حاكىمنىڭ اسىل مۇراسى
مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان اقىننىڭ تورقالى مەرەيتويىنىڭ اياسىندا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا كوپتەگەن اۋقىمدى مادەني، عىلىمي ءىس- شارالار وتكىزىلدى. ارينە، بۇل زاڭدى ۇدەرىس سانالادى، ويتكەنى ارتىندا قالدىرعان رۋحاني مۇراسى تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى حاكىم ابايدى دارىپتەۋ ءاربىر پاراساتتى ادامنىڭ بورىشى دەپ بىلەمىز.
ءسوز جوق، اقىن شىعارمالارى - ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەگى شوقتىعى بيىك، قايتالانباس دارا تۋىندىلارى، ءارى عاسىرلار بويى ماڭىزىن جويمايتىن ءتالىمى مەن تاعىلىمى مول سارقىلماس باي قازىناسى. ولاي بولعان كۇندە، اباي مۇراسىن ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىندە (ءارى قاراي م و م) دە نازاردان تىس قالعان جوق (م و م- ى ۇلتتىق تاريحي- مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتايتىن ءارى دارىپتەيتىن ورىن عانا ەمەس، 2005 -جىلدان بەرى سان سالالى ىرگەلى عىلىمي- زەرتتەۋ جوبالارىن جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان بەلدى عىلىم ورداسى بولىپ سانالادى).
بۇگىنگى تاڭدا مۋزەي قورىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار مەن باسىلىمدار كوللەكتسياسى قورىندا ابايدىڭ جەكە ءومىرى، شىعارماشىلىعى جانە قوعامدىق- ساياسي قايراتكەرلىگى تۋرالى ءبىرسىپىرا جازبا ەسكەرتكىشتەر ساقتالىنىپ وتىر.
ۇلى اقىننىڭ مەرەيتويىنا بايلانىستى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي عالىمدارى اراب جانە لاتىن قارىپتەرىمەن جازىلعان ونىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى 5 ءتۇپنۇسقا قولجازبانى عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگتار رەتىندە جارىققا شىعاردى. عىلىمي زەردەلەۋدەن وتكەن بەس قولجازبا ەكى كىتاپتان تۇرادى:
«ابايدىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇپنۇسقا قولجازبالار» (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنان) اتتى عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگتىڭ 1-كىتابىنا اراب ارىپتەرىمەن (قادىمشا) قازاق تىلىندە قارا قارىنداشپەن جازىلعان ابايدىڭ ءوزىنىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» تۋىندىسى؛ تۇراعۇل يبراھيم ۇلىنىڭ (1875-1934) «قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلى» اتتى اراب ارىپتەرىمەن جازعان ەڭبەگى جانە مۇرسەيىت بىكى ۇلىنىڭ (1860-1917) قولجازباسى ەنگىزىلدى. اتالعان قولجازبالاردىڭ فاكسيميلەسى مەن كيريلشە نۇسقالارى قاتار بەرىلىپ وتىر.
«ابايدىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇپنۇسقا قولجازبالار» (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنان) اتتى عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگتىڭ 2-كىتابىنا احات شاكارىم ۇلى قۇدايبەرديەۆتىڭ (1900-1984) اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قولجازباسى؛ «ءمۇسىرالى اقساقالدىڭ ايتۋىنشا» اتتى لاتىن ارىپتەرىمەن قازاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەگى ەنگىزىلدى. اتالعان قولجازبالاردىڭ فاكسيميلەسى مەن كيريلشە نۇسقالارى قاتار بەرىلىپ وتىر.
اباي شىعارماشىلىعىنا قاتىستى عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگتاردى قۇراستىرۋ بارىسىندا اتالعان ءتۇپنۇسقا قولجازبالار مەن ولاردىڭ كيريلشە نۇسقالارىنداعى ولەڭدەر مەن قارا سوزدەردىڭ بارلىعى جولما- جول نومىرلەنىپ، ياعني ەكەۋى ءبىر- بىرىمەن سايكەستەندىرىلىپ بەرىلدى. قولجازبالاردىڭ ءتۇپنۇسقالارىنىڭ فاكسيميلەلەرى ءتيىستى كيريلشە نۇسقالارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت جاريالانۋى بۇل جيناقتاردىڭ باسقا باسىلىمداردان ەرەكشەلىگىن كورسەتىپ قانا قويماي، ونىڭ تانىمدىق تاعىلىمىن ايرىقشا ارتتىرار بىرەگەي جايت دەۋگە ابدەن بولادى. سونىمەن قاتار ءتۇپنۇسقا قولجازبالارداعى سوزدەر قالاي دىبىستالىپ، جازىلسا، كيريلشە نۇسقالارىندا دا ءدال سولاي بەرىلدى. كاتالوگتاردا ماتەريالداردىڭ وسىنداي تاسىلمەن ۇيىمداستىرىلىپ بەرىلۋى ابايتانۋ سالاسىنداعى بولاشاقتاعى تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە ايرىقشا جەڭىلدىك تۋعىزارى ءسوزسىز. اسىرەسە اقىن شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىن الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىنداعى الەمدىك جەتىستىكتەر اياسىندا ودان ءارى دامىتۋ ۇردىسىنە سونى سەرپىن بەرەرى حاق.
سونداي- اق مۋزەي عالىمدارى تاراپىنان التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىنا وراي «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي قورىنداعى شىعىس مونەتالارى» اتتى يلليۋستراتسيالانعان عىلىمي كاتالوگتىڭ 2-تومى جارىق كوردى. بۇل شىعىس نۋميزاماتيكاسى كاتالوگىنا بىرنەشە اۋلەتتەرگە قاتىستى (يسلامعا دەيىنگى كەزەڭ - ساساندىقتار مەن تۇرگەشتەر، يسلام كەزەڭى - ساماندىقتار، شىڭعىس ۇرپاقتارى (موڭعول يمپەرياسى)، شاعاتاي، جوشى، قىرىم گيرەيلەرى، سينتسزيان كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ (راشيددين مەن ياقۋب- بەك)، مىڭ اۋلەتى، جوڭعار بيلەۋشىلەرى جانە قاجارلار) 592 ساقتاۋ بىرلىك التىن، كۇمىس جانە مىس مونەتالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتامالارى مەن فوتوسۋرەتتەرى ەنگىزىلىپ وتىر. نۋميزماتيكالىق ماتەريالدار - قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق اۋماعىندا VII- XIX عاسىرلاردا بولعان اقشا اينالىمى مەن ونىڭ دامۋى جايىندا قۇندى مالىمەتتەر بەرەدى جانە باعا جەتپەس اقپاراتتىق دەرەكتەر.
سونىمەن وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف نۇرسان ءالىمبايدىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن اتقارىلعان تىنىمدى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە «ابايدىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇپنۇسقا قولجازبالار (مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنان).
عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگ. 1-كىتاپ. - الماتى: «ينتەللسەرۆيس» ، 2020. - 820 ب. «؛ «ابايدىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇپنۇسقا قولجازبالار (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنان). عىلىمي- ينۆەنتارلىق كاتالوگ. 2-كىتاپ. - الماتى: «ينتەللسەرۆيس»، 2020. - 560 ب.»؛ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى قورىنداعى شىعىس مونەتالارى. 2-توم. يلليۋستراتسيالانعان عىلىمي كاتالوگ (قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە). - الماتى: «ينتەللسەرۆيس» ، 2020. - 420 ب.» اتتى ەڭبەكتەر جارىق كوردى.
جاڭا جىلدان باستاپ عىلىمي اينالىمعا تۇسەتىن بۇل كىتاپتار عالىمدار، ىزدەنۋشىلەر مەن قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالادى.
مىڭمەن جالعىز الىسقان اباي ءومىرى، ونىڭ وشپەس مۇراسى كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن ءور ادىلەتتىلىك پەن زور ادامگەرشىلىكتى جانە اسقاق رۋح پەن كەمەل پاراساتتىلىقتى ۇزدىكسىز دارىپتەۋدىڭ ءارقاشاندا جارقىن ۇلگىسى بولىپ قالا بەرمەك.
جاسۇلان بەلتەنوۆ، مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي مۋزەيلىك دەرەكتانۋ جانە قولجازبا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى
Egemen Qazaqstan
