بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقى بەسقالا ايماعىن ەرتەدەن قونىس ەتىپ، وزىنە ءتان مۋزىكالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق ونەردىڭ جان-جاقتى كەمەلدەنۋىنە اتالعان شاھار زور ۇلەس قوستى.

وتكەن عاسىرلاردا ءامۋداريا بويىنداعى شىمباي، حوجەلى، قوڭىرات، شابباز، كونە ۇرگەنىش قالالارى بەسقالا دەگەن ورتاق اتاۋمەن اتالىپ، بۇگىنگى قاراقالپاقستاننىڭ ىلكىدەگى ءبىر اتاۋى رەتىندە تاريحتا قالدى.

بەسقالا وڭىرىندە جىراۋلىق، انشىلىك داستۇرمەن بىرگە، دومبىراشىلىق- كۇيشىلىك ونەر دە جاقسى دامىدى، ول ايماقتاعى كۇيشىلەردىڭ رەپەرتۋارىندا بەرگى زاماننىڭ كۇيلەرىمەن قاتار، سوناۋ داۋىرلەردەن جەتكەن «اقساق قۇلان جوشى حان»، «قارت نوعاي»، «كارى ناۋايى»، «نوعايلىنىڭ قوشتاسۋ كۇيى» سىندى كونە كۇيلەر دە كوپتەپ كەزدەسەدى.

بەسقالا ايماعىنداعى كۇيشىلىك ورتانىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ىقپال ەتكەن كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى. ءبىز ەل ىشىنەن جانە جازبا دەرەكتەردەن ونداعان ونەر يەسىنە قاتىستى مالىمەتتەردى تاۋىپ، جۇيەلەدىك.

اتاپ ايتقاندا، XVIII - ⅩⅨ عاسىرلاردا - تىلەۋقۇل پەندە ۇلى، ءشۇيت ورىنباي، اقكەلتىر، شۇڭكە قۇلتاباي ۇلى، جاقسىمۇرات تورىتاي ۇلى، راح زۇلپىقار ۇلى (1845-1910)، ەمبەرگەن شاقپاق ۇلى (1860-1936)، تۇرمانقوجا، دۇكەنباي سىندى كۇيشىلەردىڭ ەسىمدەرى اتالىپ، ولاردىڭ جولىن كەشەگى ⅩⅩ عاسىردا جولدى قوساي ۇلى، بايىمبەت دۇيسەنباي ۇلى (1875-1962)، اكىمالى شۇڭكە ۇلى (1883-1958)، جۇمالى ەمبەرگەن ۇلى (1891-1975)، داۋلەتكەلدى جارماعامبەتوۆ (1899-1950)، توعايباي بەيسەنبى ۇلى (1904-1976)، مولداعالي بالىمبەتوۆ (1906-1984)، ۇسەن سۇگىر ۇلى (1905-1983)، ءىزبان، ءابدىعالي جاڭبىرشين (1908-1988)، قارعا وتەگەن ۇلى (1910-1972)، بيمان كەنجەباي ۇلى (1916-2003)، باقىت باسىعارايەۆ (1926-2001)، ابىلاي شاۋكەيەۆ (1928-1996)، ءمۇسىر جوراباي ۇلى (1931-2010)، قىلىشباي ايتجان ۇلى (1932-2000)، كورەگەن ءدۇيىس ۇلى (1935-1999) سىندى ت. ب. كۇيشى- دومبىراشىلار جالعاستىردى.

بەسقالا وڭىرىندە ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىم الماسا دا قۇيماقۇلاقتىق ۇردىسپەن ۇيرەنىپ، دومبىراشىلىق ءداستۇردى ۇستانىپ جۇرگەن ونەرپازدار ءالى دە بارشىلىق. ورازعالي ءابىلحان ۇلى، يباش ءبايدىلدا ۇلى، جارىلقاسىن وڭايبايەۆ، ساپارباي اكىمالى ۇلى، قادىرباي الدابەرگەن ۇلى، بايرام ارزييەۆ، ءابدى دوسجانوۆ، جۇماباي جورابايەۆ، بورانباي مەدەتحانوۆ، جۇباتحان سۇندەتوۆ، جولماحان الپىسوۆ، قوجاحمەت نيازوۆ، ءۋبايدىللا ءابدىراحمان ۇلى، جالعاس بەكماحانوۆ سەكىلدى ونەرپازدار سونىڭ دالەلى.

ءامۋ جانە جايىق بويىندا «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەپوسىن جىرلاعان اقىن- جىراۋلار حالىق تاراپىنان جوعارى باعالانعان بولسا، «الپىس ەكى اقجەلەڭ» سىندى سالالى كۇيلەردى تارتا بىلگەن كۇيشى- دومبىراشىلار دا سونداي قۇرمەتكە يە بولعان. بەسقالالىق ورىنباي، ەمبەرگەن، راح، بايىمبەت، مولداعالي ءتارىزدى داۋلەسكەر كۇيشىلەر دە جوعارىدا اتالعان تسيكلدى كۇيلەردى تۇگەل ورىنداپ، حالىقتىڭ زور ىقىلاسىنا بولەنگەن.

بەسقالا قازاقتارى اراسىندا كەشەگى كۇنگە دەيىن كۇيشى- دومبىراشىلاردىڭ سايىستارى ءجيى ءوتىپ تۇرعان. كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشىسى ا. رايىمبەرگەنوۆ «قازانعاپ اقجەلەڭ» اتتى ەڭبەگىندە ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعىندا قاراقالپاقستاننىڭ قوڭىرات قالاسىندا ازبەرگەن حاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن توعىز دومبىراشىنىڭ اراسىندا ونەر سايىسى وتكەنىن جازادى. وعان بەسقالادان جانە باتىس قازاقستاننان ورىنباي، دۇكەنباي، قارا -ءتوس- ايماعامبەت، قانالى تورە، قازانعاپ سياقتى سول كەزدەگى بەلگىلى كۇي شەبەرلەرى قاتىسقانىن ايتا كەلىپ، «تارتىستىڭ شارتى بويىنشا، ءاربىر كۇيشى «اقجەلەڭ» دەپ اتالاتىن توپتاما كۇيلەردىڭ الپىس ەكىسىن تۇگەل ورىنداۋعا ءتيىس ەدى» دەسە، مۇنى قاراقالپاق ايماعىندا كەمەلگە كەلىپ، سول وڭىردەگى جۇمالى، داۋلەتكەلدى، ءابدىعالي سىندى كۇيشىلەردەن ونەگە كورىپ، ونەر تاريحىنا قاتىستى تىڭ دۇنيەلەردى جادىنا تۇيگەن ب. باسىعارايەۆتىڭ «بەسقالا، حيۋا جاقتا ازبەرگەن دەگەن قازاقتىڭ حانى بولعان. ءوزىنىڭ حان بولىپ تۇرعان داۋىرىندە تابىن دۇكەنباي، ءشۇيت ورىنباي، قاراتوس- ايماعامبەت، قازانعاپ، ايشا قاتىن سياقتى توعىز دومبىراشىنى جيناپتى...» دەگەن دەرەكتەرى دە راستايدى. بۇل ەرتەرەكتە وتكەن كۇي سايىستارىنان حابار بەرسە، «ءۇشساي اۋىلىندا كۇي تارتىستارى ءجيى بولىپ، سونىڭ قىزىعىنا توياتتاي المايتىنبىز. بۇل سايىسقا مويناقتان جۇمالى ەمبەرگەنوۆ، قۇلاندىدان تايپان بالماعامبەتوۆ كەلىپ، اۋىل ءۇستى كۇي جارمەڭكەسىنە اينالعانىن بالا بولساق تا تالاي كوردىك» دەگەن دەرەكتەر كەڭەس زامانى تۇسىندا دا قاراقالپاقستاندا بۇل ءداستۇردىڭ ۇزىلمەگەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، شۇڭكەنىڭ ءالىم كۇيشىسىمەن، اكىمالىنىڭ تۇرىكمەن دۋتارشىلارىمەن كۇي سايىسىن جانە كەشە عانا ومىردەن وتكەن مولداعالي، توعايباي، بيمانداردىڭ جيىن- مەرەكەدەگى كۇي تارتىستارىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون.

بەسقالاعا ەكسپەديتسيامەن بارىپ، وندا وركەن جايعان حالىقتىق ونەردى كورگەن فولكلورشى ك. سەيدەحانوۆ «قاراقالپاق فولكلور ەكسپەديتسياسى» ماقالاسىندا: «ءبىز مىنانى اڭعاردىق: قاراقالپاقستانداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا حالىق مۇراسى مول ساقتالعان جانە ول كۇندەلىكتى ومىردە كوپشىلىكتىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەيتىن ومىرشەڭ قۇبىلىسقا اينالعان. يمپروۆيزاتسيالىق ونەر ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى تالانتتار از ەمەس» دەگەن بولاتىن.

بەسقالا قازاقتارى كۇيلەرىنىڭ جينالۋ تاريحىنا قاتىستى ايتار بولساق، قاراقالپاقستانعا 1959 -جىلى مۋزىكالىق مۇرالاردى جيناۋعا فولكلورلىق ەكسپەديتسيا ا. سەرىكبايەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن تۇڭعىش رەت بارادى. وسى ساپاردا كەگەيلىدە تۇراتىن مولداعالي بالىمبەتوۆتەن، نوكىس قالاسىنداعى بيمان كەنجەبايەۆتان، قوڭىراتتىق جاقسىلىق مامىت ۇلىنان ت. ب. ونەر يەلەرىنەن كوپتەگەن اۆتورلىق جانە حالىق كۇيلەرىن جازىپ الادى.

بۇدان كەيىن دە 1962 -جىلى ت. بەكحوجينا، 1977 -جىلى ا. بايعاسكينا مەن ب. امانوۆ، 1982 -جىلى ب. قاراقۇلوۆ پەن ە. سافۋانوۆ بارىپ ونداعان كۇيشىلەردەن مول مۇرا جازىپ الدى. ت. بەكحوجينا بەسقالا ايماعىنان جيناعان مۇرالاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، «دالامنىڭ نازدى سازدارى- اي» ەڭبەگىنىڭ ءبىر تاراۋىن «قاراقالپاقستان دومبىرا كۇيلەرى» دەپ اتادى.

ءبىز دە 2013، 2015 -جىلدارى قاراقالپاقستانعا ارنايى بارىپ، جوعارىدا اتالعان بەلگىلى كۇيشىلەردىڭ ۇرپاقتارىمەن، سونداي- اق ەلىمىزگە ورالعان اعايىندارمەن كەزدەسىپ، كوپتەگەن كۇي ساڭلاقتارىنىڭ ءومىر جانە ونەر جولدارىنا قاتىستى مالىمەتتەر جينادىق. ەل ىشىنەن ىزدەستىرە ءجۇرىپ، جەكە ارحيۆتەردە جاتقان دىبىس تاسپالارى مەن ەرتەدەگى ەسكى كۇيلەردى بىلەتىن ونەرپازداردىڭ بارشىلىق ەكەنىنە كۋا بولدىق. ءوزىمىز تاۋىپ جازىپ العان قازىنالاردىڭ اراسىندا تىڭ ماتەريالدار جەتكىلىكتى. سونىمەن قاتار سارسەنباي قادىر ۇلىنان «بەس قىزدىڭ ءجۇرىسى»، ورالبەك ءسادۋ ۇلىنان «ارقابايدىڭ كۇيى»، جالعاس جاناشباي ۇلىنان «كوي- كوي»، جارىلقاسىن وڭايبايەۆتان «توعايبايدىڭ كۇي باسى»، بايرام الييەۆتەن «قارعانىڭ كۇيى»، «ىسماحاننىڭ كۇيى»، مىرزاباي قىلىشباي ۇلىنان «ساقاۋ قىزدىڭ كۇيى»، «قارا اتتى مەن تورى اتتى»، «دوسىنىڭ كۇيى»، قاراساي ءابدىمۇرات ۇلىنىڭ اۆتورلىق كۇيى «اداسقان سۇڭقار» ت. ب. كۇيلەردى جازىپ الدىق. وسىنداي جەكە ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە جينالعان ماتەريالدارىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشىسى م. ءابۋعازى «قازاقتىڭ دومبىرا ونەرى» اتتى ەڭبەگىنە «بەسقالا كۇيشىلىك ءداستۇرى» دەگەن اتاۋمەن ەنگىزدى.

بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇيلەرى - ا. ەسەن ۇلى مەن گ. ەلەۋسىز قىزىنىڭ «كۇي - قاستەرلى اۋەز» اتتى ەڭبەگىندە، «اقتوبە ءوڭىرىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» اتتى اۋديو جيناعىندا، سونىمەن قاتار «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» انتولوگياسىندا، ا. توقتاعاننىڭ «اتىراۋدىڭ 62 اقجەلەڭى» ەڭبەكتەرىندە كوپتەپ جاريالاندى. وسىلايشا، بەسقالا كۇيلەرى ءبىرشاما جيناقتاردا نوتالىق جانە ءۇنتاسپا ۇلگىسىندە جاريالانىپ جۇرسە دە، قاي ايماققا ءتان ەكەنى جانە ورىنداۋشىلار جونىندە مالىمەتتەر جاريالانعان ەمەس.

بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇيلەرى جۇرتشىلىق باس قوسقان جيىنداردا عانا ەمەس، قازاق جانە قاراقالپاق راديولارىندا، تاشكەنت تەلەارناسىنداعى قازاقتىلدى «زامانداس» باعدارلامالارىندا دارىپتەلدى. ادەبيەتشى- عالىم ق. جۇماجانوۆ «قاراقالپاق ايماعىنداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى مونوگرافياسىندا ءبىرلى- جارىم كۇي ساڭلاقتارىن ءسوز ەتكەنمەن، اتالعان وڭىردەگى كۇيشىلەر تۋرالى بۇرىن- سوڭدى تياناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى بولمادى. سونىڭ سەبەبىنەن كەيبىر ەڭبەكتەردە جاڭساقتىققا جول بەرىلىپ، ءبىرشاما قاتە تۇجىرىمدار جاسالدى. مۇنىڭ ءبارى بەسقالا كۇيشىلىك ونەرى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ بۇعان دەيىن جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەلىپ، زەردەلەنبەگەنىنەن دەپ ويلايمىز.

وزبەكستان، قاراقالپاقستان قازاقتارىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناعان ادەبيەتشى- عالىم ق. ساتتاروۆ «فولكلور ەكسپەديتسياسىنىڭ جەمىسى» اتتى ماقالاسىندا: «ءامۋداريا قۇيىلىسىنداعى التىن قازىنا، اسىل مۇرانىڭ ءبىر سالاسى - قازاق كۇيلەرى زەرتتەۋشىلەردىڭ قالامىنا ىلىكپەي كەلە جاتقاندىعى قىنجىلتادى» دەگەن ەدى.

ەل اراسىنان ماتەريالدار جيناستىرۋ ناتيجەسىندە بەسقالالىق كۇيشى- دومبىراشىلاردىڭ ونەر تاريحىن جۇيەلەپ، ۇستاز- شاكىرت جالعاستىعىنىڭ ۇزىلمەگەنى انىقتالىپ وتىر. بۇل ورايدا، XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن تىلەۋقۇل پەندە ۇلىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىن جاقسىمۇرات تورىتاي ۇلى مەن ەمبەرگەن شاقپاق ۇلى جالعاستىرسا، ولاردىڭ جولىن جۇمالى ەمبەرگەن ۇلى، ۇسەن سۇگىر ۇلى، ءابدىعالي جاڭبىرشين، ايتورە ۇسەن ۇلى، داۋلەتكەلدى جارماعامبەتوۆتەر ۇستانعانىن ايتۋعا بولادى. اتالعان ونەر يەلەرىنە باقىت باسىقارايەۆ، دۇيسەنباي سىندى ت. ب. كۇيشىلەر شاكىرت بولىپ، ۇلكەن ونەر يەسى بولىپ قالىپتاستى.

بەسقالا كۇيشىلىك ونەرىن دامىتۋشىلاردىڭ الدىڭعى لەگىندە ءشۇيت ورىنباي مەن تۇرمانقوجانىڭ اتى اتالسا، ورىنبايدان قازانعاپ ونەگە العان. سول داۋىردە بەسقالادا شۇڭكە قۇلتاباي ۇلى سىندى داۋلەسكەر كۇيشى ءومىر ءسۇرىپ، شۇڭكەگە اكىمالى شۇڭكە ۇلى، اكىمالىگە ورازعالي ءابىلحان ۇلى مەن ءمۇسىر جوراباي ۇلى شاكىرت بولدى. ورازعاليدان اسكەرباي نۇرقوجايەۆ، ال جۇمالى مەن اسكەربايدان قوجاحمەت نيازوۆ كۇي ۇيرەنگەن.

اتالعان ايماقتا كۇي ونەرىن جىرشى- جىراۋلار دا كەڭىنەن ناسيحاتتادى. بۇلاردىڭ قاتارىندا - قاراساي قالي ۇلى (1848-1926)، امانتۇرلى (1872-1938)، جاقسىلىق مامىت ۇلى (1899-1961)، تەڭىزباي ەسەنباي ۇلى (1905-1968)، سارىباي جادىگەر ۇلى، ۇزاق مىڭبايەۆ، اسكەرباي نۇرقوجايەۆ سىندى ءانشى، جىرشىلار بولسا، قاراساي ءابدىمۇرات ۇلى، تۇرلان بەيسەنبايەۆ، سارسەنباي راحمانبەردييەۆ سياقتى بۇگىنگى جىرشىلار دا شەبەر دومبىراشىلار.

مۇنداعى كۇيشى- دومبىراشىلار بەسقالا كۇيلەرىمەن شەكتەلىپ قالماي، ۇسەن، قانالى، شاكىم تورەلەردىڭ، قازانعاپ، ايشا قاتىننىڭ، بايماعامبەتتىڭ، ماحامبەت، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي كۇيلەرىن دە رەپەرتۋارىنا قوسىپ، ەل ىشىنە ناسيحاتتادى.

كۇيىمەن حالىق جۇرەگىنەن ورىن العان ونەرپازداردى جۇرتشىلىق جادىنان شىعارماي اڭىز- اڭگىمە ەتىپ كەيىنگىلەرگە ايتىپ وتىرسا، اقىندار مەن جىراۋلار ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءوز شىعارمالارىنا قوسىپ دارىپتەدى. مىسالى، «قاراقالپاقستاننىڭ حالىق جىراۋى» الدابەرگەن تاسقىنباي ۇلى (1926-2007) :

تۇرمانقوجا كىسى ەكەن،

دومبىرا، كۇيدىڭ يەسى.

ەرتە ءبىر زامان ۋاعىندا.

دومبىراعا دىبىس قوستىرىپ،

كەلتىرۋشى اعىمعا.

كۇي جۇيەسى قوسىلىپ،

وزىنە ابدەن ۇناماي،

شاپپاعان سۋ دەپ ساعىمعا، -

دەسە، اقىن ءجۇندىباي كوپتىلەۋ ۇلى «بۇل ەلدەن كىمدەر شىقپاعان» تولعاۋىندا:

قاراقالپاق ەلىندە،

كۇيشىلەر وتكەن بەلگىلى...

...توعايباي دەگەن كىسىنى،

كوپ ماقتايدى اسىرا.

...مولداعالي، بيماندى،

كىم بىلمەيد دەيسىڭ بۇل ەلدە.

اق دومبىرا قولعا الىپ،

ۇشار قۇستاي قومدانىپ،

تارتقاندا كۇيدى تولعانىپ،

كۇش قوسقان ايبات، جىگەرگە.

جۇزدەن ارتىق كۇي تارتىپ،

تىڭداعان حالقى قۇمارتىپ،

ەستىگەن ادام كەتپەگەن،

العانداي زاتىن جوعالتىپ.

كەشكە كۇيدى شەرتكەندە،

كەتىپ ءجۇردى تاڭ اتىپ...»، - دەپ توعايباي، مولداعالي، بيمان كۇيشىلەردىڭ اتىن جىرعا قوسادى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بەسقالا كۇيشىلەرىنىڭ ماڭعىستاۋ، اقتوبە، ورىنبور، مۇناناي، حيۋا، تۇرىكمەن ايماقتارىن ارالاپ، ونەر كورسەتكەنى بايقالادى.

كۇيشىلىك ونەرى باسىمىراق دامىعان كەيبىر ايماقتاردىڭ جىرشىلىق پەن انشىلىك داستۇرىندە كۇيدىڭ اسەرى كوبىرەك بايقالسا، بەسقالا قازاقتارى اراسىندا جىرشىلىق ونەردىڭ كەمەلدەنىپ، وركەندەۋىنە بايلانىستى بۇل ايماققا ءتان كۇيلەردە جىر سازدارىنىڭ ىقپالى سەزىلەدى، فيلوسوفيالىق سارىن باسىم. شال مىرزا مەن قازانعاپ كۇيلەرىندە دە وسى ەرەكشەلىكتىڭ بولۋىن بەسقالا ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جانە اتالعان ولكەنىڭ كۇيشىلىك داستۇرىنەن ءنار العانىمەن بايلانىستىرا الامىز.

ءسوز قورىتىندىلاي كەلە، الداعى كۇندەردە بەسقالا قازاقتارىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى جەكە ونەر مەكتەبى رەتىندە تانىلىپ زەرتتەلەدى دەپ سەنەمىز.

كۇنقوجا قايرۋللا، قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ وقىتۋشىسى

Egemen Qazaqstan