولىك اپاتىنان مەرت بولىپ، تىپتى اقىن جۇرەگىنە سىزات ءتۇسىردى. ونىڭ قىزدارىنا ارنالعان ولەڭىن قازاق وقىرماندارى جاقسى بىلەدى. قىزدارىنىڭ قازاسىنان كەيىن ىشقۇسا بولعان اقىن اقىرى جازىلمايتىن دەرتكە ۇشىرايدى. ول جونىندە دارىگەرلەرمەن سويلەسىپ، ءوزىنىڭ سىرقاتىنىڭ انىق- قانىعىن بىلگەن سوڭ، ون ەكى جىلدىڭ ىشىندە سەگىز جىر جيناعىن شىعارادى. 1973 -جىلى فاريزانىڭ مۇقاعاليعا ارنالعان «ماڭگىلىكپەن كەزدەسۋ» اتتى جىر توپتاماسى جارىققا شىققان ەدى.
كىتاپقا بەرگەن قولتاڭباسىندا ءوزىنىڭ ولەتىن كۇنىن جازعان
اقيىق اقىن 1976 -جىلدىڭ 27-ناۋرىزىندا بار بولعانى 45 دە الماتى قالاسىندا ومىردەن ءوتتى. مۇقاعاليتانۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان شاياحمەت يماش ۇلى بۇل تۋرالى بىلاي جازادى: «سول جىلى «ءومىر داستان» اتتى م. ماقاتايەۆتىڭ سارى كىتابى جارىققا شىقتى. وعان اقىننىڭ ءوزى شىن قۋانىپ، قايدا دا دارىپتەپ جۇرگەن. قولىنا تيگەن كىتاپتاردىڭ ءبىرشاماسىن وزىنەن ۇلكەندەۋ اقىندارعا قولتاڭبا جازىپ تاراتادى.
سونىڭ ءبىرى ءابىلدا تاجىبايەۆقا بۇيىرعان. ول كىسى مۇقاعالي قاراسازدا جۇرگەندە شاقىرىپ الىپ، ءۇي بەرىپ، قىزمەتكە تۇرعىزعان. سول ابەكەڭە كىتاپتى بەرگەندە، تىلەكتىڭ سوڭىندا 27-ناۋرىز، 1976 -جىل دەپ جازىپ جىبەرىپتى، بىراق ول ۋاقىت اقپان ايىنىڭ ىشى بولسا كەرەك. سودان ءابىلدا تاجىبايەۆ مۇنىڭ اۋليەلىگى بار ەكەن عوي دەپ، «اۋليە اقىن» اتاپ كەتىپتى. ال دۇنيەدەن وزارىندا «جانازا» اتتى پوەما جازعان. «موتسارت، ازالى ءۇن» دەپ باستالادى. ءوزىنىڭ جانازاسىن ءوزى شىعاردى دەيمىز.
«جارىق دۇنيە، جارىعىڭ نەتكەن جاقسى ەدى» دەگەن جولدار كەزدەسەدى. سول جىردى ساعات اشىمبايەۆ «لەنينشىل جاس» گازەتىنە مۇقاعالي ومىردەن وتكەن سوڭ، باسىپ كەپ جىبەرگەن. مۇقاعالي سونىمەن بىر بۇرق ەتتى. سەبەبى، سول ۋاقىتتا «لەنينشىل جاستى» ىزدەپ وقيتىندار كوپ ەدى. قولدان- قولعا ءوتىپ ءجۇرىپ قارالاتىن گازەت اقىندى تاعى بىر تىرىلتتى».
اقىننىڭ اتىن الماتىداعى ءبىر كوشەگە بەرۋگە باستاماشى بولعان - زامانبەك نۇرقادىلوۆ
راسى كەرەك، اقيىق اقىننىڭ جىرلارى كوزى تىرى كەزىندە شىنايى باعاسىن الا العان جوق. قايتىس بولعاننان سوڭ عانا ونىڭ شىعارمالارى باعالانىپ، بىرنەشە شەت تىلدەرىنە دە اۋدارىلعانى بار. ءوزى الماتىداعى «جەتىم بۇرىش» اتالاتىن پاتەر ىزدەپ جيى كەلگەن كوشەسىنە ەسىمى بەرىلدى.
بۇرىنعى پاستەر كوشەسىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ەسىمىمەن اتاۋدى قولعا الىپ، باستاما كوتەرگەن الماتىنىڭ ەكس- اكىمى مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆ ەدى.
كەيبىر ولەڭدەرى وزبەك، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ادەبي مۇراسىن قاۋزاعان بىرنەشە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. مۇقاعاليدىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا جەتى جۇزدەن اسا ماقالا، ەستەلىكتەر، پوەما، ولەڭدەر ومىرگە كەلدى. 1985- جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جازۋشىلار وداعى مۇقاعالي اتىنداعى سىيلىق تاعايىنداعان بولاتىن.
1999 -جىلى اقيىق اقىنعا مەملەكەتتىك سىيلىق، سونىمەن قاتار «عاسىر اقىنى» اتاعى بەرىلدى. الپىس جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قاراسازدا مۇراجايى اشىلدى. مۇقاعالي جىرلارى ن. تىلەنديەۆتىڭ، د. راقىشەۆتىڭ، ش. قالداياقوۆتىڭ، I. جاقانوۆتىڭ، ا. قورازبايەۆتىڭ، ت. راحيموۆتىڭ، م. رۇستەموۆتىڭ، ت. مۇحامەدجانوۆتىڭ، ءا. تىناليەۆتىڭ، ب. ورال ۇلىنىڭ، ت. دوسىموۆتىڭ تۋىندىلارىنا ارقاۋ بولدى. 1999 -جىلى م. ماقاتايەۆتىڭ «امانات» اتتى كىتابىنا اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق بۇيىردى.
2008 -جىلى مۇقاعالي اتىنداعى جاڭا سىيلىق تاعايىندالعان بولاتىن. ال 2011 -جىلى 80 جىلدىق مەرەيتويى قازاقستاندا جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى.
اقىننىڭ فاريزاعا شىنايى سەزىمى بولعان با؟
ەل ىشىندە قازاقتىڭ ەكى مارعاسقا اقىنى م. ماقاتايەۆ پەن ف. وڭعارسىنوۆانىڭ اراسىندا سەزىم تۋىنداعان دەگەن الىپ- قاشپا اڭگىمەلەر بار ەكەنى راس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى دەرەكتەر نە دەيدى؟ فاريزا وڭعارسىنوۆا مەن مۇقاعالي اراسىنداعى تانىستىق بىلاي باستالىپتى. بىردە اقىن قىزدىڭ كىتابىنىڭ رەداكسيالىق تالداۋىندا س. جيەنبايەۆ ونى سىنعا السا كەرەك.
ياعني، اشىق ماحاببات جىرلارى قىزدىڭ نازىك تابيعاتىنا قاراما-قايشى دەگەن سوزدەر شىعادى. سول كەزدە فاريزا اپامىزدى وتكىر سىننان اراشالاپ العان ماقاتايەۆتىڭ ءوزى بولىپتى.
بۇل تۋراسىندا فاريزا وڭعارسىنوۆا «مۇقاعاليدىڭ الىس ءجۇرىپ مەنى جاقىن تۇتىپ، باۋىرىنا تارتقان سەزىمى مەن سەنىمىن بىلە تۇرا، تەلەفون شالىپ نەمەسە جاعدايىن بىلۋگە ىزدەپ بارعانىم جوق» دەيدى. شىنىمەن دە، فاريزا مۇقاعالي قايتقاندا قاسىندا بولا الماعان، ءتىپتى جانازاسىنا دا قاتىسپاعان. سول ۋاقىتتا ف. وڭعارسىنوۆا ءازىربايجان استاناسى باكۋ قالاسىندا ءوتىپ جاتقان وقۋشىلاردىڭ «بالالار كىتابى اپتالىعىندا» بولعان. قىرسىق شالعاندا، الماتىعا ۇشاتىن بيلەت قالماپتى.
«وسىلايشا، اقىننىڭ سوڭعى ديدارىن كورە الماي، سوڭعى ساپارىنا اتتاندىرىپ سالا الماي، ساندالاقتاپ الماتىعا ورالدىم» - دەيدى بىر جازباسىندا. ەكى اقىننىڭ اراسىندا بولعان بار شىندىق وسى بولسا كەرەك.
اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە ءۇش اۋدارما كىتابى جارىق كورگەن
اقيقىق اقىننىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟»، «داريعا جۇرەك» (1972 -جىلى)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975 -جىلى)، «سوعادى جۇرەك»، «شولپان»، «جىرلايدى جۇرەك»، «ءومىر-وزەن»، «ءومىر-داستان» جانە تاعى باسقا پوەزيالىق كىتاپتارى، سول سەكىلدى 1988 -جىلى جارىققا شىققان «قوش، ماحاببات!» اتتى پروزالىق كىتابى بار.
اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە ءۇش اۋدارما كىتابى جارىق كورگەن. اقىن ءوزى ءسۇيىپ وقىعان ۋ. ۋيتمەننىڭ، ۋ. شەكسپيردىڭ، ن. تيحونوۆتىڭ، ر. بەرنستىڭ، ف. انساريدىڭ، ا. اكوپياننىڭ، ا. يسااكياننىڭ، ە. ەۆتۋشەنكونىڭ، ف. مورگۋننىڭ كوپتەگەن ولەڭ-جىرلارىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. ي. الەكساندروۆ، م. كۋرگانسەۆ اۋدارعان مۇقاعاليدىڭ شىعارمالارى «زوۆ دۋشي» دەگەن اتاۋمەن ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقتى.
