جوشى - قازاق حاندارىنىڭ اتاسى
دەمەك، ۇلت تاريحىندا ورنى زور تۇلعا، قازاق ەتنوسىنىڭ مەملەكەتتىك نەگىزىنىڭ قالانۋىنا سۇرلەۋ سالعان جوشى حان تۋرالى دەرەكتەر وتكەن تاريحىمىزدىڭ وزەگى ىسپەتتەس.
وسى ورايدا، ورتا عاسىر داۋىرىنە قاتىستى وقيعالاردىڭ بىلگىر مامانى، جوعارىدا مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەجەلگى شارت- تالاپتارىن نەگىزدەۋشى ۇلى تۇلعا جوشى حان جايلى تولىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارقۇم زاردىحان قينايات ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى وتە قۇندى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، 2001 -جىلى جارىق كورگەن «موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن سوڭعى تۇركى تايپالارى» اتتى مونوگرافياسى، 1999 -جىلى جازىلعان «بىل ي پراۆدا ۆوكرۋگ رودوسلوۆنوي دجۋچي- حانا» زەرتتەۋ ەڭبەگى، بۇلاردىڭ سىرتىندا 2004 -جىلى العاش باسپا بەتىن كورگەن «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» اتتى تىڭ تۇجىرىمدامالىق باعىتتا جازىلعان تۋىندىسى اتالعان تاقىرىپتى تەرەڭ قاۋزاعان ەڭبەكتەر ەكەنى انىق.
ونىڭ سىرتىندا، الداعى ايدا زەرتتەۋشى- عالىمنىڭ 80 جىلدىعى ەسىك قاعىپ تۇر. جوعارىداعى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز جۋرناليستيكادا بۇرىننان بار رەتروسپەكتيۆالىق سۇحبات جانرىن جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ز. قينايات ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ، ۆيرتۋالدى اڭگىمە وربىتتىك.
قاۋزاپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ اۋەلگى قاينارىنا قانىق بولۋ ءۇشىن ءبىز «جوشى حان قاشان تۋدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن دۇرىس دەپ تاپتىق. بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارىپ زەرتتەگەن ادامنىڭ ءبىرى - مارقۇم زاردىحان قينايات ۇلى. عالىم اعامىز اتالعان سۇراققا جاۋاپ تابۋدىڭ توتە جولى - جوشىنىڭ اكەسى تەمۋجين مەن اناسى قوڭىرات قىزى بورتە ەكەۋى قاي جىلى ۇيلەندى، سونى ناقتىلاۋ قاجەت دەيدى.
بۇل تۋرالى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە»، «التىن توبشاندا» جانە وسى داۋىرگە قاتىستى تاريحي وقيعالاردى حاتقا ءتۇسىرۋشى راشيد- اد- دين، ا. جۋۆەيني، ن. بەرەزين، د. وسسون ەڭبەكتەرىندە دەرەك جوق. ءبىراق ورىس وقىمىستىسى ليەۆ گۋميلەۆ جامۋقا مەن تەمۋجين دوستىعى جانە بەكتىردىڭ ءولتىرىلۋى سياقتى وقيعالارعا جىلنامالىق سيپات بەرە كەلە، تەمۋجين مەن بورتە 1178-1179 -جىلدارى وتاۋ قۇردى دەگەن پايىم ايتادى. ال ناقتى دەرەك 1662 -جىلى جازىلعان ساعان سەتسەننىڭ «ەردەنين توۆچ» («Erdeniin Tobchi «) اتتى تاريحي ەڭبەكتە: «تەمۋجين يت جىلى (1178) 17 جاسىندا بورتەگە ۇيلەندى» دەپ جازىلعان. دەمەك جوشى تابيعاتتىڭ زاڭى بويىنشا ءبىر جىلدان كەيىن 1179 -جىلى تۋعان بولادى.
ال نارەستەگە «جوشى» دەگەن ەسىم بەرىلۋىنىڭ سەبەبى، بالا كوشپەلى تايپالاردىڭ تارتىسقا تولى اۋمالى- توكپەلى جورىق كەزىندە تۋعاندىقتان، اكەسى تەمۋجين وسى اتتى لايىق كورگەن دەيدى زەرتتەۋشىلەر. ادامعا «جوشى» دەپ ات قويۋ كوشپەلىلەردە بۇرىن دا بولعان. مىسالى، تەمۋجيننىڭ اتاسى قوتىل (حوتول) نوياننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى جوشى بولسا، وسى داۋىردە ءومىر سۇرگەن جالايىر تايپاسىنىڭ جوشى دارمالا اتتى باتىرى جانە كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ باس كەڭەسشىسى قويىلدىر جوشى دەگەندەر بولعان.
جوشىدان كەيىن دە بورتە بايبىشە ءۇش ۇل تاپتى. 1183 قويان جىلى شاعاتاي تۋسا، 1186 -جىلقى جىلى وگەدەي، 1193 -جىلى تولە دۇنيەگە كەلدى. كەيىن شىڭعىس وسى بايبىشەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ەۋرازيا قۇرلىعىن ءتورت ءبولىپ ۇستاتا سالدى.
جوشىنىڭ بالالىق شاعى، بوزبالا كەزى قالاي ءوتتى، قانداي تاربيە كوردى؟
- تەمۋجين 1189 -جىلى بارلىق موڭعول تايپالارىن بىرلىككە كەلتىرىپ، ولارعا حان بولعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا جوشىنىڭ بالالىق شاعى اجەسى ءولۇننىڭ ماڭايىندا ءوتىپ، ونىڭ وكىل ۇلدارى مەركىت كۇشۋ جانە بەسۋد كوكەشىمەن تەتەلەس ەرجەتتى. ودان كەيىنگى ناقتى دەرەك 1981 -جىلى ىشكى موڭعول استاناسى حوح حوتتا جارىق كورگەن جاپوندىق جازۋشى ينو يۋۋۆەي ياەسەسيدىڭ «بورتە چينو» اتتى دەرەكتى ادەبي تۋىندىسىندا 10 جاسقا تولعان جوشىنى اكەسى تەمۋجين قولىنان جەتەكتەپ اناسى بورتەگە اكەلىپ: «مىنا بالانى ناعىز كوكجال بورجىعىن ەتىپ تاربيەلە»، دەپ مىندەتتەگەنى تۋرالى دەرەك بار، - دەيدى زاردىحان قينايات ۇلى.
جوشى الىپ دەنەلى، كەيبىر دەرەكتەردە بويىنىڭ ۇزىندىعى 2 مەترگە جۋىق بولعانى جايلى ايتىلادى. قانشا حان بالاسى بولسا دا بۇرحان قالداۋىن قويناۋى مەن ونون دارياسى بويىندا كۇندە «اتتانداعان» جاۋگەرشىلىك ونى جاۋىنگەر رەتىندە ەرتە شىنىقتىرعان. 17 جاسىندا ناعاشى جۇرتى قوڭىرات قىزى سارتۋك (سارحان) سۇلۋعا ۇيلەندى. 1200 -جىلدار شاماسىندا تۇڭعىش ۇلى وردانا (وردا ەجەن)، 1203 -جىلى كىشى بايبىشەسى كەرەي قىزى بەكتەمىشتەن باتۋ تۋدى.
جوشىنىڭ جورىق ىسىنە ارالاسۋى قاشان باستالدى؟
- جوشىنىڭ بالالىق شاعى نەبىر جورىققا تولى بولدى. مىسالى، 1190 -جىلى بولعان تاتار- مەركىتتى تىنىشتاندىرۋ جورىعى، 1201 -جىلعى «كويتىن» شايقاسى، 1203-1204 -جىلدارى كەرەي- نايمان تايپالارىن تالقانداۋ مايداندارىنا قاتىسپاسا دا، ءبارىن كورىپ، ەستىپ ءوستى. ال جوشىنىڭ جورىق ىسىنە ارالاسۋى 27 جاسقا تولعان قويان جىلى باستالعان، - دەيدى زاردىحان قينايات ۇلى. وسى جىلدارى ماڭايىنداعى كورشى تايپالاردىڭ ءبارىن باعىندىرىپ ابدەن كۇشەيگەن تەمۋجين باستاعان موڭعولدار «شەتكى اۋىلدارعا» اۋىز سالادى. سونىڭ ءبىرى ويرات نەمەسە وين ارد (ورمان حالقى). بۇلار قونىستانۋ جاعرافياسى بويىنشا امۋر دارياسى، قانعاي جوتالارىن بايقالعا دەيىن، شىعىسى التاي تاۋىن بوكتەرلەي قاتۋن وزەنىنە جەتىپ، ەرتىسكە دەيىنگى ورماندى القاپتى جايلاپ جاتقان جالپاق ەل.
جوشى اسكەرىن باستاپ ويرات جەرىنە جەتەدى. بىردەن سوعىس باستاماي ولاردى بەيبىت جولمەن باعىنۋعا ۇندەيدى. ناتيجەسىندە، قۋتۋعا بەك باستاعان ءبىر قاۋىم وزدەرى كەلىپ باعىنادى. ونى كورگەن تۇمەن ويراتتار دا قارسىلىق كورسەتپەيدى. ىلە- شالا قىرعىز- قاقاس ەلىنىڭ كوسەمدەرى ەدىل ينال، الديار، ۇربەك تەگىندەر اق سۇڭقارىن قولدارىنا قوندىرىپ، اقبوز ات، قارا بۇلعىن ىشىك جورالعىسىمەن وزدەرى كەلىپ باس يەدى. ودان كەيىن جوشى باسقارعان قول ءسىبىردى كوكتەي ءوتىپ، حەسدەم، باياۋد، تۋحاس، تەلەنگىتتەردى كوندىرىپ، ۇلكەن ورداعا تابىسپەن ورالادى. اكەسىنىڭ ۇكىمىمەن باعىندىرعان ەلى جوشىنىڭ بيلىگىنە بەرىلەدى. بۇل وقيعا تۋرالى ۆ. بارتولد «جوشى ويرات- قىرعىزداردىڭ العاشقى حانى بولدى» دەپ جازادى. ودان كەيىن جەبە نوياننىڭ قولىمەن بىرگە ايشين جورىعىنا قاتىسىپ، فۋ جوۋ قامالىن الۋعا قاتىستى.
وسى ارالىقتا موڭعولدار شىعىسىندا التىن مەملەكەتىن باعىندىرىپ، باتىسىندا لياو ەلىن جاۋلاپ الۋ ارقىلى قازىرگى ۇعىممەن ايتقاندا، ورتالىق ازيانى تولىقتاي بيلەپ- توستەپ جاتقان حورەزم حاندىعىمەن بەتتەسىپ قالدى. 1219 -جىلى شىڭعىس حان اتاقتى حورەزم جورىعىن باستايدى. وسى جورىقتىڭ بەل ورتاسىندا جوشى ءجۇردى جانە ونىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى وسى ولكەمەن بايلانىستى ءوربىدى.
ءبىزدىڭ ءارى قارايعى اڭگىمەمىز «جوشى جانە حورەزم جورىعى» تاقىرىبىن قاۋزاۋعا باعىتتالدى. بۇل كەزدەگى حورەزم حاندىعى جاعرافيالىق تۇرعىدان سىرداريادان پارسى تۇبەگىنە دەيىن، حيند دارياسىنان يران، ازەربايجان اۋماعىنا دەيىن يەلىك ەتتى.
- 1219 -جىل جوشى ءۇشىن ايرىقشا جىل بولدى، - دەيدى زاردىحان قينايات ۇلى. ويتكەنى جاسى قىلشىلداعان قىرىققا تولدى. ءدال وسى شەشۋشى جورىققا اتتانار الدىندا كۇللى موڭعول قولباسشىلارىنىڭ جيىنى ءوتىپ، ءماجىلىس ۇستىندە «ۇلى قاعاننىڭ مۇراگەرى كىم بولۋى ءتيىس» دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. بۇل باسقوسۋدا قىزۋقاندى شاعاتاي كوپتىڭ كوزىنشە ۇلكەن اعاسى جوشىنى مۇنداي ۇلى ىستەن شەتتەتۋ جايلى ءۇن تاستايدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. قىزىق بولعاندا بارلىق نوياندار ءۇنسىز شاعاتايدى قولدايدى. ىشىندە ۇلى قاعاننىڭ ءوزى دە بار.
- وسى وقيعادان كەيىن، - دەپ جازادى ز. قينايات ۇلى «قازاق دالاسى جانە جوشى حان» كىتابىنىڭ (2004 -جىلعى باسىلىم) 85-بەتىندە: «جوشىنىڭ جۇرەگى جارالاندى. ءبىراق اقىلى كەمەل تۇلعا وتباسىلىق كيكىلجىڭنەن ۇلىس مۇددەسىن ارتىق كوردى. ءۇن- ءتۇنسىز 1219 -جىلدىڭ ورتاسىندا وزىنە قاراستى قولدى باستاپ جورىققا اتتاندى. جوشى، شاعاتاي، وگەدەي باستاعان اۋىر قول وسى جىلدىڭ قاراشا ايىندا وتىراردى قورشاۋعا الادى. قالا قامالىن بۇزۋ ۇزاققا سوزىلادى. وسى تۇستا شىڭعىس قاعان بۇيرىق ءتۇسىرىپ، جوشىنى مايدان شەبىنەن الاستاتىپ، قالانى شابۋ ءىسىن شاعاتاي مەن وگەدەيگە جۇكتەيدى دە، جوشىنى سىر بويىنداعى شاعىن قالا- قونىستاردى جاۋلاپ الۋعا اتتاندىرادى. اعايىندى جوشى، شاعاتاي، وگەدەي ۇشەۋى بۇدان كەيىن ۇرگەنىش وپەراتسياسىندا قايتا باس قوسادى. تاعى دا كەلىسپەۋشىلىك تۋىندايدى. جوشى كوپ قان توگىلمەۋىن قالاسا، ەكى ءىنىسى قىرعىن سالۋ تاكتيكاسىن قۇپ كورەدى. اقىرى بۇل ماسەلەگە شىڭعىس حان ءوزى ارالاسىپ، بيلىكتى وگەدەيگە الىپ بەرەدى. تاريحشىلاردىڭ كوبى «وسى وقيعادان كەيىن جوشى اۋلەتىنە رەنجىپ، سول بەتىمەن سىردان ءوتىپ دالاعا قاراي كەتىپ، ەشقاشان اتاجۇرتىنا ورالمادى» دەپ جازادى.
ءسويتىپ اكە ۇكىمىمەن سىر بويىن باعىندىرۋعا بارعان جوشىنىڭ ارەكەتى تۋرالى شىعىستانۋشى ابراحام كونستانتين مۋرادجا د ، وسسون ەڭبەكتەرىندە، وزىنە قاراستى ەكى تۇمەن (ءبىر تۇمەن - ون مىڭ) جانە ۇيعىردىڭ ءبىر تۇمەن جاساعىن الىپ اتتاندى. يانگيكەنت قامالىن العان سوڭ ۇيعىر تۇمەندى كەرى قايتارىپ، ونىڭ ورنىنا كوشپەندى تۇرىكمەندەردىڭ تۇمەنىن قوسىپ الدى. كەشىكپەي تۇرىكمەندەردى دە شاعاتاي مەن وگەدەيگە كومەككە جىبەرىپ، ءوزى بەس تۇمەن قولدى باستاپ حودجەنتتى الۋعا اتتانعانى جايلى ايتىلادى.
ودان كەيىن جوشى قول باستاپ سىعاناققا كەلەدى. قالا حالقىنا بەيبىت جولمەن بەرىلۋىن تالاپ ەتىپ، كەلىسىم جاساۋعا ۇلتى ۇيعىر حاسان قاجىنى جىبەرەدى. ءبىراق سىعاناقتىقتار ەلشىنى ولتىرگەندىكتەن، قالا اياۋسىز تالقاندالادى. جوشى وسى ەكپىنمەن اتتىڭ باسىن باتىسقا بۇرىپ، وزكەنت، بارلىقكەنت، اشناس، جەنت قالالارىن باس يدىرەدى. كەشىكپەي 1220 -جىلدىڭ كوكتەمىندە قولىن باستاپ سامارقاند قالاسىن قورشاپ تۇرعان نەگىزگى كۇشكە كەلىپ قوسىلادى. ودان سوڭ جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۇرگەنىش قالاسىنا شابۋىل بارىسىندا اعايىندىلار اراسى اشىلدى. ياعني جوشى گۇلدەنگەن قالانى قيراتقىسى كەلمەيدى. ءبىراق ەكى ءىنىسى شاعاتاي مەن وگەدەي كونبەيدى. ۆ. ۆ. بارتولد جوشىنىڭ بۇل ارەكەتىن سوڭىندا بۇل ولكە ءوز بيلىگىنە وتەتىن بولعاندىقتان ۇرگەنىشتى امان ساقتاپ قالعىسى كەلەدى دەپ تۇجىرىم جاساعان. اقىرى وگەدەيدىڭ جارلىعىمەن ءامۋداريانىڭ ارناسىن بۇرعاندىقتان، قالا سۋ استىندا قالىپ، 1221 -جىلدىڭ كوكتەم ايىنىڭ سوڭىندا تاس- تالقان بولدى. ورتاعاسىرلىق تاريحشى جۋۆەينيدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قالانىڭ قارا قۇرتتاي قاپتاعان حالقىن موڭعول شەرىكتەرى تۇگەلدەي قىلىش جۇزىنەن وتكىزىپتى.
حورەزم شاپقىنشىلىعى جايلى جازىلعان ەڭبەكتەردە، ۇرگەنىش قىرعىنىن جوشى قۇپتاماعاندىقتان اقىرى ءوز اۋلەتىنەن مادەنيەتتى تۇردە ىرگەسىن اۋلاق سالۋعا ءماجبۇر بولدى دەگەن بولجامدار ايتىلادى. وسى قانشالىقتى قيسىندى؟
- جوشى اكەسى مەن ىنىلەرىنىڭ ءىسىن قۇپتاماعانى شىندىق. بۇل وقيعا تۋرالى جۋۆەيني جانە راشيد اد- دين ەكەۋىنىڭ دە تاريحي جازبالارىندا ايتىلادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تالقاندالعان ۇرگەنىش جوشىعا بەرىلەدى. ءبىراق ول قالا بيلىگىن اسكەري بىتىكشى شىنتەمىرگە تاپسىرىپ، ءوزى اردىشقا (ەرتىس بويى) اتتانىپ كەتكەنى جايلى دەرەك بار.
وسى شامادا شىڭعىس حان ءبىر توپ جاساعىن ءوزى باستاپ، حيند دارياسى بويىندا حورەزم بيلەۋشىسى مۇحاممەدتىڭ باتىر بالاسى جالەل اد- ءديندى قۋالاپ جۇرسە، تولە نويان مەرۆ، نيشاپۋر، اۋعانستاندى باعىندىرىپ ۇلگەردى. سۇبەدەي مەن جەبە باسقارعان جاساق كاۆكازدى كوكتەي ءوتىپ، قىپشاق دالاسىن ويرانداۋعا بارا جاتتى. جوشى بولسا ءوزىنىڭ باسقارۋىنداعى قولدى سۇبەدەيگە كومەككە جىبەرىپ، تىنىش جاتىپ قالدى. سۇبەدەي 1224 -جىلى ەدىل بويىنان كەرى بۇرىلىپ سامارقاندقا بارار جولدا جوشىنىڭ بۇقارا- جاساعىن وزىنە قالدىرىپ كەتتى.
جوعارىداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، جوشى حان راسىندا قاندى قىرعىن، جاۋسوقتى سوعىستى قۇپ كورمەگەن سىڭايلى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ۇرگەنش وقيعاسىنان كەيىن جوشى اكەسىمەن ەكىنشى قايتا جولىقپاعان. ءتىپتى، 1224 -جىلى حورەزم جورىعىنىڭ جەڭىسىنە وراي قۇلانباسىدا (ۆ. ۆلاديميرتسوۆتا «اقشەشەك» ) وتكەن ۇلى تويعا جانە وسى جىلدىڭ كۇزىندە ەرتىس بويى بۇقا شوشىعاندا وتكەن جورىق قۇرىلتايىنا جوشى قاتىسپاعان. اكەسىنە ەكى تۇمەن بوز جىلقى سىيعا جىبەرىپ قويىپ جاتىپ العان.
1225 -جىلى كۇزدە شىڭعىس حان جەر قايىسقان قولىن جانە ەكى ۇلى شاعاتاي مەن وگەدەيدى باستاپ اتاجۇرتىنا قايتقاندا، جوشى قاعاناتتىڭ ءبىر پۇشپاعى قىپشاق دالاسىنا يەلىك ەتىپ قالىپ قويدى.
- جوعارىداعى ەرتىس بويىندا وتكەن جورىق جيىنىندا جوشىنى قىپشاق دالاسىن بيلەۋشى دارۋعا ەتىپ قالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. ەجەلگى موڭعول جازبالارىندا، ناقتىراق ايتقاندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» (ۇلان- باتىر، 1990 ج.، 262-باپ) قىپشاق اتاۋىن «حيپچاك» دەپ جازادى. قىپشاقتار جايلى دايەكتى مالىمەت ايتقان ادام - ماحمۇد قاشقاري. ول ءوزىنىڭ «ديۋاني لۇعات- ات تۇرك» ەڭبەگىندە، قىپشاقتاردىڭ مەكەنى - ەدىل، جايىق، كاسپيي ءوڭىرى، بۇلار Ⅺ عاسىردا وعىزداردى ارال-كاسپييدەن وڭتۇستىككە ىعىستىردى دەپ جازادى.
- مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، - دەيدى زاردىحان قينايات ۇلى. - موڭعول شەرىكتەرىنىڭ كوبى، سونىڭ ىشىندە سۇبەدەي باسقارعان قول تۇركىتەكتەستەردەن قۇرالعان. ال قىپشاق دەگەنىمىز - كوشپەلى تۇركىلەر. شىعىس تانۋشى- تاريحشى ۆ. تيزەنگاۋزەننىڭ زەرتتەۋ دەرەگىندە جازىلعان دۇنيەگە جۇگىنسەك، موڭعول قولباسشىلارى قىپشاقتارعا حات جازىپ، ءبىز تۋىسقان حالىقپىز، سەندەر الاندارعا بولىسپاڭدار. ولار جات جۇرت دەيدى. بۇدان الاندار جالعىز قالىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ءبىراق موڭعول- قىپشاق دوستىعى دا ۇزاققا بارمايدى. 1223 -جىلى بىرىككەن قىپشاق- ورىس قولى مەن موڭعولدار بەتپە- بەت كەلەدى. بۇل سوعىس تاريحتا «قالقا شايقاسى» دەگەن اتپەن قالدى. وسى ەكپىنمەن بۇلعارعا سوققى بەرگەن سۇبەدەي قولى كەرى بۇرىلعان جەر كەيىن جوشى- قىپشاق ۇلىسىنىڭ باتىستاعى شەبى رەتىندە مويىندالدى.
ءسويتىپ، حورەزم جورىعىنان كەيىن ەرتىستەن باستاپ، قاپ تاۋى، بۇلعار دالاسىنا دەيىنگى ۇشى- قيىرسىز القاپ، جەتىسۋدىڭ باتىسىنان ەدىلدىڭ قۇيعانىنا دەيىنگى جالپاق جازيرا، ياعني جاعرافيالىق تۇرعىدان بايانداساق: ورتالىق ازيانىڭ باتىس بولىگى، كاۆكاز، قىرىم تۇبەگى، قارا تەڭىز بەن كاما بۇلعارلارىنىڭ جەرى، كولدەنەڭى سىبىردەن سىردارياعا دەيىن جوشى ۇلىسىنا بۇيىردى. ورىس عالىمى گەرمان فەدوروۆ- داۆىدوۆ 1972 -جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «وبشەستۆەننىي ستروي زولوتوي وردى» اتتى ەڭبەگىندە: «جوشى ءوز شاڭىراعىن قىپشاق جەرىندە كوتەردى. ويتكەنى جەرگىلىكتى جۇرت تۇركى- قىپشاقتار بولدى» دەپ جازىپتى.
وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن جوشى ۇلىسى 1224-1481 -جىلدارى ءومىر ءسۇردى. اراب- پارسى جازبالارىندا يمپەريا اتاۋى «جوشى ۇلىسى» نەمەسە «دەشتي- ي- قىپشاق» دەپ اتالسا، ورىس عالىمى ۆ. بارتولد پەن فرانتسۋز وقىمىستىسى پ. پەلليوتتىڭ ەڭبەكتەرىندە «ۇلىق ۇلىس» («ۆەليكي ۋلۋس») دەگەن اتاۋ بەرىلىپتى.
جوشى 1225 -جىلى 47 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، ۇلىس بيلىگى ەكىنشى ۇلى باتۋدىڭ قولىنا كوشەدى. ول 1256 -جىلعا دەيىن باسقاردى. ودان كەيىن باتۋدىڭ ۇلدارى سارتاق پەن ۇلاقشى از عانا ۋاقىت بيلىك قۇرسا، 1257-1266 -جىلدارى بەركە ەل بيلەدى. بۇل كەزەڭدى جوشى ۇلىسىنىڭ ەڭسەلى ءداۋىرى دەيدى تاريحشىلار. ودان كەيىن موڭكە-تەمىر 14 جىل، تۇلا-بۇقا 4 جىل، سوڭىندا توقتى، وزبەك، جانىبەك حاندار كەزەكتەسىپ بيلىك باسىنا وتىردى. بۇل بيلەۋشىلەردى تاريحشىلار جوشىنىڭ ءوز ۇرپاعىنان شىققان حاندار دەپ ەسەپتەيدى.
بەكەن قايرات ۇلى
www.egemen.kz
