ءتىل جانە لوكداۋن
كۇن سايىن قاۋىپتى دەرتكە شالدىققاندار سانى ارتىپ بارادى. قۋانىشىمىزعا وراي عالىمدار بىرنەشە ۆاكتسينانىڭ قاۋىپسىز ەكەنىن مالىمدەدى. وسىنداي كەزەڭدە ىندەتتەن تۋىنداعان قيىندىقتىڭ ەكىنشى جاعى شىعادى. ول - مورالدىق ماسەلە.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ Project Syndicate جوباسى اياسىندا جاريالايتىن بۇگىنگى ماقالالار توپتاماسىندا وسى تۇيتكىلدەر كوتەرىلگەن.
كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا پروفەسسورى كاۋشيك باسۋ ءوز ماقالاسىندا ىندەتپەن كۇرەسكە ءتىلدىڭ اسەرى تۋرالى وي قوزعايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، پاندەمياعا قارسى شارالار قابىلداۋدا كەشەندى شەشىم ۇستانعان ءجون. وسى ورايدا اۆتور ءۇندىستاندى مىسالعا كەلتىرەدى. اتالعان ەلدىڭ بيلىگى ناۋرىزدا قاتاڭ لوكداۋن ەنگىزگەنىمەن، قاراپايىم جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن ەسكەرمەي، ىندەتتىڭ تارالۋىنا جول بەرىپ قويدى.
كاۋشيك باسۋ ىندەتپەن كۇرەسۋدەگى ەندىگى شەشىم رەتىندە COVID-19 دان جازىلىپ شىققانداردى جالاقىسى جوعارى جۇمىسقا شاقىرۋ دەپ ەسەپتەيدى.
سيۋريحتەگى شۆەيتساريا جوعارى تەحنيكالىق مەكتەبىنىڭ ەسەپتەۋىش الەۋمەتتىك عىلىم پروفەسسورى ديرك حەلبينگ پەن لۋگانو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيزنەس ەتيكا پروفەسسورى پيتەر سەلە ىندەتپەن كۇرەستەگى قابىلدانعان شارالاردىڭ مورالدىق جاعىن اڭگىمەلەيدى. قازىرگى تاڭدا ءبىرقاتار ەلدە ناۋقاستاردى ىرىكتەۋدە جاساندى ينتەللەكت قولدانىلاتىنى بەلگىلى. اۆتورلار مۇنداي قادام قانشالىقتى ەتيكاعا ساي كەلەدى دەگەن ساۋال تاستايدى.
ايتا كەتەرلىگى، الەمدەگى ماڭىزدى دا وزەكتى تاقىرىپتار جونىندە بىرەگەي كونتەنت ازىرلەيتىن Project Syndicate ماقالالارى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كورىپ وتىر.
يتاكا - بۇكىل الەمدى ابىگەرگە سالعان COVID-19 ۆيرۋسى مەن «لوكداۋن» ءسوزى تاعى ءبىر مارتە كۇندەلىكتى ءومىرىمىز بەن تۇرمىس- تىرشىلىگىمىزگە ءتىلدىڭ كۇشى قانشالىقتى ىقپال ەتەتىنىن كورسەتتى. ونى بەينەلەۋ ءۇشىن پايدالاناتىن شەكسىز وقيعالار جانە شەكتەۋلى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ساياساتتى جۇرگىزۋدە فيلوسوفيالىق تۇيتكىل تۋعىزادى. وعان ادامداردىڭ سويلەۋ ءستيلى ساياسي يدەولوگياسىنان حابار بەرەتىنىن قوسساق، ماسەلە كۇردەلەنە تۇسەدى.
پاندەميامەن كۇرەستەگى باستى ساياسي تالقى لوكداۋننىڭ اينالاسىندا ءوربىدى. ءبىراق ماسەلەنىڭ ءبارىن ەكى سۇراققا («لوكداۋن كەرەك پە، جوق پا؟») نەمەسە قاراپايىم ساۋالعا («قاشانعا دەيىن لوكداۋن ەنگىزۋ كەرەك؟») تەلىپ قويۋ ونسىز دا كۇردەلى تۇيتكىلدى قيىنداتا تۇسەدى.
مۇنداي سىڭارجاقتىلىق اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ كەيىنگى باياندامالارىندا ءجيى ايتىلدى. ايوۆو شتاتىنداعى سايلاۋالدى ناۋقانى كەزىندە ترامپ «بايدەننىڭ جوسپارى سەندەردى لوكداۋنعا وتىرعىزىپ، امەريكانى تۇرمە مەملەكەتكە اينالدىرماق»، دەدى. سونداي-اق ول تۋيتتەردەگى پاراقشاسىندا «بايدەن ەلىمىزگە لوكداۋن ەنگىزبەك، بالكىم بىرنەشە جىلعا. اقىلعا سىيمايدى. ەشقاشان لوكداۋن بولمايدى»، دەپ جازدى.
وسىلايشا ترامپتىڭ كوروناۆيرۋس پاندەمياسىن وزبىر ساياساتقا اينالدىرۋى سولشىل توپتىڭ قورعانىسقا كوشۋىنە يتەرمەلەدى. سەبەبى ولار پرەزيدەنتكە قاراعاندا، عىلىمعا سۇيەنىپ، لوكداۋننىڭ ءتيىمدى تۇستارى مول ەكەنىن ماقۇلداعان ەدى.
لوكداۋنعا قاتىستى مۇنداي كوزقاراس ۇستانىپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋدىڭ قانشالىقتى زيان ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىنانداي جاعدايدى ەلەستەتىپ كورىڭىز. مەيرامحانالاردىڭ بىرىندە قوناقتارى تاپسىرىس بەرگەندە تاماقتىڭ تۇزى 0-10 عا دەيىنگى دەڭگەيدە بولۋىن سۇرادى دەلىك. بۇل ونداعى جاعدايدى قيىنداتىپ جىبەرەدى.
ماسەلەن، 7-دەڭگەيلى تاماق سۇراعاندار دەسەرتى تىم تۇزدى بولىپ كەتكەنىن ايتسا، 0 دى تاڭداعاندار پيتستساسىنا مۇلدەم تۇز سالىنباعان دەپ شاعىم ايتادى.
وكىنىشكە قاراي، مۇنداي وقيعا ءدال قازىر الەم ەلدەرىنىڭ پاندەميامەن كۇرەس ارەكەتىندە بايقالادى. ياعني، ساياساتتى جۇرگىزۋدىڭ مىڭداعان ولشەمى بار. ماسەلەن، بيلىك بارلاردى جاۋىپ، مەكتەپتەردى اشىق قالدىرادى نەمەسە ماسكا كيمەگەندەرگە ۇيدەن شىقپاۋدى سۇراپ، كيگەندەرىن كوشەگە شىعۋىنا رۇقسات بەرەدى. سونداي-اق ۆيرۋسقا قارسى ءالسىز ادامداردىڭ اراقاشىقتىق ساقتاۋىن سۇراپ، COVID-19 عا قارسى يممۋنيتەتى جوعارى تۇرعىندارعا شەكتەۋ شارالارىن بوساڭسىتۋى مۇمكىن. ىندەتپەن كۇرەستە مۇنداي «فارماتسيەۆتيكالىق ەمەس» شارالاردى قابىلداماۋ، جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرەدى.
وسى ورايدا ءالى كۇنگە دەيىن جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماي كەلگەن ءبىر ماسەلە بار - COVID-19 ىندەتىنىڭ گەوگرافياسى. ءبىر جاعىنان امەريكا مەن ەۋروپاداعى، ەكىنشى جاعىنان افريكا، ازيا جانە تىنىق مۇحيتى ەلدەرىندەگى تىركەلگەن وقيعالار مەن ءولىم كورسەتكىشتەرىنىڭ ايىرماشىلىعىن تەك ساياساتقا تىرەپ قويۋعا كەلمەيدى.
مىسالى، فيليپپين پرەزيدەنتى رودريگو دۋتەرتەنىڭ مالىمدەمەسى اسىرا سىلتەۋ ەكەنى انىق بايقالادى. ول ءوز ەلىنىڭ جالپى ءولىم كوەففيتسيەنتى (ميلليون ادامعا شاققانداعى كوروناۆيرۋستان ءولىم كورسەتكىشى) 76 عا تەڭ ەكەنىن، يسپانيادا 964 كە جەتكەنىن كەلتىرىپ، ىندەتپەن كۇرەستىڭ ءتيىمدى جۇرگىزىلگەنىن مالىمدەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس. اقش- تىڭ جالپى ءولىم كوەففيتسەنتى – 827 گە تەڭ، ودان كەدەي ۆەتنامدا بۇل كورسەتكىش 0,4 دەپ، امەريكالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى كۇيرەدى دەۋگە مۇلدەم كەلمەيدى.
مۇندايدا گەوگرافيالىق ۇقساستىققا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى ءتيىس. بۇعان دەيىنگى اۋرۋ تۇرلەرى، تۇرعىنداردىڭ يممۋنيتەتى، باسقا ۆيرۋستارعا شالدىعۋى، ەكولوگيا سەكىلدى باسقا دا ماسەلەلەر ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. ساياساتتىڭ اسەرىن ناقتى باعالاۋ ءۇشىن سول ايماقتاعى جاعدايدى سالىستىرۋ قاجەت.
ءۇندىستانداعى جاعداي دا لوكداۋن ءسوزىنىڭ ماعىناسى قانشالىقتى ەكەنىن انىق اڭعارتادى. ەل بيلىگى 24-ناۋرىزدا لوكداۋن ەنگىزدى. جوسپار بويىنشا بۇل ەۋروپاداعى شەكتەۋ شارالارىنان دا قاتاڭ، ىقتيمال كارانتيندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتتىسى بولۋى ءتيىس ەدى. مۇنداي ساياسي شەشىمنىڭ كەمشىلىگى ءبىر- ەكى اپتادان كەيىن كورىندى. بيلىك ەلدەگى ۇلكەن قالالاردا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن كەدەي ميگرانت جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن ويلاعان جوق.
بىرنەشە كۇن بويى جۇمىسسىز، اقىسىز قالعان ولار جۇزدەگەن شاقىرىمدى جاياۋ ءجۇرىپ ءوتىپ، الىستاعى اۋىلدارىنا قايتۋىنا تۋرا كەلدى. ياعني، ءۇندىستاننىڭ قالالارى، كەنتتەرى مەن ەكونوميكاسىنا لوكداۋن ەنگىزىلگەنىمەن، 23-40 ميلليونعا جۋىق ميگرانت جۇمىسشى ەركىندىككە قويا بەرىلدى.
مۇنداي قاتە قادامنىڭ سالدارى ستاتيستيكادان بايقالادى. ءۇندىستاندا كۇن سايىن انىقتالىپ جاتقان جاڭا ناۋقاستار سانى التى ايدان بەرى توقتاۋسىز ءوسىپ كەلەدى. مۇنداي ءۇردىس بىرنەشە جەردە بار. ءۇندىستاننىڭ جالپى ءولىم كوەففيتسيەنتى 99-عا تەڭەسىپ، وڭتۇستىك جانە شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە تۇر. (افريكاداعى كوپتەگەن ەلدەن دە جوعارى). مۇنىڭ باستى سەبەبى - لوكداۋن كوروناۆيرۋستىڭ تاراپ، ەلگە جايىلىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتى.
ءبىراق وتكەندى ايتىپ قول قۋسىرىپ وتىرعانشا ارەكەت ەتۋ كەرەك. كەمىندە قاۋىپسىز، ءتيىمدى ۆاكتسينا ءازىر بولعانعا دەيىن بۇكىل الەم ەلدەرى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شەكتەۋ شارالارىن، لوكداۋن جانە ارەكەت ەتۋ ەرەجەلەرىن قابىلداۋعا ءتيىس. سونداي- اق مۇمكىندىگىنشە بۇل قادام پوليتسيا كۇشىمەن ەمەس، سەندىرۋ جانە كوشباسشىلىق ارقىلى ەنگىزىلۋى قاجەت.
مىنانداي ۇسىنىس بار. ەندى COVID-19 بەن اۋىرعان، ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتى بار ادامداردىڭ كومەگىنە سۇيەنەتىن ءسات تۋدى. ولاردى مىندەتتەۋدىڭ ورنىنا، يممۋنيتەتى قالىپتاسقان ادامدارعا ىندەتپەن تىكەلەي كۇرەسەتىن جۇمىستاردى ۇسىنىپ، جوعارى جالاقى تولەۋ كەرەك. بۇل ەكونوميكانى توقتاتپاي، تاۋار جەتكىزۋدى جالعاستىرا بەرۋگە جول اشادى.
وسىلايشا بيلىك باستاما جاساپ بەرگەننەن كەيىن نارىق كۇشى ىسكە كىرىسىپ، ءوز مىندەتىن ورىندايدى. بۇل ۇسىنىستىڭ قاۋىپتى تۇسى بار. ونى جوققا شىعارمايمىز. ءبىراق مۇنىڭ مۇمكىنشىلىگى زور. يممۋنيتەتى قالىپتاسقان ادامدارعا جۇمىس ىستەۋ ارقىلى ەكونوميكاسىن جۇرگىزگەن ەلدەر ەكى ەسە پايدا كورە الادى.
ا ق ش- تاعى سايلاۋ اياقتالعاننان كەيىن لوكداۋنعا قاتىستى پىكىرتالاستى جۇرگىزۋ جەڭىلدەدى. قۋانتارلىعى، كوپتەگەن سولشىل جەكەلەگەن لوكداۋن مەن ارەكەت ەتۋ ەرەجەلەرىن قولدايدى. بۇل ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ جۇمىس ىستەۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇعان دەيىن لوكداۋنعا قارسى بولىپ كەلگەن ترامپ 2021 -جىلعى 20 قاڭتاردان باستاپ ءوزىن اقۇيدە لوكداۋنعا وتىرعىزبايتىنىن ەسكەرسەك، ا ق ش- تىڭ كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسى ءوز جەمىسىن بەرۋگە ءتيىس.
كاۋشيك باسۋ، الەمدىك بانكتىڭ بۇرىنعى باس ەكونوميسى، ءۇندىستان ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان، كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا پروفەسسورى
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
