قازاق اتبەگىلىك ونەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

استانا. قازاقپارات - كۇنى كەشە وسى سايتتا جارىق كورگەن ءتۇبى ءبىر تۇركىتىلدەس تۇرىكمەن ۇلتى تۋرالى ماقالا ازىرلەپ وتىرىپ، تۇرىكمەن ۇلتى جىلقى مالىن قاتتى قۇرمەتتەپ، ءپىر تۇتاتىنى تۋرالى جازعان ەدىك.

بۇل جاڭالىق ەشكىمدى دە تاڭقالدىرا قويماس. سەبەبى، قازاق حالقى جىلقى مالىن كيەلى پىراعىم، سايگۇلۇگىم، تۇلپارىم، ارعىماعىم، سەرىگىم، قاناتىم دەپ قۇرمەتتەپ، ەرەكشە باعالاعانىن، جاقۇتقا تەڭەپ، اتتىڭ ابىرويىن اسىلىم دەپ اسقاقتاتقانىن تاريحتان بىلەمىز. قازاقتار الىس جولعا ءتوزىمدى، اۋىر جۇك ارتۋعا قولايلى جىلقىنى قازانات دەپ اتاعان. تاريحتا ءبىر تابىن جىلقىنىڭ ىشىنەن تۇلپار بولاتىن تايدى بىردەن تانيتىن قىراعى، وتە زەرەك سىنشىلاردىڭ بولعانى تاعى بار.

«ەر قاناتى - ات» دەپ قىسقا قايىرعان قازاق دانالىعىنىڭ استارى تىم تەرەڭدە. ويتكەنى، قازاقتىڭ تۇرمىس- سالتى مەن مادەنيەتى جىلقى مالىمەن بىتە قايناسىپ جاتىر.

قازاق رۋحانياتىندا ەرەكشە ورىن الاتىن جىلقى مالىنىڭ قادىرى مەن قاسيەتى تۋرالى قالام تەربەگەن الدىڭعى بۋىن اعالارىمىزدىڭ قاتارىنا اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قاجىتاي ءىلياس، جاعدا بابالىق ۇلى سىندى اۆتورلاردى جاتقىزۋعا بولادى. ودان كەيىنگى بۋىن رەتىندە جىلقىنى پىراعىم دەپ اسپەتتەگەن قازاق ءۇشىن تۇلپاردىڭ الار ورىنى تۋرالى سۇبەلى ەڭبەك جازعان سادىبەك تۇگەل، جانبولات اۋىپبايەۆ، احمەت توقتاباي سىندى اعالارىمىزدى ايتا الامىز.

جىلقى تانۋ تاقىرىبىن قامتىعان كەلەسى ءبىر شوقتىعى بيىك تۋىندى دەپ بەكەن قايرات ۇلىنىڭ اتبەگىلىك ونەردى جىلىكتەپ جازعان «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» اتتى كىتابىن ەرەكشە اتاپ ايتپاساق ازاماتتىعىمىزعا سىن. اۆتور بۇل ەڭبەگىندە جىلقى قۇرىلىمىن تالداي وتىرىپ، جانۋاردىڭ سۇيەك قۇرىلىمى مەن سىرتقى كەلبەت- كورىنىسىن، نەرۆ جۇيەسى قىزمەتى مەن قوزعالىس الليۋرى سونداي- اق جىلقى سىنىن ونىڭ ىشىندە جىلقى مۇشەلەرىنىڭ پوشىم- تۇرپات اتاۋلارىن سالالاپ، جىلىكتەپ كورسەتەدى. كىتاپتىڭ ەكىنشى بولىمىندە جۇيىرىك جىلقىنىڭ سيپاتى مەن ءبىتىمى تۋرالى، ونى تانۋ تاسىلدەرى مەن قازاق سىنشىلارىنىڭ جۇيىرىكتى سىناۋ ۇلگىلەرىن كورسەتسە، ءۇشىنشى بولىمىندە جىلقى باپتاۋعا كەڭىنەن توقتالادى.

ال، ءتورتىنشى بولىمدە جىلقى جابدىقتاۋ ياعني ات ابزەلدەرى، ەر- تۇرمان، ەر- توقىم، ايىل- تۇرمان تۋرالى تولىق مالىمەتتەر بەرىلگەن. بۇعان قوسا جىلقىنىڭ ءتۇسى مەن ەن- تاڭبا، جىلقى جايىلىمى، جىلقىنىڭ جاسىن انىقتاۋ، بايگە جانە جۇيىرىك تۇرلەرى، جىلقىنىڭ تۇقىمدارى، بيە مەن قىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى كەڭىنەن تالدايدى. كىتاپتىڭ بەسىنشى بوىلىمىندە جىلقى اۋرۋى، جىلقىعا قاتىستى اتاۋلار ءسوز بولادى.

اۆتور «قازاق دالاسى - جىلقىنىڭ وتانى» اتتى ءبولىمىندە: «جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. جىلقىنى قولعا ءۇيرەتۋ كوشپەلى شارۋاشىلىق پەن دالا وركەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ تۇرمىستا ماڭىزى زور. ول - ەت جانە قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، اربا- شاناعا جەگى، جاۋىنگەرلىك جانە سايىس ونەرىنە باعىتتالىپ وسىرىلگەن. ەۋروپالىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، ادام بالاسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەنىنە 5500 جىلدان اسىپتى. وركەنيەت تاريحىندا جىلقىلار العاش رەت قازىرگى ۋكراينا توپىراعىندا قولعا ۇيرەتىلدى دەگەن تۇجىرىم بولعان ەدى. الايدا، سوڭعى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى وركەنيەتتىڭ ازيادان باستالعانىن دالەلدەدى»، - دەپ جازادى.

اتالمىش ەڭبەكتە اعىلشىن زەرتتەۋشىسى كيمبەرلەي بروۋن «لوس انجەلەس تايمس» گازەتىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، «Horse» جۋرنالعا جازعان ەڭبەگىندە، جىلقى تۇلىگى ەۋروپالىقتار ويلاعاننان كوپ بۇرىن ازيادا قولعا ۇيرەتىلگەنىن مەڭزەگەنىن جازادى. بەكەن قايرات ۇلى اعىلشىن زەرتتەۋشىسىنىڭ جوعارىداعى پىكىرى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك پۇشپاعىندا ورنالاسقان بوتاي قونىسى ماڭىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى بارىسىندا دالەلىن تاپقانىن جازادى.

اتالمىش ارحەولوگيالىق جاڭالىقتىڭ قۇندىلىعى جايلى ەۋروپالىق «National Geographic News» اتتى عىلىمي باسىلىم: «قازىرگى كۇنى قازاقستان دەپ اتالاتىن ەلدىڭ جەرىن مەكەندەگەن دالالىق ولكە تۇرعىندارى العاشقى بولىپ جىلقىعا ءمىنىپ، ونىڭ ءسۇتىن ىشكەن...» دەگەن بايلام جاساعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. اۆتور وسىنداي دايەكتى دالەلدەردى كەلتىرە وتىرىپ، «قىسقاسى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 3600-3700 جىل بۇرىن ەنوليت داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بوتايلىقتار ەسىلدىڭ جاعاسىن مكەندەپ، جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ونىڭ ەتىن تۇتىنىپ، قىمىزىن ءىشىپ كۇنەلتكەن. زەرتتەۋشىلەر وسىنداعى جىلقى سۇيەگىنىڭ ءبىر جەرگە اسا كوپ مولشەردە شوعىرلانعانىنا قاراپ، بوتايلىقتار جىلقى مالىن بۋدانداستىرۋدى دا مەڭگەردى دەگەن وقشاۋ تۇجىرىم جاسايتىنىن» ايتادى.

بەكەن قايرات ۇلى اتالمىش كىتابىندا قازىر دۇنيەجۇزىندە شامامەن 4 ميللياردتان استام مال بار ەكەنىن، ولاردىڭ 1،7 پايىزىن جىلقى تۇلىگى قۇرايتىنى تۋرالى وتە قىزىق دەرەك كەلتىرەدى. سونداي-اق، دۇنيەجۇزىندە 300 گە جۋىق تۇقىمنىڭ 58 ميلليون جىلقىسى ءوسىرىلىپ وتىرعانى جانە 10،2 ميلليون جىلقىسى بار ا ق ش ءبىرىنشى ورىندا ەكەنى تۋرالى مالىمەتپەن بولىسكەن.

اۆتور كورسەتكەن دەرەكتەرگە سەنسەك، وڭتۇستىك امەريكادا 15،6 ميلليون، سولتۇستىك امەريكادا 14،1 ميلليون، افريكادا 4،8 ميلليون، ەۋروپادا 4،2 ميلليون، ازيا ەلدەرىندە 16،2 ميلليون، اۆستراليادا 0،3 ميلليون جىلقى ءوسىرىلىپ جاتىر.

جىلقىنىڭ قۇرىلىمى

كىتاپتىڭ «جىلقىنىڭ قۇرىلىمى» اتتى بولىمىندە جىلقىنىڭ سۇيەگى تالاپقا سايكەس كەلسە دە، بۇلشىق ءەتتەرى، سىڭىرلەرى مەن بۋىن شەمىرشەكتەرى سونداي-اق ىشكى اعزالارى تالاپقا ساي بولماسا، ول جىلقى جۇيىرىك بولمايتىنى جازىلادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، ەڭ اۋەلى جانۋاردىڭ سۇيەك بىتىمى ىشكى اعزا مۇشەلەرىمەن ءۇيلەسىم تابۋى قاجەت. جىلقى مالىنىڭ اياق، سان، جىلىنشىك، تۇياق سىندى تومەنگى تىرەك مۇشەلەرى قوزعالىس كەزىندە دەنە سالماعىن الىپ جۇرۋگە مىندەتتى. جىلقىنىڭ سۇيەگى ونىڭ نەگىزگى قاڭقاسىن قۇرايدى. سۇيەكتەرى ىرى ءارى مىقتى بولسا، ول ساپالى جىلقى دەپ ەسەپتەلەدى. جىلقى نەعۇرلىم ىرى بولعان سايىن ونىڭ سالماعى ارتادى. اۆتور سونداي- اق جىلقىنىڭ دەنەسى ءىرىلى-ۇساقتى 205 سۇيەكتەن قۇرالاتىنىن جازادى.

جىلقىنىڭ سىرتقى كەلبەت- كورىنىسى ونىڭ ىشكى قۋات كوزىنەن، اعزالارىنىڭ دۇرىس ورنالاسۋىنان جانە ءبىتىم- بولمىسىنان حابار بەرەتىنى جازىلعان. جالپى، جىلقى مۇشەلەرىنىڭ ۇيلەسىمى مەن سايكەستىگى ونىڭ سىرتقى كورىنىسىن تولىقتىراتىنىن، سونداي- اق جانۋاردىڭ سىرت كەلبەتى مەن ءمۇسىن- تۇلعاسى كوركەم جىلقى جامان بولمايتىنىن ايتىلعان. سول سەبەپتى، اۋەلى جىلقىنىڭ سىرتقى سيپاتىنا كوز قانىقتىرعان ءجون ەكەنىن جازىپتى.

جىلقى مالىنىڭ بۇلشىق ەتتەر قىزمەتى تۋرالى كەلەسى ءبىر ماڭىزدى اقپاراتتى اينالىپ وتسەك ءجون بولماس. «جىلقىنىڭ قوزعالىسى بۇلشىق ەتتىڭ قىزمەتىنە تاۋەلدى. مىسالى، جىلقى سەكىرگەن ساتتە، يىقتىڭ بۇلشىق ەتىنە جالعاقان ارقا- ساۋىر ەتتەرى تراپەتسيا جاعدايىندا تارتىلىس كۇيگە ەنىپ، سوڭىندا قارىن ەتى جيىرىلىپ، سەرپىن بەرۋ ارقىلى جاۋىرىننىڭ كوتەرىلۋ قيمىلىن رەتتەيدى. ناقتىراق ايتقاندا، جىلقى سۇيەگىنە قابىسا بىتكەن بۇلشىق ەت جيىرىلۋ جانە سەرپىلۋ قاسيەتىنە يە»، - دەيدى اۆتور.

جىلقى قوزعالىسى

جانۋاردىڭ قوزعالىس الليۋرى تۋرالى اۆتور تابيعي جانە جاساندى بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن جازادى. تابيعي ءجۇرىس - جىلقىعا ادامنىڭ ۇيرەتۋىنسىز تۋادا پايدا بولعان ءجۇرىس تۇرلەرىن ايتاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. اۆتور جىلقىنىڭ تابيعي ءجۇرىس تۇرلەرىنە: اياڭ، جەلىس، شابىس جاتاتىنىن جازادى. اياڭنىڭ تۇرلەرىنە ءىلبۋ، وگىز اياڭ، جاي اياڭ، جەل اياڭ، سىلاڭ اياڭ، قاتتى اياڭ، كوسەم ءجۇرىس، كيتىڭ، شوقىراق اياڭ جاتاتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتەدى. سونداي-اق، اۆتور جەلىس تۇرلەرىنە توقتالا كەلىپ، جەلىس - اياڭنان گورى ونىمدىرەك ءجۇرىس ەكەنىن اتاعان. ەرتەدە جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇيرەتىلگەن قازاق جىلقىسى سار جەلىسپەن تاۋلىگىنە 100 شاقىرىم جەردى ءجۇرىپ وتكەندىگى تۋرالى دەرەك كەلتىرەدى.

كىتاپتا جەلىس تۇرلەرىنە: ءيت بۇلكەك، جورتاق، قويان شوقىراق، سار جەلىس، بوكەن جەلىس، قويىرتپاق جەلىس جاتاتىنى جازىلىپ، ءارقايسىسىنىڭ ماعىناسى تولىق اشىلعان. ال، شابىس تۇرلەرىنە جاي شابىس، تەكىرەك، شاپقىن، كوسىلە شابىس، اعىندى شابىس جاتاتىنى جازىلعان. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، شابىس - جىلقى مالىنىڭ ەڭ شاپشاڭ قوزعالىسى، ياعني، جىلقىنىڭ جەلىستەن دە تەز ءجۇرىسىن ايتادى.

 

استىنداعى مىنگەن ات،

قارشىعاداي نايقالىپ،

تۇرىمتايداي شايقالىپ،

لاشىن قۇستاي ءشۇيىلىپ،

اق سۇڭقارداي ءتۇيىلىپ،

اۋىق- اۋىق جەلەدى.

جەلگەنى دە تۇلپاردىڭ،

شابىسىنداي بولادى.

ونى دا تاستاپ اياڭداپ،

اق بوكەندەي ورعىتىپ،

اڭقايىپ سالىپ كەلەدى.

جانۋاردىڭ ءجۇرىسى،

ور قويانداي ىرعيدى،

اياڭداماي جەلەدى.

دوڭگەلەنىپ كەلەدى،

ديىرمەننىڭ تاسىنداي،

ءجۇرىسى قىزىق وسىنداي، - دەگەن ولەڭ جولدارى «ەر قوساي» جىرىندا كەزدەسەدى. وسى ءبىر جىر شۋماقتارى اتتىڭ شىبىسى مەن جەلىسىن ادەمى سۋرەتتەپ قانا قويماي، جىلقى مالىنىڭ قازاق وركەنيەتىندە الاتىن ورىنى مەن ەرەكشەلىگىن تاعى ءبىر دالەلدەپ تۇرعانداي.

 

اتتىڭ سىنى

بەكەن قايرات ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندەگى «جىلقى سىنى» تۋرالى بولىمىنە كەڭىرەك توقتالعانىمىز ابزال. اۆتور ءدال وسى ءبولىمدى تولىقتىرعان جىلقى مۇشەلەرىنىڭ پوشىم- تۇرپات اتاۋلارى ەتنوگراف، عالىم احمەت توقتابايدىڭ نەگىزدەۋىنە سۇيەنە وتىرىپ الىنعانىن تىلگە تيەك ەتكەن. جىلقىنىڭ تەك باس اتاۋلارىن 21 تۇرگە ءبولىپ كورسەتەدى.

بۇعى باس، بۇلان باس، مارال باس، قۇلان باس، ارىستان باس، بوكەن باس، ەشكى باس، بۇزاۋ باس، قويان باس، تۇلكى باس، تاۋەت باس، باقا باس، شەگىرتكە باس، قوي باس، دوعال باس، سۇيىرىك باس، قاسقىر باس، قۋ باس، قاۋعا باس سونداي- اق قىسقا باس دەپ بولىنگەن ەكەن. ال، جىلقى تۇلىگىنىڭ ءتوسى تۇلكى ءتوس، ارشىن ءتوس، بۇركىت ءتوس دەپ اجىراتىلعان ەكەن. اتتىڭ كوزىنىڭ ءوزى 10 ءتۇرلى اتاۋمەن اتالعان. ماسەلەن، قويان كوز، قوي كوز، بوكەن كوز، بۇعى كوز، بوتا كوز، توراي كوز، قاسقىر كوز، ەشكى كوز، تۇلكى كوز، بۇلان كوز. ال، جىلقى مالىنىڭ قارىنى جاراۋ قارىن، تازى قارىن، سيىر قارىن، سالقى قارىن، كەبەجە قارىن دەپ بولىنگەن ەكەن.

اتتىڭ كەكىلى توپ كەكىل، شوقپار كەكىل، قۋ كەكىل، بۇيرا كەكىل، قالىڭ كەكىل، سۇيىق كەكىل، ۇزىن كەكىل، كۇلتە كەكىل دەپ بولىنسە كەرەك. جانۋاردىڭ ەرىنى تۇرلەرىنە قاراي ساپتىاياق ەرىن، ەتەك ەرىن، تۇيە ەرىن، بۇلان ەرىن، سالپى ەرىن، بوكەن ەرىن دەپ اتالىپتى. ال، مويىنى قىسقا مويىن، جۇمىر مويىن، قۇلان مويىن، ۇزىن مويىن، قاز مويىن، قۇلجا مويىن دەپ بولىنسە، ومىراۋىنا سالپى ومىراۋ، كەڭ ومىراۋ، تەرەك ومىراۋ دەپ اتاۋ بەرگەن. اتتىڭ جاۋىرىنى قاپشىق جاۋىرىن، جازىق جاۋىرىن، جالپاق جاۋىرىن دەپ جىكتەلىپتى. جىلقىنىڭ ساۋىرى، باقايى، ءتىسى، تۇمسىعى، جالى، سانى، تۇياعى، قۇلاعى، قۇيىرىعى، جاعى، تىرسەگى، قاباعى، ماڭدايى، قابىرعاسىنا دەيىن ءتۇرلى- ءتۇرلى اتاۋعا بولىنەدى ەكەن.

جۇيرىك جىلقىنىڭ سيپاتى مەن ءبىتىمى

اۆتور بۇل بولىمدە «سايىن دالانى ەركىن جايلاپ، ساف اۋاسىن تاڭداپ جۇتىپ، سارى قىمىزىن ساپىرا ءىشىپ، شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن تۇلپاردى تاپ باسىپ تاڭداپ ءمىنىپ، ءبىر تاڭىردەن باسقاعا باس يمەگەن كوشپەلىلەردىڭ اتبەگىلىك ونەرى تىلسىم سىرعا تولى. بۇل ونەر ءبىر كۇندە پايدا بولعان جوق. سان عاسىردان بەرى كوشپەلى تۇرمىستىڭ قاناتىنا («ەر قاناتى - ات») بالانعان جىلقى تۇلىگىن باپتاپ- باعۋدىڭ ەرەكشە مەكتەبى قالىپتاسقان. ءارى بۇل ونەر اتادان بالاعا جالعاسىپ وتىرعان. اتبەگىلىك ونەردىڭ ءبىر قىرى - جۇيىرىك جىلقىنىڭ سىنى. جىلقىنىڭ سيپاتى مەن سىنىن بىلگەن ادام ونى قاجەتىنە جاراتا الادى»، - دەيدى.

قازاق سىنشىلارىنىڭ جۇيىرىك سىناۋ ۇلگىلەرى

اۆتور بۇل ءبولىمنىڭ كىرىسپەسىن: «قازاق تانىمىندا ات سىنى دەسە الدىمەن تولىباي سىنشى ەسكە تۇسەدى. ات سىناۋدىڭ اتاسى تولىبايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى ادامدار ەلدىڭ اراسىندا ءالى دە بار. ارىگە بارماي- اق وتكەن عاسىرعا ۇڭىلسەك، بوكەي ورداسىنان شىققان جىلقى مالىن جازا باسپاي تانيتىن ايگىلى اتپاز سىنشى اۋقاتىم جانە شەركەش رۋىنان شىققان اتاقتى ايدابول سىنشى، سونداي-اق جاڭگىر حاننىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ىسىمەن اينالىسقان اتى ءماشھۇر سىنشى تورە ابىلعازىلاردىڭ اتى تاريحتا بار. بوكەي ورداسى جەرىندە ءومىر سۇرگەن تاعى ءبىر ايگىلى اتبەگى شوقاي شوڭكەي ۇلىنىڭ سىنشىلىعى جايلى ورىس زەرتتەۋشىسى ا. كەللەر كولەمدى ەڭبەك جازىپ قالدىرعان. ال، اتىراۋ ايماعىندا ءومىر سۇرگەن ءدۇيسەنعالي سىنشى اتتى سىناعاندا ءتورت اياعىنىڭ شاشاسىن، قۇيىمشاعى مەن ەكى ءسۇبە قابىرعاسىن سيپاۋ ارقىلى بىلەتىن بولعان»، - دەگەن قۇندى دەرەكتەرمەن باستاپتى.

بۇل بولىمدە كەي قاۋىس (XI عاسىر)، تولىباي سىنشى (XVII عاسىر)، كۇرەڭباي سىنشى ( ⅩⅨ عاسىر)، اباي ( ⅩⅨ عاسىر)، شوقاي شوڭكەي ۇلى ( ⅩⅨ عاسىر)، كيىكباي سىنشى ( ⅩⅨ عاسىر)، بورانباي بي ( ⅩⅨ عاسىر)، كۇنگەيباي تىشاباي ۇلى، قالقاباي ورىن ۇلى، ماسىعۇت تەمىربەكوۆ، كاپ قۇمار ۇلى، سەيىت ابىز ۇلى، قادىل ايداۋباي، بيقۇمار قامالاش ۇلى سىندى وزگە دە ءبىرقاتار اتپاز سىنشىلاردىڭ ات سىناۋ ۇلگىلەرىن بەرىپتى.

سولاردىڭ اراسىندا تولىباي سىنشىنىڭ ۇلگىسى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى وزىنە اۋدارتپاي قويمادى.

«تولىباي سىنشى جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، اناداي جەردە جاتقان اتتىڭ قۋ باسىن كوزى شالادى. تىزگىندى تارتىپ تۇرا قالىپ: «مىناۋ ەرەن جۇيىرىكتىڭ باسى ەكەن، يمەك تۇمسىق، بوكەن تاناۋ، كوزىنىڭ ويىندىسى تەرەڭ، جار قاباق، ەكى جاقتىڭ ورتاسى الشاق، تىستەرى ءالى جالتىراپ تۇر، سۇيەگى قانداي اسىل ەدى جانۋاردىڭ. مىنا تۇمسىعىنا قاراعاندا شوقتىعى بيىك، اياعى ۇزىن، قويان تىرسەك، سەرپىنى قاتتى، سىڭىرلى ەكەن. قۇمداۋىت، بوساڭ، كوبەلەڭ جەردە بايگە بەرمەيتىن جىلقى. جاسى توعىزدان اسىپ، ونعا قاراعان دەر شاعىندا ولگەن ەكەن، جانۋار. اتتىڭ ولگەنىنە ءۇش جىل بولىپتى» دەپتى.

قاسىنداعىلار شىن جۇيىرىكتىڭ سىنى قالاي؟ - دەگەندە: - شىراقتاي جانعان توماعا كوزى بولادى، ەتەكتەي ەرىنى بولادى، قاس الباستى قاباقتى كەلەدى، وت ورنىنداي تۇياقتى كەلەدى. ال، شىقشىتى ورالىپ جاتقان تۇبەكتەي بولادى، قۇلاعى كولگە بىتكەن قۇراقتاي بولادى، جالى كۇلتەلەنگەن جىبەكتەي بولادى. قۇيرىعى قىناپتان شىققان قانجارداي، جاۋىرىنى سىپىرا شاپقان تاقتايداي، ومىرتقاسى وقتاۋداي بولادى. مىقىنى تار، ساۋىرى زەنتەكتى قارا كومىردەي، جامباسى ۇستا سوققان ساندالداي بولادى. كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق، سۇبەلىك جەرى تاستان سوققان قورعانداي، ءتوسى تاستان قۇلاعان بۇلاقتاي، باقايى قىسقا، مويىنى قۇلجا مويىن، باۋىزداۋ جەرى پىسكەن الما ساعاقتى كەلەدى، - دەپتى».

XVII عاسىردا تولىباي سىنشى الدىنا قارا سالمايتىن سايگۇلىكتى وسىلاي سىناسا، ⅩⅨ عاسىردا اباي اتامىز بىلاي دەگەن ەكەن: «جۇيىرىكتىڭ مۇرىنى بوكەننىڭ تەكەسىنىڭ مۇرىنىنداي كەڭ تاناۋلى بولادى. مۇنى «تەكە مۇرىن» نەمەسە «تەكە تۇمسىق» دەپ اتايدى. ەرنى سالپى كەلىپ، تىستەرى ۇزىن بولادى. جاعى قوياننىڭ جاعىنداي، سىعاقتىعى كەڭ، ۇڭىرەيىپ تۇرادى. اۋىز ومىرتقاسى شىعىڭقى بىتىپ، جەلكەسى وي بولىپ كەلەدى. جۇيىرىكتىڭ موينى جۇمىرلانىپ كەلەدى. «قاز مويىن» دەپ وسىنداي مويىندى ايتادى. جالى مايدا كەلەدى. ومىراۋى كەڭ بىتىپ، ءتوسى توياتتاعان بۇركىتتىڭ ءتوسىندەي سالپى كورىنەدى. شىنتاعى قابىرعادان الشاق تۇرادى. اياعى تىك، جەرسوعارى ءسىڭىرلى كەلەدى. باقايى جۋان، تاقىر كەلىپ، تۇياعى جۇمىر بولادى. جونى جوتالى، قابىرعالى، جاۋىرىنى ەتسىز ءارى تاقتايداي جالپاق، ساۋىرى كەڭ، مىقىنى تار بىتەدى. جونى مەن باۋىرىن سالىستىرىپ قاراعاندا، جونى قىسقا، باۋىرى جازىق كورىنەدى. الدى-ارتى ءبىردەي، ءۇستى جايلى. ارتى تالتاق، ساندى. تىرسەگى بوتانىڭ تىرسەگىندەي مايميىپ بىتەدى. قۇيرىعى كۇلتەلەنىپ، قىل ءتۇبى ءالدى، كوتەندىگى شىعىڭقى، اشامايلى، ۇماسى ۇلپەرشەكتى كەلەدى».

كىتاپتىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە اۆتور جۇيرىك جىلقىنى باپتاۋ تاقىرىبىنا كەڭىرەك توقتالادى. جۇيرىك باپتاۋ دەگەنىمىز - تۇپتەپ كەلگەندە اتتى شىنىقتىرۋ دەگەن ءسوز.

بۇل تۋرالى: «جۇيرىكتى باپتاپ، جاراتۋداعى ماقسات - ونى ەڭ الدىمەن شاباتىن كۇيگە جەتكىزۋ كەرەك. جۇيرىك باپتاۋعا دەن قويعان ادام اۋەلى، باپتاۋعا ۇستاعان جىلقىسىنىڭ جاي- جاپسارىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك. جۇيرىكتىڭ تابيعاتىنا، بىتىمىنە، سيپاتىنا بايلانىستى ونى جاراتۋ، باپتاۋ ادىستەرى دە ءار الۋان بولادى. ويتكەنى، قازاقى جىلقىنىڭ ىشىندە ءارتۇرلى جاراتۋدى سۇيەتىنى بار. ءبارىن بىر ءتاسىلمەن باپتاۋ قاتە. ويتكەنى، ءاربىر ات ءبىر-ءبىر ءالەم. ونىڭ تابيعي مىنەزى باپ تىلەۋ ەرەكشەلىگى ءبىر- بىرىنە ۇقسامايدى. سول سياقتى، ءاربىر اتبەگىنىڭ ات باپتاۋ ءادىس- ءتاسىلى ءار باسقا»، - دەيدى اۆتور.

قازاق اتبەگىلەرىنىڭ ۇستانىمى بويىنشا، جۇيرىكتى جازدا باپتاپ، كۇزدە سەمىرتىپ، قىستا كۇيىن ساقتاپ، كوكتەمدە قۋاتىن ارتتىرۋ كەرەك ەكەن. سونداي-اق، باپتاۋدا تۇرعان جۇيرىكتىڭ تىنىسى دۇرىس اشىلسا، تەرى ويداعىداي الىنسا، ءىشى اقاۋسىز تارتىلسا، سۋىتۋى ابدەن قانسا بۇنداي جۇيىرىكتى بابى قانعان، بابىنا تۇسكەن، بابىنا كەلگەن جۇيرىك دەپ باعالايتىنىن جازعان. بابى قانعان جاراتۋى كەلىسكەن جۇيرىكتى ارى قاراي تولىق جەتىلدىرىپ باپتاۋدى اتبەگىلەر تىلىندە جۇيرىك قىرلاۋ دەيدى. جۇيرىك قىرلاۋ نەمەسە وتكىرلەۋ ءىسى ناعىز باپكەرلەردىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەكەنى ايتىلادى.

توپ جاراتىن جۇيرىكتى تانۋ تۋرالى اۆتور: «قازاق عۇرپىندا بايگە بولاردان ءبىر كۇن بۇرىن جۇيرىك تانيتىن سىنشىلار جارىسقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن باپرتالعان جىلقىلاردى ءبىر- بىرلەپ قاراپ شىعىپ، بۇل جولى قانداي جۇيرىكتىڭ ماڭدايى جارقىراپ، وزىپ كەلەرىن تاپ باسىپ، ايتىپ بەرەتىن بولعان. ارينە، ولار كورىپكەل ەمەس، ءبىراق بابى سايكەسىپ، وزىپ كەلەتىن جۇيرىكتى بەلگى- بىتىمدەرىنە قاراپ اجىراتا العان»، - دەيدى.

كونەدەن كەلە جاتقان اتبەگىلىك جايلى ىلىمدە: «جۇيرىك - كوكتەمدە جالدى، جازدا قارا قۇيرىقتى، كۇزدە جىلىك مايلى، قىستا قازىسى قالىڭ بولسىن» دەلىنەتىنى جازىلىپتى.

«جورعانىڭ سىنى مەن بابى» اتتى بولىمدە اۆتور جورعا ءجۇرىسى جايلى ءحام ءادەمى جىلقى ەكەنىن جازادى. سوندىقتان دا، بۇل قازاق حالقىنىڭ جۇيرىك اتتان كەيىن قاستەرلەيتىن جىلقىسى بولىپ تابىلاتىنىن ايتقان. اۆتوردىڭ سوزىنشە، جورعانى قازاقتار ساندىك ءۇشىن مىنەتىن بولعان جانە ەرتە كەزدە حان- بيلەر قۇرمەتتى قوناقتارىنا سىي- سياپات رەتىندە ۇسىنعان.

كىتاپتا جورعانىڭ دا جۇيرىك ات سياقتى سىنى بولاتىنى دا جازىلعان.

اۆتور سونىمەن قاتار جورعانىڭ تۇرلەرىن اتاپتى. جورعالار ءجۇرىس ەكپىنىنە قاراي قوي جورعا، جول جورعا، كەكىرەك جورعا (جورتاقى)، شاپقىن جورعا، تۇيە جورعا، بەس قۇلاشتىق جورعا، ون قۇلاشتىق جورعا، سۋ جورعا، سۋ توگىلمەس جورعا، تاباق تارتار جورعا، توكپە جورعا، ايداما جورعا، شايقالعان جورعا، اياڭ جورعا، تايپالعان جورعا دەپ اتالسا كەرەك.

كىتاپتىڭ كەلەسى بولىمدەرىندە كوكپار اتىنىڭ سىنى مەن بابى، سايات اتىنىڭ سىنى مەن بابى، جىلقى جابدىقتاۋ، جىلقىنىڭ جاسىن انىقتاۋ، بايگە جانە جۇيرىك تۇرلەرى، قازاق جەرىندەگى جىلقى تۇقىمدارى سونداي- اق بيە جانە قىمىز سىندى ۇلتتىق رۋحانياتىمىز ءسوز بولادى. اۆتور وسى بولىمدە جۇگەن، جەلكەلىك، اۋىزدىق، سۋلىق، شاۋجاي، جاقتاۋ، ساعالدىرىق، كەكىلدىك، كەڭسىرىك، قاسقالىق، تىزگىن، نوقتا، شىلبىر، ساعاق، قۇيىسقان، ومىلدىرىك، ءتوسباۋ، پىستان، ۇزەڭگى سىندى ت. ب. ات ابزەلدەرىنە انىقتاما بەرىپ، كەڭىرەك تۇسىندىرەدى. كەسىم، شىدەر، تۇسامىس، كىسەن، ات ارقان، قامشى، بيشىك، قۇرىق، شالما ارقان، جەمدوربا سەكىلدى قوسىمشا قۇرالدار تۋرالى تولىق اقپارات بەرىپ، تۇسىندىرگەن.

كەلەسى بولىمدە جىلقىنىڭ ءتۇسى، ەن- تاڭبا، جىلقى جايىلىمى، جىلقىنىڭ جاسىن انىقتاۋ، بايگە جانە جۇيرىك تۇرلەرى تۋرالى تارقاتىپ جازعان.

ال، اۆتور قازاق جەرىندەگى جىلقى تۇقىمدارى تۋرالى بولىمدە جىلقى تۇقىمدارىن «بايىرعى جىلقى تۇقىمدارى»، «قازاقتىڭ ءتول جىلقى تۇقىمدارى»، «كەيىن پايدا بولعان بۋدان تۇقىمدار» دەپ ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرادى.

«بيە جانە قىمىز» اتتى بولىمدە بيە بايلاۋ، بيە ساۋۋ، بيە باۋدىڭ جەرىن تاڭداۋ، قۇلىن نوقتاسى، جەلىباۋ تۋرالى جازىلعان. سونداي- اق، ۋىز قىمىز، بال قىمىز، قۇنان قىمىز، دونەن قىمىز، بەستى قىمىز، سارى قىمىز، قىسىردىڭ قىمىزى، قىسىراقتىڭ قىمىزى، تۇنەمەل قىمىز سەكىلدى قىمىزدىڭ تۇرلەرىنە جەكە- جەكە توقتالىپ، انىقتاما بەرەدى. قىمىز دايىنداۋ مەن قىمىزدىڭ پايداسى تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر بار.

كىتاپتىڭ كەلەسى بولىمىندە جىلقى اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ قازاقى تاسىلدەرى جازىلىپتى. جىلقىلاردا سىلىكپە، كەسە باسۋ، شەگە تيۋ، تۇياقتان ساسىق الۋ، سىرعا تايۋ، قان ءتۇسۋ، قارتا ءتۇيىلۋ، اقباس، تۇتىگۋ، قۇمقاتا، زورىق، ءىش قۇرت، ءىش كەبۋ، تالاق، بوگەن، نوعالا، كۇيدىرگى، جوتەل، تاناۋ ماڭقا، ماڭقا، كوكىرەك ماڭقا، دەلبە، قىرشاڭقى، قۇرت، كوتەرەم سىندى ت. ب. سىرقات تۇرلەرى كەزدەسەدى. ءار اۋرۋ تۇرىنە جەكە- جەكە توقتالا وتىرىپ، ەمدەۋ ادىستەرى كورسەتىلگەن.

سونداي-اق، جىلقى مالىن ەمدەۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى - قان الۋ ارقىلى ەمدەۋ ءادىسى قوسا بەرىلگەن. اۆتوردىڭ سوزىنشە، اتا- بابالارىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءادىستىڭ ءبىرى - قانداۋىر ارقىلى جىلقىدان قان الۋ ءادىسى. قانداۋىر قولدانىپ قان الۋدى جاقسى مەڭگەرگەن ەمشىلەر جىلقى تامىرلارىن: قولقا جانە بارلاۋ تامىرلارى دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرعان.

بايىرعى وتاشى-تامىرشىلار بارلاۋ تامىرلاردى تاۋىپ شانشۋ نەمەسە قانداۋىرلاۋ ارقىلى جىلقى ورگانيزمىندەگى ارام قانداردى سىرتقا اعىزىپ تاستاپ وتىرعانى جازىلادى. قانداۋىرلاۋ دەگەنمىزى - جىلقىنىڭ بويىنداعى دەرتتى بارلاۋ تامىرلارىنان قان الۋ ارقىلى ەمدەۋدى ايتسا كەرەك. قانداۋىردى كانىگى شەبەر ۇستالار تەمىردەن جاسايتىنىن جازادى.

اۆتور سونداي-اق وسى بولىمدە جىلقىدان قان الاتىن نۇكتەلەر بولاتىنىن جازىپتى. شىقشا تامىردان، كەكىل- ماڭداي تامىردان، تاناۋ قۋىسىنان، كوزدىڭ سۋاعارىنان، ءتىل استىنان، شۇرايدان، تاڭدايدان، ساقاۋ بولعان جىلقىدان، يىقتان، ومىراۋدان، بارلاۋ تامىردان، قولتىق تامىردان، ءسىڭىر جەلىسىنەن، شاشا قۋىسىنان، تۇياق ماڭداي نۇكتەدەن، باۋىردان، قوڭ ەتى تامىردان، تىرسەكتەن، اش قۇرساقتىق نۇكتەسىنەن، ارتقى اياقتىڭ تابانىنان سىندى جەرلەردەن قان الۋعا بولاتىنى جانە ەمدەۋ تاسىلدەرى كورسەتىلىپتى. ۇزىن سانى 28 نۇكتەدەن قان الۋعا بولادى ەكەن.

EL. KZ