جامال شوراي قىزى: ماشاني ءىلىمى - ءيسى قازاققا ءماشھۇر مۇرا
عالىمنىڭ تەڭدەسىز ەڭبەگىنىڭ ءبىر پاراسى ۇلى ويشىل ءال-فارابيدى زەرتتەۋگە ارنالدى. ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋمەن قاتارفارابيتانۋدىڭ جاڭا باعىتىن اشقان تەولوگ- زەرتتەۋشى، ينجەنەر- گەولوگ عالىمنىڭ عىلىمي كوپشىلىك جانەفانتاستيكا جانرىنداعى كوركەم شىعارمالار جازعان ءارى تەحنيكالىق ادەبيەتتە قازاق ءتىلىنىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن كورسەتە بىلگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن قالامى قولىنان تۇسپەگەن عالىمنىڭ مۇراسىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قاراشاڭىراعىنىڭ شىراقشىسىنداي بولىپ وتىرعان جارى جامال شوراي قىزىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- جامال شوراي قىزى، «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز اقجان ماشاني سىندى ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى تۋرالى ايتىلسا كەرەك. ارتىندا وشپەس مۇرا قالدىرعان پاراسات يەسى جايىندا «پايعامبار مىنەزدى ەدى» دەگەندى كوپ ەستيمىز.
- اقاڭ «پايعامبار مىنەزدى» دەگەنگە ابدەن ۇيلەسىمدى تۇلعا ەدى. ۇيدە دە، تۇزدە دە ءبىر قالىپتى، بايسالدى مىنەزىنەن تانبايتىن. ءاربىر اسىعىس شەشىمدى سابىرمەن جەڭىپ وتىراتىندىعىنا قاراپ، بار الەمنىڭ جاي- جاپسارىن عىلىمنان ۇعىنعان- اۋ دەپ تە ويعا قالاتىن ەدىم. «اي - تۇندە كەرەك بولسا، اقىل كۇندە كەرەك» دەگەندى ءجيى قايتالايتىن. سان ساۋالدىڭ جاۋابىن عىلىم جولىنان ىزدەگەن اقاڭ پاراساتتىلىققا تەرەڭ بويلاپ، ءىلىمى ارقىلى ادامزاتتى تانۋعا تالپىندى. كوڭىل تۇكپىرىنەن شىققان قۋانىشىن قوڭىر ۇنىمەن «كارامات، كارامات» دەپ جەتكىزىپ وتىراتىن. بار دۇنيەنىڭ راقاتىن، بايلىقتىڭ بەرەكەسىن عىلىمنان ىزدەگەن اقاڭ ارتىندا وشپەيتىن، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتەتىن ماڭگىلىك مۇرا قالدىرىپ كەتتى.
- رۋحاني ورداسى، قاراشاڭىراعىنىڭ وتىن سوندىرمەي، ەڭبەكتەرىن حال- قادەرىڭىزشە ساقتاپ كەلەسىز. جەكە مۇراعاتىندا بۇگىندە جارىققا شىقپاي قالعان قانداي ەڭبەكتەرى بار؟ عالىمنىڭ قۇراندى تاپسىرلەپ، توتە جازۋمەن جازعان قۇندىلىعى جوعارى قولجازباسى جاريالانباي قالعاندىعى جايىندا ايتىلىپ كەلگەن ەدى.
- اقاڭنىڭ ءوزى زەرتتەگەن عۇلامالار مەكەنىنە اتتانعانىنا دا مىنە جيىرما بەس جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. ۇيدەگى ەڭبەكتەرىنىڭ شاشاۋىن شىعارماي، الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆكە تابىس ەتتىم. عالىم مۇراسىنىڭ ەندىگى يەسى - بۇگىنگى ۇرپاق قوي. اقاڭ قۇراندى ءتۇسىندىرۋ ەڭبەگىن عىلىمي تۇرعىدا پايىمداسا، حاليفا التاي اعامىز ءدىني سالادا تاپسىرلەدى. ەكەۋى ءجيى ارالاسىپ، تالاي سىرلاسىپ، تالقىلاپ، ءبىراز بىرگە جۇمىس ىستەگەنى بار.
اقاڭ «تەمىرقازىق» توبەمىزدە تۇر دەيتىن. مۇنى ەڭبەكتەرىندە دە دالەلدەپ جازدى. تەمىر مەندەلەيەۆ كەستەسىندە 26-بولىپ بەلگىلەنگەن. مىسالى، اقاڭشا ايتقاندا، «جيىرما التى، ياعني تەمىر سانى. تەمىر ول ەرەكشەفورمالى، جەرتەكتەس زات. قۇراندا وعان ارنالعان 57-سۇرە - ءال- حاديد. ارابشا حاديد - تەمىر» دەپ دۇنيە عالامدا تەمىردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن ايتادى. «ازىرشە ايتارىمىز، جيىرما التى سانى تەمىر=حاديد سانى بولۋىمەن قاتار ول جەر تەك بەينەسى - تەكشە، ول قاعبا بەينەسى. تەكشە ەڭ بەرىك قياس - سيممەتريا بەينە. تەگىندە سيممەتريا ۇعىمىن تەمىرمەن بايلانىستى الىنعان دەپ بىلەمىز: (م+ت- ر، ت- م- ر) مۇندا داۋىسسىز ءۇش ءارىپتىڭ ورىندارى عانا اۋىسقان. عالامنىڭ ولشەۋىشى تەمىر دەگەن ماعىنا تۋادى» دەگەن عىلىمي نەگىزدەرى ءارى قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. اقاڭ وزىنەن كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ باستاعان ءىسىن ۇمىت قالدىرماي جالعاستىراتىنىنا كامىل سەندى.
جارىق كورگەن 16 تومدىق قولجازبالارىنان باسقا قۇراندى عىلىمي تۇرعىدا تالداپ جازعان ەڭبەگىن قولجازبا كۇيىندە 48 بەتتەن تۇراتىن 16 داپتەردى ۇقىپتاپ ساقتاپ كەلدىم. بولاشاققا كەرەك ەڭبەك جاقىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى تاراپىنان جارىققا شىققالى وتىر. بۇل يگى ءىس عالىمنىڭ بەكەرگە تەر توكپەگەنىنىڭ نىشانىنداي.
ال اقاڭنىڭ عالامدى تانۋداعى «جانار تاۋ»، «جەر سىلكىنۋ»، «تاۋلار قالاي قۇرىلدى؟»، «جەر سىرى»، «عاجايىپ وشاق باسىندا»، «تابۋ» سياقتى كوپتەگەن ەڭبەگى بۇگىندە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن جالپى ءبىلىم بەرەتىن ءبىلىم وشاقتارىندا كوبىرەك ناسيحاتتالسا قۇبا- قۇپ. ويتكەنى قورشاعان ورتانى، جەر كەڭىستىگىن تانۋداعى اقاڭ ىلىمىندە عىلىمدى تەرەڭگە باستايتىن عاجايىپ ىزدەنىستەردىڭ باستاۋى جاتىر. سوندىقتان دا عالىمنىڭ قاي ەڭبەگىن الساق تا، ۇلتتىق عىلىمنىڭ قاجەتىنە جارايتىن قۇندى دۇنيەلەردى ارشىپ الاتىن تىڭ دەرەكتەرگە تۇنىپ تۇر.
- ماشاني ەسىمىن بۇگىندە ءال-فارابيدەن بولە- جارىپ قاراي المايمىز. ۇلى بابامىزدىڭ سيرياداعى زيراتىن تاۋىپ، وعان قازاقتان تۇڭعىش بارعان عالىم اقجان ءال-ماشاني ەكەنىن بۇگىندە الەم عالىمدارى مويىنداپ وتىر.
- اقاڭ ءومىر بويى ءال-فارابي دەپ ءوتتى عوي. ءبىر اۋىز ءسوز جازسا دا، «ءبىزدىڭ شالدىكى» دەپ وتىراتىن. سوندا مەن «ءوزىڭىز جازىپ، نەگە ولاي دەيسىز؟ « دەگەن سۇراقتى ءجيى قويامىن. بار جاۋابى «ءال-فارابيدى تانىعاندار مەنى دە تانيتىن بولادى» دەگەنى كورەگەندىلىك پە دەيمىن. تىپتەن، كوپتەگەن قولجازباسىنا اتى-ءجونىن كورسەتپەي، ءال-فارابيدىكى دەپ قوياتىن. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ءال-فارابي الەمىن زەرتتەيمىن دەپ كوپ قيىندىق كورگەنى بەلگىلى. بار ارمانى وسى جول بولعاندىقتان، مەشىتكە بارىپ حات تانىعانداردان ءتىل ۇيرەنىپ، ارابشا وقىدى. تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە، ماسكەۋ، لەنينگراد، قازان، ۋفا، تاشكەنت قالالارىنىڭ ارحيۆتەرىندە كوپ جۇمىس ىستەدى.
ارينە، عىلىمداعى جولىنفارابي ىلىمىنە ارناسا، سيرياداعى زيراتىن تاۋىپ، قازاقتان تۇڭعىش بارعان اقجان ءال- ماشاني ەكەنى الەمگە ءمالىم. سوندىقتان دا عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى جاستار اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتالسا دەگىم كەلەدى. وسى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ەۋروپا ەلدەرىن عىلىمعا، ونەرگە وياتقان يسلام مادەنيەتى ەكەنىن دە ايتىپ كەتكەن اقاڭ بولاتىن. ۇلى بابامىزدىڭ 1100 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە قازاقستاندا اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋى دا اقاڭ سالعان سونى سۇرلەۋدىڭ، ولشەۋسىز ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى. حالىقارالىق كونفەرەنسيا بارىسىندا الەم عالىمدارى ىلىمىنە ءتانتى بولىپ، اقاڭ ەلىمىز بەن شەتەلدەردەگى ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ العاشقى عىلىمي كەڭەسشىسى بولعاندىعى دا جايدان-جاي ەمەس.
- ماشاني ءىلىمى بۇگىندە عىلىمي ورتاعا جاقسى تانىس بولعانىمەن، وسىناۋ باي مۇرانىڭ اۆتورى جايىندا وقىلىمدى دۇنيەلەر سيرەك. وسى ورايدا ءال-فارابي زيراتىن تاپقان ساپارى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز.
- بۇل ساپار جايىندا اقاڭنان اسىپ ەشتەڭە ايتا المايمىز. سانالى عۇمىرىن، بار ارمانىن وسى ىلىمگە ارناي وتىرىپ، ودان ءبىر ناتيجەلى ءىس شىقسا دەدى. ءوزى جازىپ كەتكەندەي، ءال-فارابي ارتىنا زور ميراس قالدىرعان. ونىڭ عىلىمي ميراستارى بارلىق ادام بالاسىنىڭ كەيىنگى عىلىمي- رۋحاني دامۋىنا اسەر ەتتى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭىندا سيريانىڭ استاناسى شام قالاسىنا تۋريستىك توپتىڭ جاساقتالىپ جاتقانىن ەستىپ، وسى توپقا ىلىگۋگە بارىن سالدى. ءبىراق ناتيجەسىز ءىس بولعاننان كەيىن، سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د. قونايەۆتان كومەك سۇراي بارعانى ەسىمدە. كەزىندە لەنينوگورسكىدە شاحتادا بىرگە ىستەگەن ەكى تۇلعانىڭ تانىستىعى سوناۋ 1942 -جىلدان باستالعانى بەلگىلى. سودان د. قونايەۆ اراب ەلىنە ساپاردان اقجان ماشانوۆ قالىپ قويماسىن دەپ تاپسىرما بەرگەننەن كەيىن، سيريا قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردى. ارمانى وسى ەدى عوي.
بۇل اقاڭ ولجاسىنىڭ باستاۋىنا اينالعان ناتيجەلى بولعانىمەن، اۋىر ساپار بولدى. وسى جولدا اقاڭ دۇنيەجۇزى مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنداعى ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن جينادى. بابامىزدىڭ ماڭگىلىك مەكەنى - باب اس- ساعير زيراتى باسىنا بارعانداعى ىشكى سەزىمى، كوڭىل كۇيىنەن ەلگە ورالعاننان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىت ارىلا الماي ءجۇردى.
وسىدان كەيىن «ءال-فارابي جانە اباي» ەڭبەگى جازىلدى. سول ساپارىندا اداماتا مەن حاۋانامىزدىڭ جەر بەتىنە العاش اياق باسقان جەرى، اتى اڭىزعا اينالعان كاسۋن تاۋى، ونداعى ادام اتانىڭ ۇلى ابىلگە سالىنعان كۇمبەزىن كورەدى. سول ساپار بارىسىندا ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءىزى قالعان پالميرا قالاسىن، بەيبارىس بابامىزدىڭ قامالىن كورۋ، ءامىر تەمىردىڭ ءىزى قالعان جەردى باسۋىنىڭ ءوزى عىلىمداعى ومىرىنە ازىق بولدى. قيىندىعى قاتار جۇرگەن ءار ساپارى ەرلىكپەن پارا- پار بولاتىن. ءوز ەستەلىگىندە «تاڭەرتەڭ مەنىڭ تۋريست دوستارىم تەگىس «شاھاريزادا» بازارىن ارالاۋعا كەتتى. كولىك ايتىلعان ۋاقىتتا ەمەس، كەش باتا كەلدى.
كۇزەتشى بىزگە ءال-فارابي قابىرىن كورسەتتى. اينالاسى ءسال الشاقتاۋ جەردە جاتقان جۇپىنى، سىرتى تسەمەنتپەن سىلانعان ەكەن. كۇزەتشىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باسىندا بۇرىن بەلگى بولعان. جەر سىلكىنگەن كەزدە قۇلاپ قالىپتى. اينالاسىندا تۇرعان قابىرلەردىڭ دە بەلگىسى قۇلاعان. كۇزەتشى زيراتتىڭ ءال-فارابيدىكى ەكەنىنە ەشبىر ءشۇبا كەلتىرمەڭىز دەدى. ويتكەنى بۇل زيراتتا جاتقان ادامداردىڭ ءبارى داپتەردە تىركەۋلى، كىمنىڭ قاي جەردە جاتقانى بەلگىلى.
ءال-فارابي زيراتىن دەرەۋ سۋرەتكە تۇسىردىك، ويتكەنى سول كەزدە كۇن باتۋعا جاقىن ەدى. ادامدار نەگە ۇمىتشاق، نەگە عاپىل - وشپەس مۇرا قالدىرعان دانانى ۇمىتادى؟ وتىراردا قانداي بەلگىسىز بولسا، مۇندا دا ءدال سونداي، جوقتاۋسىز جەتىم بالا سياقتى. كوڭىلىم ءبىرتۇرلى بۇزىلىپ، نازىمدى قويىن داپتەرىمە ءتۇسىردىم»، دەپ ايتقاندارى عالىم زەرتتەۋلەرىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.
- باباسى ماشان ءبيدىڭ اباي حاكىمنىڭ اكەسى قۇنانبايمەن زامانداس، دوس، سۇيەك جاقىن بولعاندىعى تۋرالى، شاكارىممەن تانىستىعى، سونداي- اق ءوزى وسكەن، وقىعان رۋحاني ورتا جايىندا اڭگىمەلەۋشى مە ەدى؟
- اقاڭنىڭ قارقارالى وڭىرىندە ومىرگە كەلگەنى، تۋعان ولكەسى جايىنداعى ءاربىر تولعانىسى عىلىمعا بارىپ تىرەلەتىنى انىق. ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا وراي جازعان ەڭبەگىنەن كەيىن حاكىم ءومىرىن تانۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءال-فارابيدى تەرەڭ مەڭگەرۋىم كەرەك دەگەنى بار. بۇل زەرتتەۋلەرىنە «ءال-فارابي جانە اباي» ەڭبەگىن ارقاۋ ەتتى. اقاڭنىڭ ۇلكەن اتاسى قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىنداعى ماسان كەيىپكەر (نوقاتى قويىلماي كەتكەندىكتەن ءبىر ارىپتەن قاتە كەتىپ، وسىلاي جازىلعان) قۇنانباي سۇلتاننىڭ باس ءبيى بولعان. ءوز اكەسى دە زامانىنىڭ ساۋاتتى ستارشىنى، بولىستىق بيلىككە ارالاسقان داۋلەتتى كىسى بولىپتى. 85 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن اتامىزدى ەل اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قۇرمەتتەيدى. ۇلكەن ەنەمىز جەلكىلدەك تە اقىلدى، دانا كىسى بولعان دەسەدى. اناسى عايشا كوپ جاساپ، 97 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. قۇنانباي قاجى مەن ماشان بي جىلدا قوياندى جارمەڭكەسىندە باس قوساتىن كورىنەدى. بىردە جارمەڭكەگە بارعان اقاڭ شاكارىممەن دە كەزدەسكەن ەكەن. اقاڭنىڭ اكەسى قۇرانعا جۇيرىك بولعان ادام. سول كەزدە قازاق دالاسىنداعى العاشقى «دالا ءۋالاياتى»، «ايقاپ» باسىلىمدارىن جازدىرىپ وقيدى ەكەن.
اقاڭ العاش الىپپە تانۋدى ءوز اكەسىنەن ۇيرەنسە، كەيىننەن، 1924 -جىلى ءالىمحان ەرمەكوۆ نەگىزىن قالاعان قارقارالىداعى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمعا تۇسەدى. الاش قايراتكەرلەرىنەن ءدارىس الادى. وسىنداي ورتانىڭ زەردەلى وكىلى بار سانالى عۇمىرىن ۇلتىنىڭ كەلەشەگى جولىنداعى عيبراتتى ىسكە ارنادى.
- «مەنىڭ ۇستانعان جولىم شامام كەلگەنشە شىندىق ىزدەۋدەن تۋىنداعان. ونى قايدان تاباسىڭ؟ ونى قۇراننىڭ اياتىنان تاباسىڭ. وندا بۇكىل عالىمنىڭ سىرى بار، شىندىق. ول - عالىمنىڭ يەسى»، دەيدى عالىم. اقجان جاقسىبەك ۇلى نەشە جاسىنان باستاپ دىنگە دەن قويعان ەدى؟
- ابايدىڭ «قۇدايدىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەنى سول ءسوز قۇران، - دەيدى اقاڭ. قۇرانعا قوسىمشا، وعان جالعاس تۇسىنىك رەتىندە پايعامبارىمىز راسۋل اللانىڭ وسيەت سوزدەرى بار. ولاردى «حاديس» دەپ اتايدى دەگەنى بار. وسى ءىلىمدى كوكىرەگىنە ءتۇيىپ، تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ بارىپ 50 دەن اسقاندا نامازعا جىعىلدى. ءدىن مەن عىلىمدى قاتار قويا وتىرىپ، سوزدەردى، ونى قۇراۋشى ارىپتەردىڭ ساندىق ءمانىن قولدانۋدا ءابجاد ەسەبى بارلىق ەسەپ عىلىمىنىڭ، سول ارقىلى بارلىق تابيعات عىلىمىنىڭ باستاۋى ەكەندىگىنىڭ بىزگە بەيمالىمدىگىن كورسەتەدى. عىلىمي ىزدەنىس جولىندا الدىمەن تابيعات دۇنيەسىن تانۋدان باستاۋ كەرەك، دەيدى اقاڭ. «ءال-فارابيدىڭ «تابيعات - ماتبۋعات» دەگەن تاماشا قاعيداسى بار. بۇل ماتبۋعات دەگەن شىندىق كىتاپ شىعاراتىن باسپا ورنى دەگەن ءسوز. باسقاشا ايتقاندا، ادامعا ءبىلىم، عىلىم بەرەتىن نەگىزگى وقۋلىق تابيعات دەگەن ماعىنادا» دەي كەلىپ، الدىمەن ادام ءوزىن- ءوزى تانۋدىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن مەدرەسە. بۇل ارادا ءتىل ءبىلۋ، ەسەپ ءبىلۋ - تابيعات تانۋدىڭ باستى شارتتارى» دەگەنىنىڭفيلوسوفيالىق ءمانى تەرەڭگە كەتەدى. اقاڭ عىلىمنىڭ جەتىستىگى ارقىلى ءال-فارابي ءىلىمىن عىلىمي يسلامي نەگىزدە ساباقتاستىرا ءبىلدى.
«ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋ تۋرالى»، «شىعىستىڭ اريستوتەلى»، «ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ تۋرالى»، «ءال-فارابي»، «ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ۇلى عالىمدارى»، «ءال-فارابي جانە اباي» سياقتى كوپتەگەن ەڭبەگى وسىنىڭ دالەلىندەي.
- كەزىندە عالىم ءدىني كوزقاراسى مەن مۇسىلماندىق ۇستانىمى ءۇشىن قاتاڭ سىنالىپ، «ماشاني باسىنا سالدە تاققان مولدانى ناسيحاتتاپ ءجۇر» دەگەن ايىپ تاعىلعانى بەلگىلى.
- كەڭەس تۇسىندا پارتيا مۇشەسىنىڭ ناماز وقىپ، مەشىتكە بارۋى قاتاڭ سىنالدى. ءۇستى- ۇستىنە تەكسەرىپ، اڭدۋ قويعانى دا راس. ءبىراق وسىعان قاراماستان، نامازىن قازا قىلمادى. جۇما سايىن مەشىتكە بارىپ ناماز وقىدى. ول كەزدە پروفەسسوردىڭ مەشىتكە بارىپ ناماز وقۋى ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن جاعداي ەدى.
«50 جاسقا كەلگەندە، شاكىرت بولىپ، يمامداردىڭ الدىندا تىزە بۇكتىم. اراب تىلىندە جازباسام دا، ءال-فارابيدى تۇسىنەتىندەي دارەجەدە ءتىل ءبىلۋىم كەرەك»، تىپتەن، قازاق عالىمدارىنىڭ اتا- بابا جولىمەن جۇرگەنى دۇرىس ەمەس پە» دەۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. نامازدى ۇيدە وتىرىپ- اق وقي بەرمەيسىز بە دەپ جانى اشىعاندار دا تابىلدى. ءبىراق اللانىڭ ۇيىنە بارۋى قاتاڭ سىنعا الىنا بەردى. وسىدان كەيىن پارتيا بيلەتىن قايتارماق بولىپ، د. قونايەۆتىڭ قابىلداۋىنا بارىپ، «جاسىم بولسا كەلىپ قالدى. مىنا بيلەتتى امان- ەسەن كەزىمدە قايتارايىن»، دەگەنىندە د. احمەت ۇلى ونىڭ ءسوزىنىڭ رايىن ءتۇسىنىپ، عالىمعا تيىسپەڭدەر دەپ تاپسىرما بەردى.
وسىدان كەيىن ءبىراز ۋاقىت تىنىشتىق ورنادى. ءبىراق ارىز جازعاندار مۇنىمەن دە توقتامادى عوي. سوندا ينستيتۋتتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسىنا بارىپ: «ماشانوۆ ءبارىبىر تاريحتا قالادى. تاريح سەندەردەن سۇرايدى»، دەپ ايتىپ كەتتىم. سول كەزدە مەنەن پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى «ۇيدە ناماز وقي ما؟»، دەپ سۇرادى. نەسىن جاسىرامىن، «وقيدى»، دەپ جاۋاپ بەردىم.
حاتشى «مەشىتكە ءال-فارابيدى زەرتتەۋ ءۇشىن، سونىڭ اۋدارماسى ءۇشىن باردىم دەپ جازىپ بەرسىنشى. بىزدەن جوعارى جاق سونى تالاپ ەتىپ وتىر»، دەدى. ۇيگە كەلگەن سوڭ اقاڭا بولعان جاعدايدى ايتىپ، «ماشانوۆ باراتىن جەرىنە بارىپ بولعان، ەندى مەن بارام»، دەپ جاۋاپ بەردىم» دەگەنىمدە كوزىنە جاس الىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، «ولسەم ارمانىم جوق. قورعايتىن ادامىم بار ەكەن. راحمەت»، دەپ حاتشىنىڭ ايتقان سوزدەرىن قاعازعا جازىپ، قولىن قويىپ بەردى. وسىدان كەيىن ولار اقاڭدى مازالامادى.
- اقجان جاقسىبەك ۇلىنىڭ مەككەگە بارسام دەگەن ارمانى بولعان ەكەن. الايدا كوزى تىرىسىندە بۇل ساپاردىڭ ءساتى تۇسپەدى. عالىمنىڭ ارمانى قانداي ەدى؟
- مەككەگە بارسام دەگەندى ءجيى ايتىپ ءجۇردى. ءبىراق بۇل تىلەگىنە جەتە المادى عوي. اقاڭ جەتپەي كەتكەن مەككەگە 2017 -جىلى ءوزىم بارىپ، قاسيەتتى پارىزىمدى وتەپ، زيارات ەتىپ قايتتىم. بۇگىندە ءوز شاڭىراعىندا عالىمنىڭ مۇراسىنا يە بولار تۇياق تا قالمادى.. . ۇلى اررات تا، ونىڭ ۇلى دا قايتىس بولدى. الىشەرى جاقىندا كوز جۇمدى. عابدوللاسى دا بۇگىندە ماڭگىلىك مەكەنىندە. ۇيدەگى كەرەك- جاراق بۇيىمداردى اتالارىنىڭ كوزىندەي كورىپ ءجۇرسىنشى دەپ اۋلەتتەن تاراعان قىزدارعا ەنشىلەپ تاراتىپ بەردىم. ءوز باسىم كوزى تىرىسىندە اتالارىمنىڭ دا، اقاڭنىڭ دا اتىن تۋرا اتاماعانمىن. اقاڭ دا ماعان قۇرمەتپەن قاراپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جاكىجان دەپ اتاپ كەتتى.
اقاڭ تۋعان حالقىنىڭ بار اۋىرتپالىعىن موينىنا الىپ، بار قيىندىقتى اي استىندا وتىرىپ وزىنە تىلەپ العانداي كورىنەتىن. ءار تاڭدا ىزگىلىك، قايىر، ىسىنە بەرەكە تىلەپ وياناتىن. بار سانالى ءومىرىن عىلىم جولىنا ارناپ، باسقا دۇنيەگە باسىن اۋىرتپادى. ماڭداي تەرىمەن تاپقان قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ اقىسىن پايدالى ىسكە جاراتىپ، سودان راقاتتاندى. اقاڭ ەسەپكە جۇيرىك بولاتىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن پارتياعا تولەگەن جارناما ءبىر ۇشاق كەلەتىن ەدى دەپ وتىرۋشى ەدى. اتاققا دا قۇمارتپادى. 85 جاسقا تولعان مەرەيتويىندا «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرەمىز دەپ ەدى، اياقسىز قالدى. اراعا 5 -جىل سالىپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلتايشىسى، ەڭ العاشقى كوررەسپوندەنت- مۇشەسىنىڭ ءبىرى رەتىندە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرەمىز دەپ ەدى، ول دا بۇيىرمادى. ءسويتىپ جۇرگەندە كوكتەمدە اقاڭ دۇنيە سالدى. پاراساتى بيىك تۇلعا بۇل جالعاننان بۇيىرماعان اتاققا بولا قىنجىلىپ، جانىن اۋىرتپادى. ءبىراق 1978 -جىلى اقباستاۋ- قوسمۇرىن القابىندا التىن كەنىن تۇڭعىش اشقان عالىم رەتىندە العان وتەۋىنە قاتتى رەنجىگەنى بار.
«ءال-فارابيدەن باستاپ قانشاما ەڭبەكتەر جازدىم. ول مەنىڭ قاسيەتتى جۇمىسىم. ال التىننىڭ ءجونى بولەك ەدى. وسى ەڭبەگىم لايىقتى باعاسىن الا ما دەپ جۇرگەن ەدىم. ەگەر شەتەلدە بولسا، كەن ورنىن اشقان ادام ميلليونەر بولاتىن ەدى» دەپ رەنجىگەندە، ايانىشتان باسقا امالىم قالماعان.
اقاڭ عىلىم جولىندا ءوز ءومىرىن سارپ ەتكەن تۇلعا. ەڭبەك جولى ءوزى وقىعان مەكتەپتە مۇعالىمدىكتەن باستاپ، سوناۋ 1933 -جىلدارى سەمەيدەگى گەولوگيالىق تەحنيكۋمىنداعى دايىندىق كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن الماتىداعى قازاق تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وقۋعا ءتۇستى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، اقاڭ جاس بولسا دا عىلىمعا سانالى تۇردە كەلىپ، سول زاماندا ۇلتتىق عىلىم ءۇشىن سيرەك سالانىڭ تۇتقاسىن ۇستادى. وقي ءجۇرىپ تەحنيكۋمداردا، كۋرستاردا ساباق بەردى. اسپيرانتۋرادا ءبىلىم الدى. وسى جولدا اقاڭ عىلىمي ەڭبەگىنە جەر قويناۋىنىڭ گەومەترياسىن ارقاۋ ەتىپ، زەرتتەدى. بۇل تاقىرىپ سول كەزدە ەكىنىڭ بىرىنە وڭايعا تۇسپەيتىن تاقىرىپ بولسا كەرەك.
وسىلايشا، اقاڭ باستاعان زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءادىسى ەلىمىزدىڭ كەن ورىندارىندا سىناقتان ءوتتى. مىنە، وسى تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا 1940 -جىلى گەولوگيالىق- بارلاۋ عىلىمي ەكسپەديتسياسىن باستاعان اسپيرانت اقجان ماشانيدىڭ جاڭا ءادىسى نەگىزىندە اقباستاۋ- قوسمۇرىن التىن كەن ورنى اشىلدى. وسىلايشا، اقاڭ ەڭبەگى گەولوگيا مەن تاۋ- كەن سالاسىندا عىلىمي جاڭالىق بولىپ تانىلدى.
ال 1946 -جىلى اقاڭ ماسكەۋدە گەولوگيا، مەحانيكا جانە تاۋ- كەن ءىسى سياقتى ءۇش ماماندىق نەگىزىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، جاڭا عىلىمي باعىت - گەومەحانيكانىڭ نەگىزىن قالادى. ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق اشقان عالىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ وتەۋى ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىمەن بايلانىستى دەپ بىلەمىن. دەسەك تە، ەر قامىن ويلايتىن ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا الماتىداعى «تاۋگۇل» شاعىن اۋدانىندا، قارقارالىدا اقاڭ اتىنا كوشە بەرىلگەن. قاراعاندىدا سالىنعان ۇلكەن مەشىت اقاڭ اتىمەن اتالادى. 2001 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ۇلى ۇستازى ءال-فارابيدىڭ 1130 -جىلدىعى اتالىپ وتكەندە، سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ۇيعارىمىمەن ءال-فارابي اتىنداعى سىيلىق بەرىلدى. اتتەڭ، بۇل كۇندى اقاڭ ءوزى كورمەي كەتتى. ايتپەگەندە اقاڭا بۇل سىيلىق ۇلكەن رۋحاني كۇش- قۋات بەرەتىنى ءسوزسىز ەدى. اقاڭ عاسىرلارعا ساپار شەككەن دانالىقتىڭ نىشانىنداي تۋعان ۇلتىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الار يگى ءىس ىستەپ، قازاق عىلىمى ءۇشىن ماڭگىلىك مۇرا قالدىرىپ كەتتى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ەلۆيرا سەرىك قىزى،
ەگەمەن قازاقستان گازەتى
