ۇلىلىق سىرى: اقىن جامبىل مەن جازۋشى ءسابيت

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا جامبىل جابايەۆتى جان- جاقتى بىلگەن، تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعانداردىڭ ءبىرى - ءسابيت مۇقانوۆ.

ول جامبىل شىعارمالارىن جاريالاۋ جانە زەرتتەۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى.

اقىن شىعارمالارىنىڭ قاشان، قالاي حاتقا تۇسكەنى، جيناقتارىنىڭ قۇراستىرىلۋى، ءومىرباياندىق ماتەريالدارى قالاي جينالعانىنان باستاپ، اقىندىق جولىنىڭ باستالۋى، ورتاسى (ۇستازى، زامانداستارى)، شىعارمالارىنىڭ جانرى، تاقىرىبى، كوركەمدىگى حاقىندا باعالى ەڭبەكتەر جازدى. جامبىلدىڭ سالت ءجۇرىپ، تابيعات پەن ونىڭ قۇبىلىستارىن، دالادا جايىلعان مال، جايقالعان ەگىنمەن بايلانىستى ساتتەردى كورۋگە قۇمار بولعاندىعىن ايتىپ، سەزىمىن قوزعاعان كورىنىستەردى كوركەم سوزگە اينالدىرعان جىرلارىنىڭ جازىلىپ الىنباعانىنا وكىنىش بىلدىرگەن.

1946 -جىلى جاريالانعان جامبىل شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىنىڭ جالپى رەداكتسياسىن باسقارىپ، ءالعىسوزىن جازعان سابەڭ اقىنمەن بىرگە جۇرگەن كەزدەرىندە بايقاعان، ويعا تۇيگەن جايلارىن ەستەلىك قىلىپ ايتىپ، ونىڭ شىعارمالارى تۋرالى عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمدار جاساعان. جازۋشىنىڭ جامبىل تۋرالى قازاقشا، ورىسشا 15-تەن استام عىلىمي ماقالاسى رەسپۋبليكالىق گازەت- جۋرنالداردا باسىلدى.

1978 -جىلى جاريالانعان «ءوسۋ جولدارىمىز» دەگەن ەڭبەگىندە جامبىلدىڭ سۋىرىپسالمالىق ونەرىنە جوعارى باعا بەرگەن. ال ونىڭ پورترەتىندە وزىنە- ءوزى تاڭعالىپ تامسانۋدان گورى تاريحي دەرەك، عىلىمي تۇجىرىم باسىم. ءسابيت مۇقانوۆ جامبىلعا عانا ەمەس ونىڭ تىڭداۋشىسىنا دا ەرەكشە ءمان بەرەدى. «جاكەڭنىڭ تىڭداۋشىسى» دەگەن ءسوزدىڭ دە ەرەكشە ماعىناسى بار. ونى «بىرنەشە اۋدان بولىپ وتىرعان شاپىراشتى جانە وعان كورشى دۋلات رۋلارىندا جامبىلمەن قاتار جاساعان بىردە- ءبىر ادام جوق ەكەن. وسى ەكى رۋدا جاكەڭنەن كەيىنگى قارت اقىندار دەيتىن كەنەن مەن ۇمبەتالىنىڭ ەكەۋى دە جاكەڭنىڭ العاشقى ۇلدارى - قوجامبەردى مەن قوجاشتان كىشى ەكەن. سوندىقتان دا جاكەڭنىڭ شاكىرتتەرى سانالاتىن، جاكەڭنىڭ جىرلارىن كوپ بىلەدى دەيتىن كەنەن، ۇمبەتالى، تاعى باسقالار ۇستازدارىنىڭ ايتىستارىن عانا ەستە ساقتاپ، وزگە ولەڭدەرىن وتە از بىلەدى»، دەگەنىندەگى اقىننىڭ اينالاسى مەن جاقىن ورتاسىنا ءمان بەرە زەر سالعانىن اڭعارتادى.

اقىنعا ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولىنە باستاۋى 1936 -جىلدان باستالادى. سول جىلى اپرەل ايىندا الماتى قالاسىندا بولاتىن قازاقستاندىق ءبىرىنشى اقىندار سلەتىندە جاكەڭ ەرەكشە كوزگە ءتۇستى دە، سول سلەتتەن باستاپ، بۇرىن كەڭ قازاقستاننىڭ الاتاۋ ولكەسىنە عانا ءمالىم جاكەڭنىڭ اتى بۇكىل قازاقستانعا تارادى» دەگەنى سول شارانىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن ۇيىمداستىرۋشى قاتارىنىڭ ءسوزى سياقتى. وسى سلەت تەك ۇكىمەتتى عانا ەمەس، ادەبي ورتانى دا ەلەڭ ەتكىزگەنى اڭعارىلادى.

جامبىل جابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنان جاقسى حاباردار ءسابيت توكپە اقىن بولعانمەن، قاعاز بەن قالامعا ەسەسىن جىبەرىپ العان جامبىل اتامىزدىڭ حاتشىلارى قاي جىلدان قاي جىلعا دەيىن كىم بولعان دەگەندى دە تاسقا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ايتادى.

«1936-1938 -جىلدارى اقىننىڭ قاسىندا بولىپ، جىرلارىن جازىپ الىپ وتىرعان اقىنىمىز - قالماقان ءابدىقادىروۆ. 1938-1942 -جىلداردىڭ اراسىندا اقىن تايىر جاروكوۆ، 1942 -جىلدان باستاپ، جاكەڭ دۇنيەدەن كوزىن جۇمعانشا ۇنەمى قاسىندا بولىپ، بارلىق جىرلارىن جازىپ وتىرعان اقىنىمىز - عالي ورمانوۆ» دەگەنى - تاريح ءۇشىن تاپتىرماس قۇجات. 1936-1941 -جىلداردىڭ اراسىندا جامبىلدىڭ بارلىق جىرلارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان - پاۆەل نيكولايەۆيچ كۋزنەتسوۆ.

وسى ەڭبەگى ءۇشىن 1940 -جىلى پ. ن. كۋزنەتسوۆقا «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنى بەرىلدى. كەيىن پ. ن. كۋزنەتسوۆ ءوزى سۇرانىپ مايدانعا كەتكەننەن سوڭ، اقىننىڭ وتان سوعىسىنا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ كوبىن ورىس تىلىنە مارك اركاديەۆيچ تارلوۆسكيي اۋداردى.

«جاكەڭنىڭ 1936 -جىلى جازىلىپ الىنعان جىردىڭ سانى - 16، ولەڭ جولى - 1350 شامالى؛ 1937 -جىلى جازىلىپ الىنعان جىرىنىڭ سانى - 40، ولەڭ جولى - 4500 شامالى؛ سولاردىڭ ىشىندە «كليم باتىر»، «وتەگەن باتىر» سياقتى ۇزاق ەكى پوەما بار»، دەيدى. بۇل سيفرلاردان اڭعاراتىنىمىز، ەگەر جازىپ الۋشى كىسى بولسا، جاكەڭنىڭ جىردى قالاي ءوندىرىپ ايتاتىندىعى ەدى. 92 جاسىندا، ءبىر جىلدا 4500 جولداي جىر ايتقان جاكەڭ، 25، 30 جاستارىندا ءبىر جىلدا قانشا جىر ايتا العانىن شامالاۋعا بولادى.

كەز كەلگەن دارىننىڭ قابىلەت- قارىمى ساتىلاپ داميتىنى سياقتى، جامبىل جابايەۆتىڭ دا بۇكىل جەتىسۋ ەلىنە اسقان داڭقى جايىلعان تۇسى قۇلمامبەتپەن ايتىسىپ، ونى جەڭگەننەن كەيىن ەكەنىنە دە شىعارماشىلىق پورترەتتەن قانىقپىز.

بۇل 1881 -جىل. س. مۇقانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ايتىستىڭ كولەمى 600 جولداي. وسى ايتىستا مۇقانوۆ ەكى جاعدايعا ارنايى توقتالا كەتۋدى ءجون ساناعان. ونىڭ ءبىرى - «بۇرىنعى كەزدەسكەن اقىندارمەن ءسوز قاعىسۋدان ءارى بارمايتىن، ءوزىن ىلگەرى اقىنداردىڭ شاكىرتى كورەتىن جاكەڭنىڭ قۇلمامبەتپەن ايتىسى - ونىڭ وزىندىك اقىندىق بەت الا بىلگەندىگىن، ەسەيگەن اقىن بولعاندىعىن دالەلدەيدى» دەگەنىندە جابايەۆتىڭ ايتىستا شاكىرتتىك قالىپتان كانىگى شيراعان، مىنەزدى اقىن قالپىن قۋانا قۋاتتاعانىنا كۋا بولامىز.

ال «ەكىنشىدەن، ول كەزدەگى جانە ودان بۇرىنعى قازاق اقىندارىنىڭ ايتىستارىنان ەرەكشە ورىن الاتىن سارىن - ەكى جاقتىڭ دا ءوز رۋلارىنىڭ بايلارىن ماقتاۋ بولۋشى ەدى. مىنا ايتىستا قۇلمامبەت سول ەسكى داڭعىلمەن تارتا جونەلگەندە، جامبىل تىڭنان سالعان سۇرلەۋدەي ءبىر جول تاۋىپ:

ادامدىقتى ايت، ەرلىكتى،

باتىرلىقتى ايت،

ەل بىرلىگىن ساقتاعان

تاتۋلىقتى ايت،

دەگەن ءبىر شۋماقتى مىسالعا كەلتىرەدى.

بۇل سەبەپتەردىڭ بىرىنشىسىنەن جامبىل جابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا اكادەميك جازۋشىنىڭ زەردەلەي، وي قورىتىپ قارايتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال ەكىنشى سەبەبىن جاستايىنان باي- ماناپتاردى جەك كورىپ وسكەن جەتىم سابيتكە اقىن بايلاردا كەتكەن ەسەسىن الىپ بەرگەندەي اسەر ەتەدى.

الىپ اقىننىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە اياقاستى شىعارىلعان ۇساق ولەڭدەرىنەن باستاپ، ايتۋلى ايتىستارى دا نازاردان تىس قالماعان. مۇقانوۆ جامبىل تۋرالى زەرتتەۋىندە اقىننىڭ جاتقا ايتاتىن ۇلكەن جىرلاردىڭ وقيعاسىن، ۋاقىتىن تاريحپەن بايلانىستى باياندايدى.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، جاكەڭنىڭ قاي جىلى قانشا جىر ايتقانىن ەسەپتەۋ ەمەس، ونىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن، ءتىپتى 1936 -جىلعا دەيىن ايتقان جىرلارىنىڭ كوبى ۇمىتىلعانىن وقىرمان ەسىنە سالۋ. 1936 -جىلدان باستاپ، قازاق گازەتتەرى مەن ورىس جانە باسقا باۋىرلاس ەلدەر تىلىندە اقىننىڭ جىر جيناقتارى كىتاپ بولىپ شىعا باستادى. 1936 -جىلدان باستاپ، جاكەڭنىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ءھام كەيىن شىعارعان جىرلارىن قۇراستىرۋ مىندەتى جازۋشىلار وداعىنا جۇكتەلەدى. جامبىل جابايەۆتىڭ جىرلارىن جازىپ الۋعا جازۋشىلار وداعىنان ءابدىلدا، قالماقان، تايىر، عالي سياقتى قازاق جازبا پوەزياسىنىڭ كورنەكتى اقىندارىن ءبولۋى دە وسىدان.

I توم جاريالانعاننان كەيىن، ونداعى ولقىلىقتاردى كورگەن وداق اقىننىڭ ءومىرباياندىق ماتەريالدارىن جيناي تۇسۋگە، رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى جىرلارىنان جاكەڭنىڭ ەسىندە قالعانىن جازىپ الۋعا كىرىستى. وسى يگىلىكتى جۇمىس باستالا بەرگەندە، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءورتى لاۋلادى. وتانشىل اقىن جاكەڭ جاستىڭ قايراتىن بويىنا جيناپ، وتان قورعاۋ تاقىرىبىنا جىر ارتىنان جىر شىعارادى. ال ەسكى جىرلارىن ەسكە تۇسىرۋگە اقىندا ۋاقىت بولمادى.

سوندىقتان سوعىس جىلدارىندا جاكەڭنىڭ قاسىندا بولعان عالي ورمانوۆ كوپ ۋاقىتىن اقىن ولەڭدەرىن جازىپ الۋعا جۇمسادى. جانە عاليدىڭ تابىسى دا از بولعان جوق. ول جاكەڭنىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ايتقان ۇساق جىرلارىنان 40 شاقتىسىن جازىپ الىپ، ايكۇمىسپەن ايتىسىن، نۇريلامەن اقىنداردىڭ ايتىسىن جانە جامبىلدىڭ بەرگەن تورەلىگىن تاپتى. بۇلاردىڭ ءبارى - جاكەڭنىڭ اقىندىق بەينەسىن ايقىنداي تۇسۋگە اسا قاجەتتى ماتەريالدار ەدى.

جاكەڭ اقىندىعىنىڭ ۇستىنە شەبەر اڭگىمەشىل كىسى ەدى. قازاق ەلىنىڭ، كورشىلەس شىعىس ەلدەرىنىڭ باسىنان وتكەن كەيبىر قىزعىلىقتى وقيعالاردى ايتقاندا، تىڭداۋشىلار كوركەم پوۆەست، يا رومان وقىعانداي كۇي كەشەتىن. ءبىراق وكىنىشتىسى، سول اڭگىمەلەردىڭ ەشقايسىسى جازىپ الىنبادى.

ۇلى اقىن جامبىل جابايەۆ ەلىنە رۋحاني سارقىلماس قازىنا، اسىل مۇرا قالدىردى. ول، مىنە، ءوز حالقىمەن 175 -جىل بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءدۇلدۇل اتا قالپىمەن پوەزيا كوشىن باستاپ كەلەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ول مۇرانىڭ باعاسى شەكسىز ارتا تۇسەتىنى ءسوزسىز.

سالتانات جامبىلوۆا، جامبىل جابايەۆ ادەبي مەموريالدى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Egemen Qazaqstan