ارحەولوگيالىق ماتەريالدار تاريحقا قىزمەت ەتە الماي تۇر - جامبىل ارتىقبايەۆ
مۇنىڭ استارىندا وبەكتيۆتى تاريح جازىلۋى كەرەك، تاريح ساياسيلانىپ كەتپەسىن دەگەن ۇلكەن وي جاتسا كەرەك. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆپەن سۇحباتتاسىپ، وسى تاقىرىپتى قاۋزاعان ەدىك.
- جامبىل ومار ۇلى، پرەزيدەنت «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ماقالاسىندا «تاريحپەن تاريحشىلار اينالىسسىن» دەدى. بۇل كاسىبي تاريحشىلارعا جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ بىلەمىز. وسىعان قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلسەك.
- ءيا، جاقىندا عانا پرەزيدەنت وتە دۇرىس ءسوز ايتتى. ءبىراق ماسەلە سول تاريحشىلاردىڭ ءوزى الا قۇلا بولىپ تۇرعاندىعىندا ما دەيمىن. شىنىنا كەلسەك، ءبىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر ءدىل جوق ۋاقىتتا حالىقتىڭ باسىن قوساتىن دا تاريح. سول سەبەپتى دە تاريح عىلىمىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى جانە ونىڭ دەڭگەيىن باعالايتىن بارىنە ورتاق ءبىر كريتەريلەر كەرەك- اق. مۇمكىن ءبىزدىڭ اڭگىمەلەرىمىز وسى شارۋاعا مۇرىندىق بولار.
تاريحتىڭ بايانىن باستاماس بۇرىن دەرەكتانۋ دەگەن تاقىرىپتا ءبىر- ەكى شاعىن ەتيۋدتى ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. قانداي دا ءبىر تاريح دەرەكسىز جازىلمايتىنىن ءسىز بىلەسىز. ەڭ الدىمەن دەرەكتانۋ ەرەجەسىنە توقتالعىم كەلەدى. قازاق تاريح عىلىمى دا وزگە عىلىم سالالارى سياقتى، ونىڭ دا ءوز نەگىزدەمەسى، زەرتتەۋ ادىستەرى، دالەلدەۋ جۇيەسى، ەسەپ- قيساپتارى بار. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى تاريحي دەرەك دەپ ۇسىنىلىپ وتىرعان جازبا، نە اۋىزشا ماتەريالعا (ارحيۆ، قولجازبا، اڭىز، قۇجات ت. ب.) سىني قاراۋ، ياعني كۇمانگە تەكسەرۋ. تاريحشى كۇماندانۋدان باستالادى. سودان گيپوتەزا قۇرادى، سودان دەرەك ىزدەيدى. دەرەك تانۋ ۇستانىمدارى مەن ادىستەرىن يگەرمەگەن تالاپكەردى اسقا تالعامسىز اداممەن سالىستىرۋعا بولادى.
بىرەۋ جەيمىن دەگەن تاماعىن، ونى جەيتىن ىدىس- اياعىن تاڭدايدى، جاقسى كافە، مەيرامحانا ىزدەيدى، بىرەۋ كوشەدە، بازار ماڭىندا ساتىپ جاتقان سىرتى كۇيىپ كەتكەن، شيكىلەۋ «پيروجكيدى» جەپ جۇرە بەرەدى.
قازىرگى كۇنى، مىنە، ساعان دەرەك دەپ اسىل تاماقتىڭ ورنىنا جەۋگە كەلمەيتىن بىردەڭەنى ۇسىنا قوياتىن قۋلار كوپ، تالعامسىز تاريحشىنىڭ ونى ءسۇيسىنىپ جەپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. ءبىزدىڭ اۋەسقوي تاريحشىلار، تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن تۇلەكتەر، ءتىپتى كانديدات، دوكتورلار دا وسىنداي قۋلاردىڭ جەمى بولىپ جاتادى. نەگە؟ ءبىرىنشى سەبەپ - ستۋدەنت كەزىندە دەرەكتانۋ ءپانىن دۇرىستاپ وقىماعان، لەكسيادا ۇيىقتاپ وتىرعان، نە شولاق بەلسەندى بولىپ جۇرگەن، دەرەكپەن جۇمىس ىستەۋ تاجىريبەسىنەن وتپەگەن. ەكىنشى سەبەپ - ۇيرەتۋشى ۇستاز ناشار بولعان، ءوزى دەرەكپەن جۇمىس ىستەپ كورمەگەن، ومىرىندە ءبىر دەرەكتى تالداپ كورمەگەن وقىتۋشىلار بولادى. بىزدە ءتىپتى تاريحنامالىق، نە دەرەكتانۋلىق زەرتەۋلەردى بيبليوگرافيالىق شولۋمەن شاتاستىراتىندار كوپ.
- ءوزىڭىز وسى تاريحتى يگەرۋ، كاسىبي مامان بولۋداعى جولىڭىزعا توقتالساڭىز.
- مەنىڭ ستۋدەنت كەزدە كاسىبي تاريحتى يگەرۋدەگى العاشقى قادامىم دەرەكتانۋدان باستالدى. ءبىرىنشى كۋرستاعى العاشقى ساباق «گيلگامەش» پوەماسىن تالداۋدان باستالدى. «ەجەلگى زامان تاريحى» (يستوريا دريەۆنەگو ميرا) ءپانى، ۇستازىمىز ۇمىتپاسام كونوۆالوۆ، جاسى ۇلكەن، تاياقپەن جۇرەدى، بارىمىزدە «ەجەلگى زامان تاريحى» حرەستوماتياسى بولۋىن تالاپ ەتتى. كىتاپحانادان الىپ كەلدىك. «گيلگامەش» پوەماسى - شۋمەر- اككاد الەمى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 4-3 -مىڭ جىلدىق. سامۋەل كرەمەردىڭ «تاريح شۋمەردەن باستالادى» دەيتىن ءسوزى تەگىن ەمەس. وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ عالىمداردان گيلگامەش تاقىرىبىندا جازعان مۇرات اۋەزوۆتەن باسقا ەشكىمدى بىلمەيمىن. ونىڭ گيلگامەش پەن ەنكيدۋ قارىم- قاتىسىنا ارناپ جازعان دۇنيەسى ءبىزدىڭ تاريحتانۋىمىز ءۇشىن ءالى بوي جەتپەيتىن بيىك دەڭگەي. گيلگامەشتى «بيلگەمەش» دەپ تۇسىندىرگەن ءبىر جازبانى ەرتەدە كورىپ ەدىم، ودان قانداي ناتيجە شىقتى بىلمەيمىن. سوندىقتان دا ءسىز تاريحشىنى باعالاۋ ءۇشىن ودان گيلگامەش تۋرالى سۇراڭىز.
- كاسىبي تاريحشى قانداي بولۋ كەرەك، دەگەن سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. وسىعان ءبىر مىسال كەلتىرە الاسىز با؟
- ستۋدەنت كەزىمىزدە ب ت دەگەن لاقاپ اتى بار ءبىر ۇستازىمىز بولدى. مىنەزى تىكتەۋ، جىلدام بولعانىمەن، ءبىلىمى مىقتى، ايتقانى ءمىردىڭ وعىنداي ەدى. «دەرەك تانۋ» پانىنەن نەگىزگى مامان سول كىسى. جالپى ءپاننىڭ نەگىزگى ايتارى ءبىر- اق اۋىز سوزگە سىيادى: «كەز كەلگەن دەرەككوزگە سىني كوزقاراسپەن قاراۋ كەرەك».
ۇستازدىڭ بارلىق مىندەتى وسىنى ءارتۇرلى دالەلدەرمەن ستۋدەنت ساناسىنا ءسىڭىرۋ. ول ءۇشىن مىسالدىڭ كوپشىلىگى كونە جانە ورتا عاسىرلاردان، كەي جاعدايدا جاڭا زامان تاريحىنان الىنادى. ءبىز ب ت- دان امان- ەسەن وتتىك، باسقا تىرشىلىك باستالىپ كەتتى، كەيىن جۇمىستان كەتكەنىن ەستىدىم. تاريح فاكۋلتەتىنە ول كەزدە ستۋدەنتتىڭ 90-95 پايىزى كومسومول، پارتيا قىزمەتىنە بارامىن دەپ تۇسەدى.
سول سەبەپتەن، قوعامدىق جۇمىسقا جانىن سالىپ كىرىسەتىن بەلسەندى كۋرستار بولادى، قانشا ءتۇرلى قىزمەت بولسا (پارتيا، كومسومول ت. ب. ) سونى تالاسىپ اتقارادى. ەستىگەنىم، ب ت سونداي بەلسەندى كۋرسقا ءوزىنىڭ سۇيىكتى سىني كوزقاراس تۋرالى ءدارىسىن باستاعان كەزدە، بىرەۋى «ال كپسس سەزىنىڭ شەشىمدەرى، قاۋلى، قارارلارى شە؟» دەگەن سۇراق قويعان. وعان ب ت بۇل كەز كەلگەن دەرەككوزگە قاتىستى دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل سۇراقتى ستۋدەنت ءوز ويىمەن ايتتى ما، الدە ك گ ب ايتقىزدى ما، ونى بىلمەدىم. اقىرى ب ت جۇمىستان قۋىلعان. ارادا تاعى ءبىراز جىلدار ءوتتى.
كانديداتتىقتى قورعادىق. قار م ۋ- گە جۇمىسقا قايتا كەلدىم. 1993 -جىلى بۇقار جىراۋدىڭ مەرەيتويىن قاراعاندى وبلىسى اتاپ وتپەك بولدى. مەن ءوزىمنىڭ العاشقى عىلىمي- كوركەم كىتابىم «بۇقار جىراۋ: ون ەكى تاريحتى» جازدىم. كىتاپتى جازۋ بارىسىندا تولىپ جاتقان دەرەك اقتاردىم، جىراۋدىڭ ءار تولعاۋىن، ءار ءسوزىن تالدادىم (سونىڭ پايداسىن ءالى دە كورىپ ءجۇرمىن، ەلگە دە كەرەكتى سان ءتۇرلى دۇنيە الىپ شىقتىم، مىسالى بۇقاردىڭ ابىلايعا ايتاتىن «كوتەرىپ قازعا سالارمىن» دەگەن سوزىنەن قازىبەك ءبيدىڭ نەگە «قاز داۋىستى» اتانعانىن انىقتاۋ سياقتى). كىتاپتىڭ ىشىندە ءبىر عانا ءدۇدامال دۇنيە بار ەدى.
ول:
«كوكشەتاۋدان سالدىرعان،
قارا ۇڭگىر جولدارى،
سابانتاۋدان جيىلىپ،
بەس سان بولدى قولدارى.
ءوزىڭ قونعان كوكشەتاۋ،
كاپىر قالا سالدى، ويلا،
جارقايىڭ دەگەن جەرلەرگە،
شاشىلىپ شەتى باردى، ويلا»، - دەپ باستالاتىن تولعاۋ.
كىتاپقا ماعان دەيىنگىلەر دە بۇقار مۇراسىنان قالدىرماي جۇرگەن سوڭ قوسۋىن قوستىم، ءبىراق دالەلى ونشا شىقپادى. ونى قاراپ جاتقان جۇرت بار ما، بارلىعى ماقتاپ جاتىر، كوڭىل مارقايىپ قالادى. ءبىر كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ الدە ءبىر شارۋامەن اۆرورا كينوتەاترى جانىنداعى بازارعا سوقتىم. ول كەزدە اياق باسساڭ بازار ەدى عوي، جۇرتتىڭ ءبارى قولىنا تۇسكەنىن الىپ كوشەگە شىعىپ كەتكەن. جايباراقات ءجۇر ەدىم، «ەي، جامبۋل» دەگەن قاتقىل داۋىس ەستىلدى. سويتسەم، ب ت ۇستازىمىز سانتەحنيكا قۇرالدارى، ترۋبالارى تولعان سورەنىڭ ار جاعىنان ماعان قاراپ تۇر. امانداستىق، حال سۇراسىپ جاتىرمىز.
«سەنىڭ بۇقار جىراۋ جايلى كىتابىڭدى وقىپ شىقتىم» دەدى. ءبىر جاعىنان قۋانىپ، ءبىر جاعىنان مىناداي جەردە ءجۇرىپ وقىدىم دەگەنىنە تاڭ قالىپ تۇرسام، «سەن نەگە كىتاپقا كۇماندى ماتەريال قوستىڭ؟ مىنا ولەڭ جولدارىن جازعان ول ەمەس، كەيىن شىعارىلعان دۇنيە» دەيدى. ايتىپ تۇرعانى جاڭاعى مەنىڭ ءدۇدامال دۇنيەم. جەرگە كىرەردەي بولدىم.
قوسقاندا ساۋەگەيلىك تۇرىندە قوسۋعا بولار ەدى. مەن ب ت- نىڭ قانشاما جىل وتسە دە، ۋنيۆەرسيتەتتەن باياعىدا قول ۇزسە دە ءوز ءىسىنىڭ مامانى بولىپ قالعانىنا تاڭ قالدىم. بۇگىنگى كۇنى جاسىراتىن نەسى بار، تاريح عىلىمىنا پارتيا، كومسومول مەكتەبىنەن شىققان تاريحشىلاردىڭ اسەرى كۇشتى.
اۋەل باستان ولارعا دەرەكتى تالداۋعا پارتيا رۇقسات ەتپەۋشى ەدى عوي. سودان دا بولار تاريح عىلىمى ناشارلاپ قالدى. نە كورسە سونى جۇتىپ جىبەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ورىسشا وسكەندەرى شەجىرە ءسوزىن تۇسىنبەيدى، قاريا ءسوزدىڭ استارىن اڭدامايدى، ول ەندى باسقا پروبلەما.
- وزدەرىڭىزدى وكشەلەپ كەلە جاتقان جاس تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىنە، ىزدەنىستەرىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازىرگى ۋاقىتتا جاس تاريحشىلاردى تاربيەلەۋ جۇمىسىندا كوپتەگەن پروبلەمالار بار. باياعىدا ءبىز دايىندالعان ۋاقىتتا اكادەميالىق جۇيە بار ەدى. كادىمگى اكادەميالىق ينستيتۋتتار بولدى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ وزىندە 34 عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەدى. عالىمدارعا دەگەن كوزقاراس تا باسقاشا ەدى، عىلىمي جۇمىستار سىيلى ەدى. ول كەزدە جاستار عالىم بولۋعا تالپىناتىن. ءقازىر عىلىمنىڭ بەرەكەسى بولماي تۇر. عىلىمي مەكتەپتەردىڭ كوپشىلىگى جۇمىس ىستەۋىن توقتاتتى. ازاماتتىق تاريحپەن اينالىساتىنداردىڭ ينستيتۋتتا ءوز بولىمدەرى بولدى.
ك پ س س، ك س ر و تاريحى دەگەندەر بولەك بولدى. بۇلار پارتيالىق باسشىلىقتارىنا باعىناتىن دا، ازاماتتىق تاريحپەن اينالىساتىندار اكادەميا تاراپىنان ينستيتۋتتىڭ ماڭايىندا جۇمىس ىستەيتىن. اكادەميالىق ينستيتۋت مىقتى بولعاننان كەيىن قالعان ينستيتۋتتاردىڭ بارلىعى سوعان قاراپ بوي تۇزەۋشى ەدى. اكادەميانىڭ داعدارىسى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ينستيتۋتتارداعى عىلىمنىڭ توقىراۋىنا الىپ كەلدى.
مىنە، نەگىزگى سەبەپ وسى. سوندىقتان، جاس تاريحشىلار قانشالىقتى زەرتتەۋ جۇمىس جاسايدى، ىزدەنىستەرى قالاي دەگەنگە كەلەر بولساق، ەگەر عىلىم مارتەبەلى بولماسا، عالىمنىڭ مارتەبەسى جاقسى بولماسا، تازا ازاماتتىق تاريحقا ك پ س س پەن ك س ر و ارالاسىپ كەتسە وعان قالاي كوڭىلىمىز تولادى. وسىنداي پروبلەما جاس تاريحشىلاردىڭ الدىندا تۇر. ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ كوبى كپسس- تان شىققان تاريحشىلار. ولارعا تاريحي دەرەكتى سىناۋدى ۇيرەتپەگەن عوي. ولاردا تاريحتى سىناۋ دەگەن مۇلدە مۇمكىن ەمەس. سونداي ۇستازداردان ءتالىم العان جاس تاريحشىلار كوپ، پروبلەما كوپ. تاريحشىلار تىلمەن كوپ اينالىسۋى كەرەك.
كونە اۆەستالاردى ءوزىنىڭ تىلىندە زەرتتەپ، قازاق تىلىنە نەگە اۋدارماسقا. كونە گرەك، كونە لاتىن تىلدەرىنىڭ ماماندارى جوق. ءقازىر جاستار اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى، ءبىراق كونە تاريحقا قاتىستى تىلدەردى ءبىلۋ ناشارلاپ قالدى. بۇرىن ارنايى دايىنداۋشى ەدى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە وتە ماڭىزدى. وسى كۇنگە دەيىن يەۆروتسەنتيستىك باعىتتاعى ادەبيەتتى كوپ پايدالاندىق. سوعان بوي تۇزەدىك. جاسىراتىن ەشتەڭە جوق، ول رەسەي ارقىلى. ءبىز كەزىندە كوشپەلىلەردىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ورنى دەگەنگە ونشا كوڭىل بولە المادىق.
مەن سول ستەرەوتيپتى بۇزىپ، العاشقى «ۆ كالەيدوسكوپە ۆەكوۆ ي تىسياچەلەتي» دەگەن كىتاپتى جازعان اداممىن عوي، بىلەمىن. ءتىپتى مەن الاشا حان، جوشى حان جونىندەگى جازعاندارىمدى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرگىزۋ ماسەلەسىندە ۇلكەن پروبلەمالار بولعان. ونىڭ كەرەگى نە، الاشا حان ەرتەگى دەگەن سياقتى پىكىرلەر بولدى. ەۆروتسەنتيستىك كوزقاراستا تاربيەلەنگەن تاريحشىلاردىڭ كەسىرىنەن ءبىز اۋىزشا شەجىرە دەرەكتەرىن تاريحي اينالىمعا قوسا الماي كەلەمىز. وسى جۇمىسپەن اينالىسۋ كەرەك.
ارينە، ءبارىن دەمەيمىن. ونىڭ ىشىندەگى جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار سىناعىنان وتكەن ناعىز كەرەگىن ىرىكتەپ الىپ، تاريحي اينالىمعا قوسۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە دە شەشىلگەن جوق. ءبىز ءالى دە يەۆروتسەنتريزمنەن شىققان جوقپىز. شىقساق تا قازاقي تاريحي وي- ورىسكە كەلگەن جوقپىز. كەزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءوزى ايتقان عوي: «بىرەۋىڭ قىتايدان كوشىرىپ جاتىرسىڭ، بىرەۋىڭ مىنا ورىستان كوشىرىپ جاتىرسىڭ. ول قانداي تاريح بولادى، قازاققا؟ مايقى بيدەن باستاۋ كەرەك قوي» ، دەگەن. بۇل ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى. جاس تاريحشىلار وسى جاعىنا كوبىرەك بارۋ كەرەك. ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە. جالعىز تاريح ەمەس قوي. مىسالى، تاريحتى ەتنوگرافتار دا، ارحەولوگتار دا جازادى. ارحەولوگتار ەتنيكالىق تاريحتى كىرىستىرە قويمايدى.
تابىلعان زاتتارىنىڭ سيپاتتاماسىمەن توقتاپ قالادى. بۇل ارحەولوگيالىق ماتەريالداردىڭ تاريحقا قىزمەت جاساۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ارحەولوگ قازدى ما، قازعان دۇنيەسىنىڭ سيپاتتاماسىن جاسادى ما، ەندى ونى قاي تاريحي كەزەڭگە، قاي ەتنوسقا تيەسىلى ەكەنىن جازىپ، قورىتىندىسىن شىعارۋى كەرەك. قوسىمشا ىزدەنۋى كەرەك. ولاردىڭ ماقساتى تەك قانا قازۋ ەمەس.
ارحەولوگيا - تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى. وسى ماسەلەلەرگە جاس تاريحشىلار قاتتى كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ارحەولوگيا - تاريحتىڭ كۇرەگى. سيپاتتاماسىن، باعاسىن تولىق بەرۋى كەرەك. ەتنوگرافتار دا سولاي. ەتنوگرافيادا كوپ دۇنيەلەر بار، جازىلىپ تا جاتىر. قازاقستاندى مەكەندەگەن ەتنوستاردىڭ تاريحى، ولاردىڭ قازىرگى قارىم- قاتىناسى دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە جاقسى جۇمىستار جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت.
اۆتور: ءالىمحان قانات ۇلى
