تاۋىق جىلعى اشارشىلىق
سول زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن قىرىلىپ قالماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى قازىرگىدەن الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى. تاريحىمىزدىڭ وسى اقتاڭداق بەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن جان- جاقتى زەرتتەلمەي كەلەدى. ءتىپتى عالىمداردىڭ اراسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانى تۋرالى ورتاق پايىم جوق. الا- قۇلا دەرەكتەر جانە ونىڭ سەبەپ- سالدارى جايلى ءارتۇرلى كوزقاراستار قوعامدى اداستىرادى.
ءتيىستى تاريحي قۇجاتتاردى، جينالعان مالىمەتتەردى اسا مۇقيات زەردەلەۋ كەرەك. بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سوعان سايكەس اشارشىلىق ماسەلەسىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلگەنى ءجون. ءبىز بۇل كۇردەلى ماسەلەگە ۇستامدىلىقپەن جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز قاجەت. جالپى، تاريحي زەرتتەۋلەردى ۇرانشىلدىق پەن داڭعازاسىز، تازا عىلىمي ۇستانىممەن جۇرگىزگەن دۇرىس» دەگەن ەدى.
وسى ورايدا ايتپاعىمىز، 1931-1932 -جىلدارى بولعان اق مەشىن جىلعى الاپات اشتىق جايلى كوپ جازىلىپ ءجۇر. ال پرەزيدەنتىمىز قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى ارنايى اتاپ وتكەن 1921 - تاۋىق جىلى باستالعان اشتىق جايلى ايتىلا بەرمەيدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتالمىش وقيعانى اتاپ ءوتۋى - ۇلت تاريحىنداعى اقتاڭدىقتاردى ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتىپ، قازاق قوعامى الدىندا العاشقى اشتىقتىڭ تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ ەكەنى انىق.
كەڭەس وكىمەتى ورناپ، قازاق ا ك س ر- ءى قۇرىلعان كەزدە بولعان بۇل 1921-1922 -جىلدارداعى اشارشىلىق قازاقستاننىڭ ورىنبور، اقتوبە، ورال، قوستاناي، بوكەي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزىن دە شارپىپ، حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى قىرعىنعا ۇشىراپ، اشىققاندار تاماق ىزدەپ شەت جاققا قاراي بوستى. سول كەزدە رەسەيدە ۆولگا بويىنداعى حالىق تا اشارشىلىق ءدامىن تاتىپ جاتقان بولاتىن. ەدىل جاعاسىنداعى جەرلەردە، ناقتىلاي ايتقاندا، ەكاتەرينبۋرگ، پەرم، پەنزا گۋبەرنيالارى مەن دون وبلىستارى جانە ۋكراينانىڭ بىرنەشە اۋداندارىنداعى حالىق تا زور اشتىق اپاتىنا ۇشىرادى (اسىلبەك ع. قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى اشتىقتىڭ اۋدانى // قىزىل قازاقستان. - 1922. - № 4 14-ب).
رەسپۋبليكامىزدىڭ باتىس وڭىرىندە مۇنداي ناۋبەتتىڭ ورىن الۋىنا قىزىلدار مەن اقتار اراسىنداعى سوعىس تا كەسىرىن تيگىزدى.
ەرسىلى- قارسىلى جۇيتكىگەن اق پەن قىزىلدىڭ اسكەرلەرى جۇرتتىڭ قولىندا بار ءشوپ پەن ازىقتى تارتىپ الىپ، حالىققا قيانات جاسادى. قارسىلاسقانداردى اتىپ تاستاۋ وقيعالارى جيىلەدى (قازاق رەسپۋبليكاسىندا اشتىق اۋدانى // قىزىل قازاقستان، 1922. №7-8. 17-ب).
ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندەگى اشتىق تۋرالى ۆ س ي ك-تىڭ تۇركىستان جونىندەگى ارنايى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى سافاروۆتىڭ سول كەزدەگى قازاقتىڭ جاعدايىن بايانداپ، 1921 -جىلى تامىز ايىندا لەنينگە جازعان حاتىندا:
«...قازاقتاردا ىشەر اس، كيەر كيىم جوقتىقتان، ءۇستى- باسى لىپاسىز قالعان ايەلدەر جۇرت كوزىنە تۇسپەي جاسىرىنىپ ءجۇر، ادامدار اشتان ولمەۋ ءۇشىن ءيتتىڭ ەتىن جەپ، بالالارىن ساتۋعا ءماجبۇر بولۋدا. جەرگىلىكتى باسشىنىڭ ءبارى ورىستار. ولار شوۆينيستىك پيعىلمەن ۋلانعان، باياعى وتارلاۋ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار، - دەيدى (جەڭىس ماردان ۇلى. شەجىرە. ەرتىس - باياناۋل ءوڭىرى. - پاۆلودار. «داۋا»، 1995. 1-كىتاپ. 52-ب).
سول سياقتى مىنا ءبىر دەرەكتە: «تاماق ىزدەپ رەسپۋبليكادان تىسقارى ايماقتارعا بوسقانداردىڭ جاعدايى دا كۇننەن كۇنگە اۋىرلاي ءتۇستى. قول جايىپ، قايىر تىلەگەن اۋىل بالالارى اقتوبە قالاسىندا ۇيرەنشىكتى كورىنىسكە اينالدى.
اشتان قىرىلعان سابيلەردىڭ مۇردەلەرى دالادا، قالا كوشەلەرىندە شاشىلىپ جاتتى»، دەلىنسە (ا و م م. ر-3-ق. ، 1-ت. 615- ءىس. 16-پ)، الاشتانۋشى- عالىم تۇرسىن جۇرتباي «اۋەزوۆ جانە الاش» اتتى ەڭبەگىندە: «يت پەن مىسىقتى ۇرلاپ، سويىپ جەۋ، شىن مانىندە، ىندەتكە اينالدى. وسىناۋ «ءبىر كەسىم ەت ءۇشىن» ءبىرىنىڭ جاعاسىن ءبىرى جىرتقاندار جىرتىلىپ ايىرىلادى. قۋ قۇلقىنى ءۇشىن ءبىر حايۋاننىڭ سوڭىنان بىرنەشە ادام جۇگىرىپ بارا جاتادى.
قالايدا ءتىرى قالۋدىڭ قامىن جاساپ، جانسەبىلدىكپەن جانتالاسقان الگى ادامنىڭ ومىرگە قۇشتارلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ قۋىپ جۇرگەن حايۋاندى ۇستاعان كەزىندەگى قۋانىشىن كورسەڭىز عوي، اشتىقتىڭ قاسىرەتتى سايقىمازاعىن سوندا تۇسىنەسىز. جول جيەگىندە ءولىپ جاتقان، ءولىپ بارا جاتقان ادامدارعا الگى «جانسەبىلدەردىڭ» ءوزى قاراۋعا قورقادى، ويتكەنى كەلەسى ساتتە ونىڭ ءوزى دە سونىڭ كەبىن قۇشۋى مۇمكىن.
ءيا، ول دا عاجاپ ەمەس… سوتتا بىردە تۇراقتى تۇردە ادامنىڭ ەتىمەن قورەكتەنگەن ءۇش ادامنىڭ ءىسى قارالىپ جاتسا، كەلەسىدە ادامنىڭ ەتىن پۇتتاپ ساتقانعا ۇكىم شىعارىپ جاتتى. مىنە، ءدال وسىنداي كورىنىستەن ماعلۇمات بەرگەن ورال گۋبەرنياسىنداعى ەلەك اۋداندىق اشتارعا كومەك كوميتەتىنىڭ 1922 -جىلعى 14-قاڭتارىنداعى ەسەبىندە: «كەشكە جاقىن كوشەگە شىعۋ قورقىنىشتى، ادامداردى، اسىرەسە، تولىق ادامداردى اڭ سياقتى اۋلاۋعا شىعاتىندار بار. اشتار ولگەندەردىڭ ەتىن جەپ جاتىر» دەپ جازعان ەكەن.
حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن بۇل ناۋبەتكە كۇيىنگەن قازاق زيالىلارى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن مۇحتار اۋەزوۆ دابىل قاققان. ناتيجەسىندە، 1921 -جىلى 10-جەلتوقسان كۇنى وسى اشتىق ماسەلەسى بويىنشا قازاقتىڭ وقىعاندارى باس قوسقان. ولار - جانگەلدين، اۋەزوۆ، المانوۆ، اسىلبەكوۆ، كەنجين، بايتۇرسىن ۇلى، ءبايدىلدين، تولەپوۆ، جامانمۇرىنوۆ، سارىمولدايەۆ، اۆدەيەۆ، نايمانبايەۆ، نۇرماحانبەتوۆ، يگىلىكوۆ، قارجاسوۆ، تۇنعانشين، ءبىرجاروۆ، ورازبايەۆا، ساماتوۆ، ت. ب.
جيىندى ءالىبي جانگەلدين باسقارىپ، كۇن تارتىبىنە قىردا اشتىققا ۇشىراعاندارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ تۋرالى ەكى ماسەلە قويىلعان. ناتيجەسىندە، اشتىقتان امان وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ تۇرعىندارىنان اشىققاندارعا كومەك رەتىندە 2 ميلليون پۇت استىق جىبەرتۋگە قول جەتكىزگەن.
ءتىپتى كەيبىر الاش قايراتكەرلەرى ۇكىمەتكە قاراپ وتىرماي، حالىقتى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن وزدەرى بىلەك سىبانىپ كىرىسكەن. وسى تۇستا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باس بولىپ، م. دۋلاتوۆ، ق. ساتپايەۆتار سەمەي وڭىرىنەن مىڭداعان سيىر جيناپ، تورعايعا جاياۋ- جالپى ايداپ كەلگەن. ەلگە تەگىن تاراتىپ بەرگەن. ءسويتىپ، ەلدى اشتىقتان امان الىپ قالعانى جايلى بىلەمىز.
قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ رەسمي انىقتاماسى بويىنشا 1921-1922 -جىلعى ناۋبەتتىڭ سالدارىنان 1،5 ميلليون قازاق اشتان قىرىلعان دەسە، سول تۇستاعى ورتا ازيانىڭ ساياسي جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى گ. سارودييەۆ 1921 -جىلى 21-ساۋىردە جازعان مالىمەتىندە: «قازاق دالاسىندا 1 ميلليون استام قازاق بولشەۆيكتىك گۋگەنوتتاردىڭ قۇرباندىعى بولدى» دەپتى.
وسى اشتىق تۋرالى گەرمانيادا جارىق كورگەن «فورۋم» جۋرنالىندا 1 ميلليون قازاقتىڭ اشتىقتان وپات بولعانى جايلى دەرەك بار («فورۋم» جۋرنالى، ميۋنحەن، № 4. 1983 ج).
1922 -جىلى اشتىققا ۇشىراعان ادامدار سانى:
قاڭتاردا - 1554197،
اقپاندا - 1625387،
ناۋرىزدا - 1719234،
ساۋىردە - 2286486،
مامىردا - 2093403،
ماۋسىمدا - 2019475 كە جەتكەن ەكەن (وتچەت ستو كاسسر زا اپرەل- سەنتيابر 1922 گ. ورىنبور، 1922، 234-235-بەتتەر).
الاش تانۋشى تۇرسىن جۇرتباي 1921-22 -جىلدارداعى اشتىق جايلى اقىنجان يگەنبايەۆ اتتى زەرتتەۋشىنىڭ نازارىنا ىلىنگەن «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىس قورىتىندىسى» اتتى قۇجاتتى جاريالاپ ءجۇر. وسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتە: قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 1 ميلليون 559 مىڭ ادام اشتان ولگەن دەيدى. ايدالادا قاڭعىپ، جەتىم قالعان بالالاردىڭ سانى: 1921 -جىلدىڭ 1-31-جەلتوقسان ارالىعىندا - 286 عا، 1922 -جىلدىڭ قاڭتار- ناۋرىز ارالىعىندا - 741 گە جەتكەن دەپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz
