جاڭا الىپبيدەگى دياكريتيكالىق تاڭبالار تىلىمىزدەگى كەيبىر دىبىستاردىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى - ءلاززات ەسپەكوۆا
كوپشىلىك بۇل ءالىپبيدى قولداپ تا وتىرعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، كەي تۇستارىن تۇسىنبەي جاتقاندار دا كەزدەسەدى. وسىعان وراي جاڭا ءالىپبيدىڭ ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى ءلاززات ەسپەكوۆانى سوزگە تارتقان ەدىك.
- ءلاززات اۋباكىر قىزى، الدىمەن جاڭارتىلعان ءالىپبيدىڭ بۇعان دەيىن ازىرلەنگەن الىپبيلەردەن ايىرماشىلىعىن ايتىپ بەرسەڭىز...
- جاڭا جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي نۇسقاسى 31 ارىپتەن تۇرادى. ونىڭ قۇرامىندا بەرىلگەن ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى ءداستۇرلى نورماعا ساي. ءالىپبي قۇرامىندا ۋملاۋت، بريەۆيس، ماكرون، سەديل سەكىلدى دياكريتيكالىق تاڭبالار پايدالانىلادى. بۇل دياكريتيكالىق تاڭبالار ءاربىر دىبىستىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قولدانىلادى. العاشقى بەكىتىلگەن الىپبيدە اكۋت دياكريتيكالىق تاڭباسى قولدانىلدى. الىپبيدە اكۋت تاڭباسى داۋىستى دىبىسقا دا، داۋىسسىز دىبىسقا دا قويىلعان بولاتىن. جالپى، اكۋت بەلگىسى - داۋىستى دىبىستىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن تاڭبا. سوندىقتان ۇسىنىلعان سوڭعى ءالىپبي نۇسقاسىندا اكۋت بەلگىسى الىنىپ، ونىڭ ورنىنا 4 دياكريتيكالىق تاڭبا ەنگىزىلدى. جاڭارتىلعان ءالىپبيدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى «ءبىر دىبىس - ءبىر تاڭبا».
العاشقى بەكىتىلگەن نۇسقادا ش تاڭباسى ەكى ارىپپەن ۇسىنىلعانى بەلگىلى. ش دىبىسىنىڭ ءماتىن ىشىندە قولدانىلۋ جيىلىگى جوعارى بولعاندىقتان، ونى ەكى تاڭبامەن بەرۋ كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدىردى.
ماسەلەن، ashana (اسحانا) دەپ جازىلعان ءسوز «اشانا» تۇرىندە، Ashat (اسحات) ءسوزى «اشات» دەپ وقىلدى. مىنە، وسىنداي جايتتار دىبىستىڭ وقىلۋىنا دا، جازىلۋىنا دا قيىندىق تۋدىردى. ۇسىنىلعان جاڭا ءالىپبي نۇسقاسىندا «ءبىر ءارىپ - ءبىر دىبىس» پرينتسيپىنە ساي ش تاڭباسى Ş تاڭباسىمەن اۋىستىرىلدى. وسىلايشا جاڭارتىلعان ءالىپبي الدەقايدا جەڭىلدەي ءتۇستى. تاعى ءبىر وزگەرىس ڭ دىبىسىنا قاتىستى قولدانىلعان بەلگى. بۇل رەتتە Ꞑ دەگەن تاڭبا بەرىلىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا جاستاردىڭ كوپشىلىگى ن مەن ڭ- دى اجىراتا المايدى.
ال قازاق تىلىنە ءتان مۇرىنجولدى ڭ دىبىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن ءسال بولەكتەۋ Ꞑ تاڭباسىن ەنگىزدىك. بۇل تاڭبا حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا مۇرىنجولدى دىبىستارعا بەرىلەدى.
- جاڭارتىلعان الىپبيگە ءتورت بىردەي دياكريتيكالىق تاڭبا ەنگىزىلگەنىن ايتىپ وتىرسىز. بۇل قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى؟
- دياكريتيكالىق تاڭبالار - جەكە ءارىپتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ نەمەسە ناقتىلاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بەلگىلەر. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل تاڭبالاردى «ءتىلدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىن ايشىقتايتىن ءتاسىل» دەپ قارايدى. دياكريتيكالىق تاڭبالار ءارىپتىڭ ۇستىندە، استىندا ورنالاسىپ، دىبىستاردىڭ جىڭىشكەلىگىن نە سوزىلىڭقىلىعىن، اۋەزدىلىگىن، ۇزاقتىعىن جانە تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋدا پايدالانىلادى. الىپبيدە جىڭىشكە داۋىستى ءا، ءو، ءۇ دىبىستارى ۋملاۋت، جۋان داۋىستى ۇ دىبىسى ماكرون، ۇياڭ ع داۋىسسىز دىبىسى بريەۆيس، ىزىڭ ش داۋىسسىز دىبىسى سەديل تاڭباسىمەن بەرىلەدى. ۋملاۋت دياكريتيكالىق بەلگىسى لاتىن الىپبيىندە جازاتىن كوپتەگەن تىلدەردە بار. مىسالى، شۆەد، نەمىس، فين، ۆەنگر، تۇرىك، ازەربايجان جانە باسقالارى. بۇل تاڭبا جىڭىشكە داۋىستى دىبىستى بەرۋدە ءجيى قولدانىلادى. الىپبيدە ۋملاۋت تاڭباسى ءا، ءو، ءۇ سەكىلدى جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ ۇستىنەن قويىلادى. بۇل تاڭبا قازاق تىلىنە ءتان جىڭىشكە داۋىستىلاردى ايقىنداۋدا ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. الىپبيدە قولدانىلعان ەرەكشە تاڭبالاردىڭ ءبىرى - سەديل. بۇل دياكريتيكالىق تاڭبا فرانسۋز، پورتۋگال، البان، چۋۆاش، رۋمىن، ازەربايجان، وزبەك، تۇركىمەن، تۇرىك جانە تاعى باسقا تىلدەردىڭ الىپبيلەرىندە قولدانىلاتىن بەلگى. بۇل تاڭبا، نەگىزىنەن، ىزىڭ داۋىسسىز دىبىستى تاڭبالاۋ ءۇشىن ءجيى پايدالانىلادى. سەديل (ىلمەك) كەيبىر داۋىسسىزداردىڭ استىنا ايتىلۋىنداعى ەرەكشەلىكتى كورسەتۋ ماقساتىندا قويىلادى.
«سەديل» اتاۋى Z ءارپىنىڭ اتاۋىنان شىققان. فرانسۋز تىلىندە سەديل [cédille]، پورتۋگال تىلىندە [cedilha]، ال كاتالان تىلىندە «ce trencada» دەپ اتالادى. سەديل ەڭ كوپ تارالعان بەلگىلەر قاتارىنا جاتادى. بۇل تاڭبا ەسكى يسپان تىلىندە اففريكات /تس/ دىبىسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانىلعان. بۇل تاڭبا فرانتسۋز، پورتۋگال، كاتالون، وكسيتان سياقتى باسقا تىلدەردە جازۋ ءۇشىن قابىلدانعان. «جىڭىشكە» دىبىستى بەينەلەيدى.
تۇرىك، البان، ازەربايجان، باشقۇرت، تاتار، تۇرىكمەن، چۋۆاش جانە تاعى باسقا ەلدەردىڭ الىپبيىندە اففريكات دىبىستى نەمەسە ىزىڭدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سول سياقتى بۇل تاڭبا رۋمىن تىلىندە دە كەڭىنەن پايدالانىلادى. ءبىزدىڭ ءالىپبي نۇسقاسىندا دا بۇل دياكريتيكالىق تاڭبا (Ş ) ىزىڭ دىبىستىڭ (ش) بەلگىسى رەتىندە قولدانىلعان. داۋىستى دىبىستارعا قاتىستى دياكريتيكالىق تاڭبالاردىڭ ءبىرى - ماكرون (گرەك. «μακρόν « - «ۇزىن» ، «ۇزاق»). ماكرون تاڭباسى حالىقارالىق الىپبيدە جۋان داۋىستىنى بەلگىلەۋدە پايدالانىلادى. دياكريتيكالىق تاڭبا ءارىپ ءۇستى قويىلاتىن تاڭبالار قاتارىنا جاتادى. ۇسىنىلعان جوبادا ماكرون تاڭباسى جۋان ۇ (Ū ) داۋىستىنى بەرۋدە پايدالانىلىپ وتىر.
داۋىسسىز دىبىستارعا قاتىستى قولدانىلاتىن دياكريتيكالىق بەلگىلەردىڭ ءبىرى - بريەۆيس تاڭباسى. بۇل تاڭبا حالىقارالىق پراكتيكادا قىسقا دىبىستى بەرۋدە قولدانىلادى. قازاق تىلىندەگى ع دىبىسى ايتىلۋ ورنىنا قاراي ءتىل فونەمالارى، ونىڭ ىشىندە قىسقا ايتىلاتىن ءتىل ارتى فونەماسىنا جاتادى. سوندىقتان بەرىلىپ وتىرعان بريەۆيس تاڭباسى دىبىستىڭ ەرەكشەلىگىنە تولىق ساي كەلەدى. سونىمەن جاڭا ءالىپبيدىڭ قۇرامىنا ەنگەن 4 دياكريتيكالىق تاڭبا تىلىمىزدەگى كەيبىر دىبىستاردىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ءارى كوپشىلىكتىڭ بۇل تاڭبالاردى مەڭگەرۋىنە دە سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز.
- قازىرگى ۋاقىتتا جاڭارتىلعان الىپبيگە قاتىستى تالقىلاۋ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقانى بەلگىلى. وسى رەتتە كەيبىرلەۋلەر كيريليتسادان كىرگەن كەيبىر ارىپتەردىڭ الىنىپ تاستاۋىنا تۇسىنىسپەۋشىلىك تانىتۋدا. وسىعان قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلسەك...
- جالپى قازاقتا باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردى تىلىمىزگە بەيىمدەپ قولدانۋ بۇرىننان بار. مىسالى، «ياشيكتى» جاشىك، «ستولدى» ۇستەل، «كونفەتتى» كامپيت دەيمىز. وسىلايشا، تىلىمىزگە بەيىمدەپ قولدانۋدىڭ ارقاسىندا بۇل سوزدەر ءتول سوزدەرىمىزدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، لەكسيكالىق قوردان ورىن الدى. جالپى، بارلىق كىرمە سوزدەردىڭ تىلدىك قورىمىزدان بالاماسىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ىشىندە قانشاما تەرمين دە بار. تەرميندەردىڭ بارلىعىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ دا مۇمكىن ەمەستىگى بەلگىلى. سوندىقتان ءتول ءالىپبيىمىز بولعان كەزدە باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردى تىلىمىزگە بەيىمدەۋىمىز كەرەك. مىسالى مونتەر دەگەن سوزدەگى «ё « دەگەن ءارىپتى الىپ تاستاپ ءمونتۇر دەپ قولداساق ەشقانداي اعاتتىعى جوق دەپ ويلايمىن. قايتا كىرمە سوزدەردى تىلىمىزگە بەيىمدەۋىمىز قاجەت.
- جاڭا الىپبيگە كوشكەندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا قيىندىق بولماي ما؟
- قۇداي قالاسا، الداعى كۇزدە مەنىڭ دە بالام مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. مەنىڭشە، كىشكەنتاي بالالار جاڭا ءالىپبيدى تەز مەڭگەرىپ كەتەتىن سياقتى. ءبىراق، ەرەسەك ادامدار كىشكەنە قينالىپ قالادى- اۋ دەگەن كۇدىگىم دە بار. قازىر 50-60 تان اسقان ادامداردىڭ لاتىن نەگىزدى جاڭا قازاق ءالىپبيىن قابىلداۋى قيىندىققا سوعادى. ال اعىلشىن ءتىلىن وقىپ جۇرگەن بالالار ءۇشىن جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەنۋ جەڭىل بولادى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
