باي-ولكەدەن بيسكىگە بارعان كەرۋەن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەجەلگى كوك تۇرىكتەردىڭ سولتۇستىك شەبى تاۋلى التايدىڭ باتىس سىلەمى بيە دارياسىنىڭ بويىندا ورنالاسقان بيسك اتتى قالا بار.

اكىمشىلىك ورتالىعى التاي ولكەسىنە قاراستى ءوندىرىستى ايماق. ەلدى مەكەننىڭ تاعانى العاش 1708 -جىلى بەكىنىس رەتىندە قالانسا، ۋاقىت وتە كەلە رەسەيلىك ساۋداگەرلەر موڭعوليا، قىتاي ەلدەرىنە، ءتىپتى ءۇندىستانعا دەيىن تاۋار جونەلتەتىن ماڭىزدى نىسانعا اينالدى. ءقازىردىڭ وزىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورتالىق ازياعا شىعاتىن ساۋدا- ساتتىق قاقپاسى ىسپەتتەس. سونىمەن قاتار قالا نوۆوسيبيرسكىدەن باستالىپ، شىعىسقا قاراي التاي جوتالارىن ءتىلىپ ءوتىپ، موڭعولياعا جالعاسىپ جاتقان ءشۇي جولىنىڭ (چۋيسكي تراكت) ەڭ ماڭىزدى نۇكتەسى. سوندىقتان دا بولار قالانىڭ شىعىس جاق شىعابەرىسىندە اتاقتى «چۋيسكي تراكت» مۋزەيى ورنالاسقان.

قوبدا بەتىنەن اتتانعان كەرۋەنشىلەردىڭ ءبىر توبى

مۋزەي تورىندە تۇرعان جادىگەر

وتكەن جىلدارى جولىمىز ءتۇسىپ، وسى مۋزەيگە ات باسىن بۇرعان ەدىك. مەكەمەنىڭ كورمە ەكسپوزيتسياسىندا تۇرعان فوتوسۋرەت كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. جادىگەردىڭ انىقتامالىعىندا «مونگولسكيي كاراۆان ۆ پوموش سوۆەتسكوي ارميي بىل ورگانيزوۆان وسەنيۋ 1941-گو (پو درۋگيم داننىم - 1942-گو) گودا ۆ زاپادنو- مونگولسكوم گورودە ۋلگەي- كوبدا» دەپ جازىلىپتى.

حوش سونىمەن... بالا كۇنىمىزدە ەمىس- ەمىس ەستۋشى ەدىك «ەكىنشى قاندى سوعىستا قوبدا بەتىنىڭ قازاقتارى بيسكىگە كەرۋەن تارتىپ بارعان» دەيتىن اڭگىمەنى. نەگە باردى؟ نە ءۇشىن باردى؟ ول جاعىن بىلمەيتىن ەدىك. بەرتىنگىلەر ايتاتىن «ۇن- شاي اكەلگەن شىعار» دەپ.

دەسە دە اسپانمەن تىلدەسكەن التاي تاۋلارىن كوكتەي ءوتىپ، اسۋ- اسۋ بەلدەردى، اسقار- اسقار شىڭداردى قيالاي كەسىپ، جۇزدەگەن قىرقانىڭ بوكتەرىن ءتىلىپ جاساعان جولدارعا قاراپ، قۇداي- اۋ سوناۋ 40- جىلدارى جول جوق مىنا قيا- قۇزداردان، ونى قويشى اعىنى اتان تۇيەنى دوپشا دومالاتاتىن ءشۇي، قاتۋن، ارعۋتى داريالارىنان تۇيەلى كەرۋەن قالاي ءوتتى ەكەن دەپ ارلى- بەرلى قانشا ويلانسام دا بايىبىنا جەتپەۋشى ەدىم.

ءبىراق وسى ءبىر قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي قيىن جولدى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى اتالارىمىز كوكتەي وتكەنى راس. بۇل كوش كەرۋەندە تەك قازاقتار عانا ەمەس، موڭعول اعايىندار دا بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇلار وسى جىلدارى «سوعىسقا كومەك» اتتى ناۋقان استىندا حالىقتان جينالعان، اتاپ ايتقاندا، قولدان يلەپ جاساعان تەرى تون، كيىز پيما، اڭ تەرىلەرى مەن دەستەلەگەن ءجۇن... ت. ب. دۇنيەلەردى ءتيىستى جەرىنە جەتكىزىپ بەرىپ، قايتار جولدا ۇن- شاي، تۇز، قىزىل بيداي، نان ونىمدەرىن، كەزدەمە- ماتا ارتىپ قايتقان ەكەن.

ماڭىزدى ساپارعا شىقپاس بۇرىن ۇكىمەت ەل ىشىندەگى كەرۋەنگە جارايتىن مىقتى، سۇيەكتى، تويىنعان تۇيەلەردى جيناعان. ول كەزدە «تۇيەمدى بەرمەيمىن» دەپ ايتۋعا ەشكىمدە ءدات جوق. ويتكەنى بىرنەشە جىل بۇرىن، ياعني 1938-1939 -جىلدارى مەملەكەت كولەمىندە جاپپاي جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيانىڭ كەسىرىنەن جۇرتتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارى تۇگەلدەي ۇستالىپ، جىلاعان بالا، ەڭىرەگەن ايەلدىڭ قۋ دالانى جاڭعىرتقان زارلى جوقتاۋى ءالى وشپەگەن تۇس. قىسقاسى، ۇكىمەتكە ءۇن قاتۋدان حالىق قاتتى قورقىپ قالعان.

قازاقتاردىڭ كەرۋەنباسى ءسادىباقاس دەگەن كىسى ەكەن. ساكەڭ بۇعان دەيىن بىرنەشە دۇركىن قىتاي ەلىنە، ودان قالدى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كاتونقاراعاي اۋلى ىرگە تەپكەن سارىمساقتى جارمەڭكەسىنە كەرۋەن تارتىپ كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن. تاجىريبەسى مول، قايسار جان.

بەرتىندە بييسكىنى بەتكە العان كەرۋەن جايلى ەل اۋزىندا ساقتالعان دەرەكتەر نەگىزىندە پوەما جازعان اقىن زۋقاي ءشارىپاقىن ۇلىنىڭ ءبىر تولعاۋىندا:

ءسادىباقاس قوسباسى تىم ىسپاردى،

ورايىنا كەلتىرىپ جۇمىستاردى،

تۇيە باسى ءجۇن ارتىپ ءۇش قاناردان،

بەس كىرەشى، بەس تۇيە مىنىسكە الدى، - دەگەن جولدار كەزدەسەدى.

كەيىن وسى ءبىر ۇزاق تاريحي ساپار جايلى اتالارىنان ەستىگەن اڭگىمەلەردى حاتقا ءتۇسىرىپ ساقتاعان تايىپ تاۋكەي ۇلى، مۇساباي ۇتقان ۇلى، زۇقاي ءشارىپاقىن ۇلى، بوداۋحان توقان ۇلى قاتارلى ادامداردىڭ ەستەلىگىندە جانە جوعارىداعى بييسك مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جيناعان جازبالاردا، سونداي- اق وسى كەرۋەن جايلى جازعان التايلىق جۋرناليست اناتولي مۋراۆلەۆتىڭ «نەيزۆەستنىي التاي. ترانسگرانيچنىي مارشرۋت» اتتى كىتابىندا، ەڭ نەگىزگى قۇجات قوبدا ايماعىنان اتتانعان ەكىنشى كەرۋەندى باستاپ شىققان جولباسشى، كەيىن موڭعول ەلىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىندا ۇزاق جىل تەر توگىپ، ەڭبەك ەرى اتاعىنا يە بولعان، سول جىلدارى 18 جاستاعى بوزبالا بوروندون ۇلى لۋبسىننىڭ ەستەلىگىندە كوپ دۇنيە ايتىلعان ەكەن.

بۇل ەستەلىكتى 2005 -جىلى قوبدا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋشىسى م. گانبولات دەگەن جىگىت ەسكى كوزدىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ الىپ «تاريح تاعىلىمى» اتتى جۋرنالعا جاريالاپتى. وسى جازبالاردى وقىپ وتىرىپ، كەرۋەنشىلەردىڭ باسىنان وتكەن قيىندىقتاردى كورگەندە جانىڭىزدان قاسىم بولاسىز.

مۇز توسەنىپ،

قار جاستانعان كۇندەر

قولىمىزداعى دەرەكتەردى سالىستىرا قاراپ وتىرىپ ۇققانىمىز، كەرۋەن 1942 -جىلى قىركۇيەكتىڭ اي تولعان 15 ى كۇنى جولعا شىققان. ەڭ اۋەلى ۇزاق ساپارعا اتتانباي تۇرىپ، كانىگى كىرەشىلەر (كەرۋەنشىلەر) ەل ىشىنەن تاڭداپ الىنعان اتان جىلىك تۇيەلەردىڭ وركەشىن مىقتاپ تاڭىپ، قومىن قاجامايتىنداي بەرىك ءارى جۇمساق شوم جاساپ، قاجەتىنە قاراي بىرنەشە قىلبۇيدا، سارى قاراعاننان جونعان مۇرىندىقتار، وعان قوسىمشا ارقان- ءجىپ دايىنداپ، ءبىر تۇيەگە 200 كيلو جۇك ارتقان ەكەن.

ۇزاق جول، الىس ساپار كەزىندە كۇزدە تويىنعان تۇيەلەردىڭ قوڭىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن باستى شارت - كەرۋەندى ءجۇرىس ىرعاعىنان جاڭىلدىرماۋ قاجەت. ول ءۇشىن كۇنىنە 20-30 شاقىرىم جولدى ەڭسەرىپ، مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، نۋلى- سۋلى جەرگە دامىلداپ، تۇيەلەردى شوگەرىپ دەم الدىراتىن بولعان.

جيىرما بەس جاسىندا وسى كەرۋەن ساپىندا ساپاردا بولعان ۇتقان دەيتىن ادامنىڭ ەستەلىگىندە: ء«شۇيدى ورلەگەن سايىن قار قالىڭدايدى ەكەن. شىركىن، جاستىق- اي دەگەن، كەيبىر تۇنەۋلىكتە قاتقان قاردى كۇرەپ ۇلگەرمەيمىز، شاتىرىمىزدى تىگىپ، تۇيەلەردى قورالاي شوگەرىپ، جۇكتى ورتاعا ۇيەمىز دە جاتا كەتەمىز. تاڭەرتەڭ تۇرعاندا استىمىزداعى مۇز ەرىپ اعىپ جاتاتىن. سودان شولپان تۋعاندا تۇيەلەردى تۇرعىزىپ، اياق- قولىن جازامىز دا، كۇن شىقپاي تۇسىرگەن جۇكتى قايتا ارتىپ، سوڭعى تۇيەگە كەرۋەن قوڭىراۋىن تاعىپ الىپ، ونىڭ سىلدىر ۇنىمەن باتىستى بەتكە الىپ تارتىپ وتىرامىز» دەپ ەسكە السا، بايولكەلىك اقىن ز. ءشارىپاقىن ۇلىنىڭ جوعارىداعى داستانىندا بۇل وقيعا:

«جاتار جەردىڭ جۇقارتىپ

قارىن كۇرەپ،

قورا جاساپ الامىز، قارۋ- بىلەك،

دوڭگەلەتە شوگەرىپ تۇيەلەردى،

جۇكتى ورتاعا ۇيەمىز، بارىندە رەت»،

دەپ تولعانىپتى.

وسىلاي ۇدەرە تارتقان كەرۋەنشىلەر ءۇشىن ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر جول - ءشۇي جانە قاتۋن وزەندەرىنىڭ جالتىر مۇزىنان ءوتىپ، بيىكتىگى 1295 مەتر ءشۇي جولىنىڭ 659-شاقىرىمىندا ورنالاسقان اتاقتى چيكە- تامان اسۋى بولىپتى. ءتىپ- تىك اسۋدىڭ ورتا تۇسىنا كەلگەندە قاتتى جەل تۇرىپتى. كەرۋەنشىلەردەن جەتكەن ەستەلىكتە، سىزگە وتىرىك، بىزگە شىن، ۇيتقىعان بوران الدىڭعى تۇيەنىڭ قۇمالاعىن ۇشىرىپ اكەلىپ، سوڭعى تۇيەنىڭ ماڭدايىنا تارس ەتكىزىپ ۇرعانىن كوزىمىز كوردى دەلىنگەن. ءتىپتى 30-40 گرادۋس ايازدا الدىڭعى تۇيەنىڭ قۇمالاعى جەرگە تۇسكەنشە قاتىپ قالىپ، ونى تابانىمەن باسقان كەلەسى تۇيە تايعاناقتاپ اسا ءقاۋىپتى بولدى دەگەن دە سوزدەر بار.

قىستىڭ قىراۋلى كۇندەرى كىرەشىلەر اعاشى تۇتاسا وسكەن ورماندى القاپقا كەلگەندە تۇيەلەردى دوعارىپ قويىپ، اق قايىڭنىڭ جاپىراعىن بۇتاعىمەن قوسا سىپىرىپ بوس قاپتارعا تولتىرىپ الادى ەكەن. ونى قونالقىعا توقتاعان جەردە تۇيەلەرگە جەگىزەدى. اسىرەسە تاڭعى اياز كۇشەيگەن تۇستا ءار جانۋاردىڭ الدىنا 4-5 بۇتاق قايىڭ جاپىراعىن تاستاپ قويادى. ەپتەپ قوڭى قايتا باستاعان تۇيەگە 10 بۇتاق جاپىراق جەگىزەدى. وسى ءبىر بولماشى دۇنيەنى اۋجال كورگەن دالا تۇلىگىنىڭ كوزى جايناپ، ىشىنە ەل قونىپ، ۇسكىرىك ايازدى ەلەڭ قىلماي قۋناپ شىعا كەلەتىن كورىنەدى. اتى مال دەمەسەڭ، ولاردىڭ دا تۇيسىگى اۋىر جول، قيىن ساپاردى جازباي سەزەدى.

اسىرەسە كەرۋەنشىلەر ارعۋتى دارياسىنىڭ ۇستىنەن وتكەندە ۇلكەن قيىندىققا دۋشار بولعان ەكەن. قوبدا بەتىنىڭ قارسىز، قاعىر دالاسىندا وسكەن تۇيەلەردىڭ تابانى التايدىڭ تاۋلى- تاستى تايعاق جولىنا شىداس بەرمەي ءتىلىنىپ كەتكەندىكتەن، مۇزدان وتە الماي قينالعان كورىنەدى.

قىزىق بولعاندا، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر جەرگىلىكتى جۇرت كومەكتەسىپ، قولدارىندا بار تەرى- تەرسەگىن جانە برەزەنت بۇيىمدارىن اكەلىپ، قولى ىسمەر ورىس ايەلدەرى تۇيەلەرگە ارناپ جالپاق شاقاي تىگىپ بەرمەگەندە جانە كۇللى حالىق بولىپ، تايعاق مۇزدىڭ ۇستىنە قۇم- تاس سەۋىپ، ودان قالدى قايىڭنىڭ جاپىراقتى بۇتالارىن توسەپ، ءتىپتى جەتپەگەن جەرىنە ۇستىندەگى كيىمدەرىن جايىپ جىبەرىپ، جۇكتى تۇيەلەردى وتكىزىسكەن. ءتىپتى قايران بولماعاندا كەرۋەنشىلەر ءوز ۇستەرىندەگى سەركەنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن قاۋدىر توندارىن شەشىپ، تۇيەنىڭ جولىنا توسەيتىن بولعان.

- وسى ءبىر جوقشىلىق زاماندا، - دەيدى كەرۋەنشى اكەسىنەن ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتقان ەلوردا ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءتايىپ تاۋكەي ۇلى قاريا. - جول بويىنداعى اۋىل ايەلدەرى كەرۋەنگە 10-15 شاقىرىمعا دەيىن ىلەسىپ كەلىپ، توقتاعان جەردە قولتىقتاپ كەلە جاتقان ىستىق كارتوبىن ۇسىنىپ، ۇيدەگى بالالارىنا بايپاق ىستەپ بەرۋ ءۇشىن ءبىر ۋىس شۋدا بەرىڭدەرشى دەپ قيىلا وتىنەدى ەكەن. «توقشىلىق نە دەگىزبەيدى، جوقشىلىق نە جەگىزبەيدى» دەگەن وسى شىعار.

وسىلاي مال تويىنىپ، تۇيە قوڭدانعان قوڭىر كۇزدە جولعا شىققان كەرۋەن 42- جىلدىڭ قىسىن مۇز توسەنىپ، قار جاستانىپ دالادا وتكىزگەن...

سارىاتاندى باس قىلعان بايولكەلىك كەرۋەنشىلەر

كەرۋەنباسى لۋبسىننىڭ اڭگىمەسى

بۇل ساپارعا باي- ولكە قازاقتارىمەن بىرگە قوبدا ايماعىنان دا كەرۋەن اتتانعانى جايلى جوعارىدا ايتتىق. قوبدالىقتاردىڭ كەرۋەنباسى ب. لۋبسىننىڭ «تاريح تاعىلىمى» اتتى جۋرنالدا جاريالاعان جازباسىندا مىنانداي جولدار بار. «چيكە- تامان اسۋىنىڭ ناعىز كوكتايعاق كەزىنە تاپ بولدىق. وقىس بۇرىلىستار مەن تىك قۇزداردان تالاي تۇيە قۇلاپ ءولدى. اسۋدى قار باسىپ قالىپتى، ۇلكەن كەرۋەننىڭ باسىندا جۇرگەن 8- توپتىڭ ادامدارى 400 مەترگە سوزىلعان 2 مەتر قالىڭ قاردى جاتپاي- تۇرماي ەكى كۇن قازىپ، بىزدەن كەيىن كەلە جاتقان باي- ولكە قازاقتارىنىڭ كەرۋەنىنە جول اشىپ بەردىك. وسى ءبىر قيىن ساتتە جاسى ۇلكەن تەگىسجارعىل دەگەن كەرۋەنشى ەسىنەن تانىپ قۇلادى. ءبىز نە ىستەرىمىزدى بىلمەي ساسقالاقتاپ جاتقاندا، كەرۋەنشىلەرگە كومەكتەسىپ جۇرگەن تامارا اتتى ورىس ايەل قولما- قول ومىراۋىن ساۋىپ جىبەرىپ، ءبىر توستاعان ءسۇتتى تەكەڭە ىشكىزدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى ورىس ايەلدىڭ ءسۇتىن ىشكەن سوڭ تەكەڭ ءتىرىلىپ كەتتى.

جولدا ارىقتاعان نەمەسە اياق- قولى مەرتىككەن تۇيەلەردى امال جوق شوگەرىپ تاستاپ كەتەمىز. دۇنيەدە بۇدان وتكەن شاراسىزدىق بولماس، الگى قالىپ بارا جاتقان تۇيە كوزىنەن جاسى سورعالاپ بوتاداي بوزداپ جىلايدى. ونى كورگەن كەرۋەنشىلەر دە وكىرىپ- وكسىپ كوز جاسىن توگەدى. جولدا قالعان تۇيەنىڭ جۇگىن باسقالارىنا ءبولىپ- جارىپ ارتىپ الامىز دا تارتامىز.

بىردە مايما اۋلىنا جاقىن جەرگە تۇنەدىك. تاڭەرتەڭ تۇرساق، جامبى دەگەن اقساقالدىڭ كەرۋەنگە بەرگەن قارا اتانىنىڭ ءسىرى تابانى سوگىلىپ، ارتقى اياعىنىڭ ءسىلبىسى جالبىراپ قالىپتى. تابانى تۇسكەن تۇيەنى امالسىز اۋىل ادامدارىنا تاپسىردىق تا جولعا شىقتىق. ءبىز ەكى ايدان كەيىن كەرى ورالعاندا، الگى تۇيە ءبىزدى بوزداپ كۇتىپ الدى. اۋىل ادامدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەكى اي تىنىش جاتقان تۇيە كەنەت شىرقىراي بوزداپ، اقساڭداي باسىپ باتىستى بەتكە الىپ جونەپ بەرگەن. دۇنيە- اي دەگەن، جامبىنىڭ قارا اتانى ءبىزدى بەس شاقىرىم جەردەن كۇتىپ الدى. سودان كەرۋەنشىلەردى يىسكەپ، شارشاپ كەلە جاتقان تۇيەلەردى يىسكەپ كوزىنەن ءمولدىر تامشىلار قۇلاپ، ال كەپ جىلاسىن. ۇزاق جىل كورمەي ءجۇرىپ جاڭا تابىسقان تۋىستارداي ءبىز دە جىلادىق. وسى قارا اتان ارتقى اياعىن كوتەرىپ، ءۇش اياقتاپ، اقساڭداعان كۇيى تۋعان جەرىنە امان ورالدى.

كەرۋەننىڭ كەلە جاتقانىنان حاباردار جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر كەيدە اقتاس، ونگۋداي، شيەۆالين، مايما، چەرگا سياقتى ۇلكەن اۋىلداردا جاتار ورىن دايىنداپ، كۇتىپ الۋ ءراسىمىن جاساپ، بىزدەرگە ارناپ كەشتىك ۇيىمداستىرادى. ۇستىمىزدە اق تون، قوربيىپ- قوربيىپ بي كەشىنە كىرىپ كەلگەن ءبىزدى كورگەن ورىستىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى «مەدۆەدي پريشلي» دەپ قول سوعىپ ءماز بولادى كەپ...

* * *

قيىندىقتى كورە ءجۇرىپ، سوندا دا العان بەتىنەن قايتپاعان ەرجۇرەك كەرۋەنشىلەر بەس ايدى ارقا تاستاپ، 1943 -جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا بييسكىگە جەتەدى. ولاردى قىزىل ارميانىڭ وفيتسەرلەرى قۇرمەت كورسەتىپ كۇتىپ الادى. موڭعوليالىقتار اكەلگەن كومەكتى قولما- قول شىپ- شىرعاسىن شىعارماي دەرەۋ مايدان دالاسىنا جونەلتەدى.

وسى وقيعا جايلى جوعارىداعى لۋبسىننىڭ ەستەلىگىندە «اۋەلى ارتىپ كەلگەن جۇگىمىزدى ءتىزىم بويىنشا وتكەرىپ بەردىك. وفيتسەرلەر زيس-5 ماشينالارىن ءتىزىپ قويىپ، تۇيەلەردى شوگەرمەي قاپتالداستىرعان كۇيدە تيەپ الدى» دەلىنگەن.

جەر اڭساعان سارىاتان

كەرۋەن بولعان سوڭ ونى باستايتىن تۇيە بولادى. ءسادىباقاس باسقارعان قازاق كەرۋەنشىلەرىنىڭ باس تۇيەسى سارىاتان ەكەن. ونىڭ يەسى تۇلبا سۇمىنى قوڭىرولەڭ بولىمشەسىنىڭ كەدەي شارۋاسى بايعارا دەگەن ادام. كەمپىرىنىڭ اتى - باتيقا.

وسى سارىاتان جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. بۇل جانۋار تۋرالى ءدال ءقازىر الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، ۇمبەتەي اۋلىندا تۇراتىن 80 جاستاعى قارت اقىن زۋقاي ءشارىپاقىن ۇلى «تۋعان جەر» اتتى پوەما جازدى. بۇل تۋىندىسى جۋىقتا وبلىس اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ قولداۋىمەن «وي ۇشقىندارى» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىقتى. اقىن اتامىز وسى تولعاۋىندا سارىاتاندى:

ءبىر كەدەيدىڭ كىرەدە سارىاتانى،

قىزىقتىرىپ كورگەندى قاراتادى،

ماڭعاز ەكەن، ەلپەك تە بۇيدا قاقپاس،

كىرەشىلەر مىنەزىن جاراتادى.

بيىكتىگى قول جەتپەس قومدىعىنا،

تاڭدانارلىق قول- اياق سومدىعىنا،

بولەك- بولەك سانىنىڭ بۇلشىندارى،

بۇيىم قۇرلى كورمەستەي جولدى مىنا، - دەپ سۋرەتتەپتى.

بايولكەلىك كەرۋەنشىلەر ءۇشىن ەڭ قيىن سىناق - قاتۋن وزەنىنىڭ ۇستىنە ورناتىلعان ۋست- سەلدەگى اسپالى كوپىردەن ءوتۋ بولعان سياقتى. ۇيتقىعان جەلگە تەربەلىپ تۇرعان مۇنداي كوپىردى كورمەگەن دالانىڭ تۇيەسى اتتاپ اياق باسپايدى. اقىرى كىرەشىلەر جابىلىپ ءجۇرىپ مىڭق ەتپەيتىن سارىاتاندى قيامەتتىڭ جولىنا سالادى. جارىقتىق قارسى بەتتەن وراي سوققان قارلى بوراندى قاق جارىپ، جالپاق تابانىن نىق باسىپ، تايماي، تايسالماي جالعىز وتە شىققان. ارعى بەتكە بارعان سوڭ كىرەشىلەر سارىاتاننىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ، ءوزىن قايتا اكەلىپ، وعان كەرۋەندەگى ءالسىز تۇيەلەردىڭ جۇگىن ارتىپ، سارىاتانعا ەكى- ءۇش تۇيەدەن ءبولىپ- ءبولىپ تىركەپ، كەرۋەندى امان وتكىزگەنى جايلى اڭگىمە ساقتالعان.

وسى كەرۋەندە بولعان توقان دەيتىن ادامنىڭ ەستەلىگىندە: «سارىاتاننىڭ ارتىنان قالعان تۇيەلەردى ءبىر- بىردەن جەتەلەپ زورعا وتكىزدىك. تاڭمەن جاعالاسا باستاعان ءىسىمىزدى قاراڭعى تۇسكەندە كۇرەكتىڭ سابىنا مايلى شۇبەرەك بايلاپ لابا (الاۋ) جاعىپ ازەر اياقتادىق» دەپ جازىلىپتى.

كەرۋەنشىلەر جولدا ولگەن نەمەسە مەرتىككەن تۇيەلەردىڭ جۇگىن وسى سارىاتانعا ارتادى. جارىقتىق بەس تۇيەنىڭ جۇگىن بۇيىم قۇرلى كورمەي، التايدىڭ اقباس شىڭدارىنا قاراپ قويىپ، شۋداسىنا قاتقان مۇزدى جەز قوڭىراۋداي سىلدىرلاتىپ، كۇرتىك قاردى ءپىل تابانىمەن تارپي باسىپ، كوك تەڭىزدى قاق جارىپ كەلە جاتقان جەلكەندى قايىقتاي تارتادى دەيدى...

بييسكىگە بارعان سوڭ سارىاتاننىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ، زيس-5 ماشيناسىنا تيەپ كورگەندە ءبىر تۇيەنىڭ جۇگى ءبىر ماشينانىڭ كۋزوۆىن تولتىرىپتى.

وسىلاي مىندەتتەلگەن جۇكتى جەتكىزىپ، ارتقا بۇرىلعان كەرۋەنشىلەر ورىس اعايىندار بەرگەن سالەم- ساۋقاتتى ارتىپ الىپ جولعا شىعادى. ادامدى بىلاي قويىپ، جانۋار تۇيەلەردىڭ ءوزى تۋعان جەرىن اڭساعانى سونشالىق، كەشكە دوڭگەلەتە شوگەرگەن جانۋارلاردىڭ باسى تاڭ اتقاندا تۇگەلدەي دەرلىك كۇنشىعىسقا قاراپ قالادى ەكەن. جەلبىر تاناۋلارىن كوتەرىپ، بوزداپ جاتادى دەيدى.

ءسويتىپ، 2200 شاقىرىم جول باسقان كەرۋەن 230 كۇن ءجۇرىپ، 1943 -جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا ەل شەتىنە ءىلىنىپتى. ءبىراق كوشتىڭ كوركى بولعان سارىاتان كەلمەگەن. كەرۋەن ءشۇي اڭعارىنا جەتكەندە سارىاتان كەنەت اۋىرىپ، جولدا شوگىپ جاتىپ قالادى. وسى وقيعا جايلى ەت قۇلاعىمەن ەستىگەن زۋقاي اتامىز ءوز جىرىندا بىلاي دەپ سۋرەتتەپتى:

بۇرالاڭ جول ۇزاردى شۋدا جىپتەي،

جۇرەر تۇيە ازايدى بۇيدا ىرىكپەي،

قارا جەر جوق ءشوپ جۇلار يت جاتاعى،

قاتىپ، سەمدى تۇيەلەر سۋ دا ىشپەي.

كوپ سەكىلدى جول قىرساق بۇلارعا ءالى،

تۇيە ارىقتاپ كەرۋەن جۇرە المادى،

شوگىپ قالدى سارىاتان جولدان شىعىپ،

نە بولعانىن ەشكىم دە بىلە المادى.

بولعانمەنەن سالتىنىڭ قاتال زاڭى،

باۋىزداۋعا ەشكىم دە باتا المادى،

ءتىسىن قايراپ، كوزىنەن جاسى پارلاپ،

سارىاتان دا جان تىنىش

جاتا المادى.

كەلسە داعى الۋان ءىس ويعا جامان،

بوس ءسوز عانا كوڭىلدە قايداعى امان،

اۋرۋدان سارىاتان جولدا قالىپ،

شاق تۋار دەپ ەشكىم دە ويلاماعان.

وسىلاي دەرت مەڭدەپ جولدا قالعان سارىاتاندى قيىن كۇندەردە جاقسىلىعىن كوپ كورگەن كەرۋەنشىلەر باۋىزداپ كەتۋگە قيماي، ءتىرى تاستاپ جونەلەدى. جارىقتىق سارىاتان كوزىنەن جاسى مونشاقتاپ جۇرتتا قالادى.

ارادا ءۇش اي وتكەندە جولدا قالعان سارىاتان تەڭىزدەردى كەشىپ وتكەن ارۋاناداي تۋعان توپىراعىنا ورالعان.

«ءبىر كۇنى، - دەيدى بىلەتىندەر، - تۇيە يەسى بايقارا تاڭ بوزىمەن ۇيىقتاپ جاتسا، سىرتتا بوزداعان سارىاتاننىڭ ءۇنى ەستىلەدى. جىلى كورپەنى سىلكىپ تاستاپ، ەتىگىن قوڭىلتاياق سۇعا سالىپ دالاعا جۇگىرىپ شىققان بايەكەڭ قاراشا ءۇيدىڭ بەلدەۋىن يىسكەپ جىلاپ تۇرعان تۇيەسىن كورەدى. ول دا جىلايدى. وسى وقيعا جايلى اقىن اتامىزدىڭ جىرىندا «كىندىك قانى مالدىڭ دا تامعان جەرى، وسىلايشا كوكسەتەر ارمان با ەدى، كوزدەرىنەن ءمولدىر جاس دومالاتىپ، ايتىپ سويدى اقسارباس بارعاندا ەلى» دەپ باياندالىپتى.

بەكەن قايرات ۇلى