جاڭا ءالىپبيدىڭ ەملەسى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى - مارحابا تۇرسىنوۆا
- مارحابا احمەتقالي قىزى، قازاق ءالىپبيىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىنا قاتىستى قوعامدا وڭ پىكىر بايقالادى. ماماندار دا ونىڭ ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا ساي كەلەتىندىگىن ايتۋدا. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، جاڭا ءالىپبيدىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىقتارى قانداي؟
- قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ماسەلە ⅩⅩ عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا كوتەرىلگەنىمەن، قارقىندى تۇردە ىسكە اسا باستاۋى 2017 -جىلدان بەرگى كەزەڭگە سايكەس كەلەدى. 2017 -جىلدىڭ 11-قىركۇيەگىندە ق ر پارلامەنتى ماجىلىسىندە «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبيىنىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى تۋرالى» پارلامەنتتىك تىڭداۋ ءوتىپ، 25 ارىپكە قوسا 8 ديگرافتان تۇراتىن ءالىپبي نۇسقاسى تانىستىرىلدى.
سىن كوپ ايتىلدى دا، ول بەكىتىلگەن جوق. ەكىنشى نۇسقا رەتىندە سول جىلدىڭ 26-قازانىندا قۇرامىندا 9 اپوستروف دياكريتيكاسى بار ءالىپبي تانىستىرىلدى. ارادا 4 ايعا جۋىق ۋاقىتتان سوڭ، ياعني 2018 -جىلعى 19-اقپاندا 6 اكۋت دياكريتيكاسى، 2 ديگرافى بار ءالىپبي بەكىتىلدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، الدىڭعى الىپبيلەردەگى ديكريتيكالىق بەلگىلەر تاڭبالانعان ارىپتەردىڭ تابيعاتىن اشىپ بەرە المادى. اكۋت تا، اپوستروف تا داۋىستى، داۋىسسىز دىبىس تاڭبالارىنا ورتاق بولىپ، ولاردىڭ جۋان- جىڭىشكەلىگىن اجىراتپادى.
ديگراف ارقىلى جەكە ارىپتەردى بەرۋ «ءبىر دىبىس - ءبىر ءارىپ» پرينتسيپىنە سايكەس كەلمەدى. دياكريتيكالىق تاڭبالاردىڭ ءوز قىزمەتى بار دەسەك، قازىرگى جەتىلدىرىلگەن الىپبيگە دە الەمدىك تاجىريبەدە قولدانىلىپ جۇرگەن دياكريتيكالىق بەلگىلەر الىندى. سول ارقىلى ۋملاۋت قويىلسا، جىڭىشكە ءا، ءو، ءۇ داۋىستىلارىن تانىپ، سەديل ارقىلى بەرىلسە، ىزىڭ، قاتاڭ ش دىبىسىنىڭ تاڭباسى دەپ تۇسىنەمىز. سونىمەن قاتار، ي مەن ۋ دىبىستارىنىڭ تاڭباسى الدىڭعى الىپبيلەردە ى جانە ارقىلى تاڭبالانىپ، كوپشىلىككە وقىپ- جازۋدا قيىندىق تۋعىزدى. باسقا شەت تىلدەرى ارقىلى تانىس i مەن u ارقىلى تاڭبالانسا دەگەن ۇسىنىستار دا ايتىلدى. قازىرگى جەتىلدىرىلگەن الىپبيدە بۇل ارىپتەر بازالىق لاتىن الىپبيىندەگى ءوز تاڭباسىمەن بەرىلىپ وتىر.
- ال، قازاقشا جازۋ ەملەسى قانشالىقتى وزگەرۋى مۇمكىن؟ بۇرىنعى ەملەگە قاراعاندا قيىنداي ما الدە جەڭىلدەي مە؟
- ەملەدەگى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - كىرمە سوزدەردىڭ ەملەسى. كيريلليتساداعى 42 ءارىپ 31-گە قىسقارعان سوڭ « я ю, э, ё, ч, ц - لاردى قالاي جازامىز؟»، «جىڭىشكەلىك بەلگى بولماسا، ءسوزدىڭ ماعىناسى وزگەرىپ كەتەدى»، « циркті - سيرك»، «ۋچيليشەنى - ۋشيليشە» دەپ قالاي ايتامىز؟» «ماگني، كالي» دەگەندەگى ءبىر ي جوق پا؟» دەگەن سۇراقتار كوپ بولدى. مۇنداي سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا ەملە ەرەجەسىنە سۇيەنبەي جاۋاپ بەرە المايمىز. ال ەملە ەرەجەسىندە شەتتىلدىك سوزدەردى يگەرۋدىڭ جاڭا مەحانيزمى انىقتالدى دەپ ايتۋعا بولادى.
فونەتيكالىق پرينسيپپەن جازىلاتىن سوزدەر ورفوگرافيامىزدا بۇرىننان ورىن العان: كەپكى، پالتە، كاستوم تاعى باسقارالارى. ەندى مۇنداي سوزدەردىڭ قاتارى كوبەيىپ، «فەستيۆال، فاكۇلتەت، سەمەنت، پرودۇسەر» تۇرىندە جازاتىن بولامىز. ارالاس بۋىندى سوزدەردى وقىتۋدا ترانسكريپتسياعا سۇيەنەمىز، «ءدىلدا، ءراسۋا، اق وتاۋ، كەلە قالدى» دەپ جازىپ، «ءدىلدا، ءراسۋا، اعوتاۋ، كەلەعالدى» دەپ ورفوەپياعا سۇيەنىپ ايتامىز. ەملە ەرەجەسىندە بۇرىنعى ەرەجەمەن سالىستىرعاندا كوپ ايىرماشىلىق جوق. قيىندىق بولا قويماس دەپ ويلايمىن. جاڭا ەملە ەرەجەسىن ۇيرەنۋ بارىسىندا الدىندا قيىنسىنعاندارىمەن، ۇيرەنە كەلە جاڭا ەرەجە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندىگىن مويىندايدى.
ونىڭ ۇستىنە قۇرامىندا الىپبيدە بار ارىپتەردەن تۇراتىن سۋپەرۆايزەر، رەكتور، فايل، سايت، كونۆەرتور سىندى كىرمە سوزدەر ءتۇپنۇسقاسىنداعىداي جازىلادى. قازىر وتپەلى كەزەڭدە ەرەجە كوبىرەك بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. سەبەبى ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋدىڭ قازىرگى جازۋداعى ايىرماشىلىعىن كورسەتۋ ماقساتىندا قوسىمشا ەرەجەلەر ورىن الىپ وتىر. كەلە- كەلە «يۋ، يا ارىپتەرىنىڭ ەملەسى، جىڭىشكەلىك بەلگىسى بار سوزدەردىڭ ەملەسى» دەگەندەر بولمايدى.
- بۇرىننان- اق كيريلليتسانىڭ قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا تەرىس اسەر ەتكەنى ايتىلىپ كەلەدى. وسى جاعدايدى ناقتى مىسالدارىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز. جالپى، جاڭا ءالىپبي جاعدايدى تۇزەۋگە مۇمكىندىك بەرە مە؟
- كيريلليتسانى 80 جىلدان ارتىق پايدالانىپ كەلەمىز. ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنا قاتىستى ەملە ەرەجەمىز دە بار. ساۋاتسىز دا ەمەسپىز. دەگەنمەن لاتىنعا كوشۋدىڭ تيىمدىلىگى، ماڭىزدىلىعى تۋرالى بۇگىنگى كۇنى كوپشىلىك قۇلاقدار بولىپ وتىر. كيريلليتسانىڭ قازاق ءتىلى فونەتيكاسى كەرى اسەرى رەتىندە دىبىس سانىنان ءارىپتىڭ ءبىر جارىم ەسە ارتىق بولۋىن، قازاق ءتىلى ەملەسىندە ورىس ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ كەي جاعدايدا باسىمدىلىعىن ايتۋعا بولادى. مىسالى، قۇجاتتارىمىزدا اتى- ءجونىمىز سەرىك ەمەس، سەريك، ىڭكار ەمەس، ينكار، ايناگۇل ەمەس، ايناگۋل سيپاتىندا وزگەرىسكە ۇشىراسا، جەر- سۋ اتاۋلارىنان دا مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. قازاق تىلىنە باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردى ورىسشالاپ ەمەس، نەعۇرلىم قازاقشالاپ قولدانۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بىزدە وزىمىزگە ءتان اكسەنت پايدا بولادى. سونداي- اق، جوعارىدا ايتقانداي، باسى ارتىق ارىپتەردەن قۇتىلۋ، وزىمىزگە ءتان ەملەمىزدىڭ بولۋى قازاق ءتىلىن تازا قالپىندا ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
