«قۇربىجان»-نىڭ قۇدىرەتى
ءاننىڭ بالاپان قاناتى العاش قاعىلعاندا، قىتادىڭ استاناسى بەيجىيڭدە وتكەن از ساندى ۇلتتاردىڭ ءان فيستيۆالىندە مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىققا يە بولىپ، «قۇربىجاننىڭ» اۆتورى، اقىيىق اقىن - رايحان ءىبىن قىزى جارقىراعان التىن مەدالمەن جانە اقشالاي سىيلانىپتى. مۋزىكاسىن ۆاليست ىرعاعىندا جازعان دارىندى كومپوزيتور ءزايتۇنا ابدىقادىر قىزى (ۇيعۇر) مەن ءاندى حانزۋ تىلىندە تامىلجىتا شىرقاعان تالانتتى جاس ءانشى گۇلنار ابدوللا قىزى تيەسىلى سىيلىقتارعا كەنەلىپ، قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماعان ساتتەر بولعان ەكەن. سونان بەرى اسەم ءاننىڭ ءماتىنى قۇلاعىمنان مۇلدە كەتەر ەمەس! ليريكالىق نازى كوكىرەگىمە ۇيالاعانى سونشا، ونداعى لاززاتقا بولەرلىك سۇلۋ كورىنىستەر قۇددى كوگىلدىر كوكتەمنىڭ گۇلزار ساعىمىنداي كوز الدىمنان شۋىرىپ ءوتىپ جاتقانداي بولادى دا تۇرادى.
كەيدە ەرىكسىز وي كەشەم. سول شيرەك عاسىردان بەرى تالاي اندەر ساحانالاردا، راديو، تەلە ارنالارىندا ايتىلىپ، جۇرت قۇلاعىنا جەتكەنىمەن، جۇرەكتەرىنەن جول تابا الماي ومىرشەڭدىكتەرىنەن ايىرىلىپ جاتتى. ال، «قۇربىجان» ءانى نەلىكتەن سايىن ساحارالاردا، تاۋ اسىپ، تاس باسقان كوشپەندى حالىق اراسىندا، ۇلكەندى- كىشىلى قالالاردا ساحىنادان ءبىر تۇسپەي، تالعامپاز جۇرتتىڭ بەرىلە تىڭداپ، ىنتىعا ايتاتىن سۇيىكتى انىنە اينالىپ ءجۇر؟! مۇنى تەك ماتىندەگى ناعىز قازاققا عانا ءتان وشپەس ءومىر ورنەكتەرىنەن تاني الامىز. ءسوزىمنىڭ بەتاشارى رەتىندە بۇل ايتۋلى ءماتىن جانە ونىڭ ءبىر كورۋدى اڭساپ جۇرگەن اۆتورىمەن قالاي تانىسقانىما شامالى ايالداي كەتەيىن.
1987 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايى. ساۋان اۋداندىق راديو ستانتسياسىندا جۋرنانيست كەزىم. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىڭ ورگانى - «ىلە گازەتى» مەكەمەسى كۇيتىڭ قالاسىندا تۇراتىن، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىنداعى 4 قالا مەن 11 اۋدانعا جاۋاپتى مەنشىكتى ءتىلشى ەتىپ اۋىستىرىپ الدى. گازەتتىڭ جاڭا قۇرىلعان بولىمشەسى - «ىلە حالىق باسپاسى» عيماراتىنىڭ 2-قاباتىنا ىرگە تەپتى. وتباسىمىزبەن كوشىپ باردىق. جۇبايىم گۇلزيرا ايىم قىزى ءوز ماماندىعى بويىنشا بۇحعالتەرلىك جۇمىسقا تۇردى. قالاعا، باسپاعا، جوعارى، ورتا وقۋ ورىندارىنا شوعىرلانعان قازاق زيالىلارىنىڭ دەنىمەن جاقىن تانىسىپ ۇلگەردىم.
شىعارماشىلىق شەپتەگى تانىمال قالامگەرلەرمەن دە ەتەنە جاقىن ءوتتىم. كەڭسەلەرى مەن ۇيلەرى كورشى بولا قالعان اقىن مانسۇر ابدىكەر ۇلى جانە ول كىسىنىڭ اياۋلى جارى، جۇڭگو قازاقتارىنداعى اقىن قىزداردىڭ تۇڭعىشى ءارى بۇيداگەرى رايحان ءىبىن قىزى اپەكەمىزبەن تانىسۋ ورايى وسىلاي تۋىلدى. ءبىر ۇيدەگى قوس ەمەندەي قاتار تۇرعان جداعاتتى دا قايسار جاندارمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي قويۋ ارالاستىق.
«جاقسىدان شاراپات، جاماننان كەساپات» دەگەن. سول قىمبات كۇندەردە ولاردى ادەبيەتتەگى سانالى ۇستازدارىم ساناسام، بويلارىنداعى تەگەۋرىندى تەكتىلىكتەرىن ونەگە تۇتتىم. باسپا ءسوز رەداقتورلىعىنداعى وسكەلەڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىنە، ادامدار ارا قارىم- قاتىناس، سىيلاستىقتارىنا، ازاماتتىق ءمورال، ادامگەرشىلىكتەرىنە، قۇندىلىقتارىمىزدان باستاۋ الاتىن ىشكى مادەنيەتتەرىنە قىزىعا ەلىكتەدىم. ەستي باستاعاننان تانتىلەپ كەلگەن «قۇربىجاندى» انگە قۇمار جۇبايىم گ. ايىم قىزى ءوز داۋسى جەتكەنشە قىزىعا شىرقاسا، مەن ءماتىنىن جاتتاپ، ونداعى مانەرلى دە تەرەڭ ماعىناعا عاجاپتانۋمەن بولدىم...
قوساعىمەن قوسا اعارعان سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە ورلەگەن ءبىر وتباسىنداعى قوس اقىن بۇل كۇندەرى قازاقستاننىڭ نۇر- سۇلتان مەن الماتى سىندى سۇلۋ دا ءنان قالالارىنا ىرگە كومگەن جىنتىكتى ۇلدارى مەن كورگەندى قىزدارىنا ۇنەمى كەلىپ كەتىپ تۇرادى. وسىناۋ باقىتتى كۇندەردىڭ سەيىل- سەرۋەنىنەن سەرگەك سەزىمدەرىنە ورالعان سۇبەلى جىرلارىن دا قويىن داپتەرلەرىنە ءتۇرتىپ وتىرعان. ەل ارالاپ، تانىس- ءبىلىس، تۋىس- تۋعان، قۇدا- جەگجاتتارىنىڭ حوشامەتتەرىنە بولەنسە، شەجىرەلى اڭگىمەلەرىن شەرتىسىپ، دارقان كوڭىلدەرىن كوتەرگەن.
سونداي بەرەكەلى داستارقانداردا جالىندى جىرلار وقىلىپ، «قۇربىجان» ءانى شىعانداپ جاتاتىن- دى. جۇرت جۇرەگىنە ەرتە ۇيالاپ، تابان 34 -جىلدان بەرى سەزىم سازىنا اينالعان بۇل انگە تەبىرەنبەگەن جان كەمدە- كەم دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس؟ ! ءبىر تۋار ءاندى حالىقتىڭ قۇندى رۋحاني قازىناسى ساناعان شىڭجاڭداعى اۆتورلار اراسىنان ءان ءجايلى تولعامدى ماقالالار جازىپ، سىندارلى ويلارىن تەبىرەنە اقتارىسقاندار از بولعان جوق.
دەمەك، «قۇربىجان» انىندەگى ءماتىننىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى جاۋھارلارىنداي كۇن ساناپ جارقىراي ءتۇسۋىنىڭ قۇدىرەتى ءسىرا نەدە ەكەن؟ بۇل ساۋال كوپتەن مازالادى. اقىرى ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولگەن وسى ءماتىندى بۇتارلاي بورشالاپ، ءار دەتالىن وي سۇزگىمنەن وتكىزە زەردەلەپ، تابيعاتى مەن ىشكى قۇپيا سىرلارىنا ءۇڭىلدىم. شۇلەن دە تەرەڭ شۇڭەتتەرىنە بويلاپ، قاۋقارىم جەتكەنشە ىنتىعا ىڭعىرۋلاي ءتۇستىم.
اق جاڭبىرى جايلاۋدىڭ سىبەرلەگەن،
بالاۋساسى مال بارسا جىبەرمەگەن.
قوي قايىرىپ كەلەيىن، قوي قايىرىپ،
اتىڭ قايدا، قۇربىجان، شىدەرلەگەن؟
بوياماسىز ءومىردىڭ ءتول تۋىندىسى. اقىننىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتا مەكەنى - تارباعاتايدىڭ قىسىندا قاھارلى بورانى اراكىدىك دولدانسا، جازىندا قوڭىرقاي بۇلتتارى جاسىل تاۋلارىن بۇركەپ، اق جاڭبىرىن جۇمالاپ سىبەرلەيتىن ءجايىر جايلاۋى. تۇلىمى جەلپىلدەگەن بولاشاق اقىننىڭ بالدىرعان بالاۋسا شاعى سول كيەلى اتاقونىستىڭ ىستىق تا، جارقىن قۇشاعىندا وتكەن. كوز جاۋىن الاتىن كەرىمسال دالا كارتيناسى مەنىڭ دە كوز الدىمدا. شالعىندى كۇرەڭسەسىنە شاعالاداي اق بوز ۇيلەرىن تىگىپ تاستاپ، ءيسى كەڭسىرىكتى قاباتىن سارى قىمىزدارىن ساپىرا قۇياتىن ناعاشىلارىمنىڭ اۋىلىندا بولعام. قۇددى «سار قىمىزىن ساپىرىپ، تامساندىرعان اۋىلىم» دەگەندەي ەدى. ءسويتىپ، كوركىنە تۇڭعىش تاڭىرقاي كوزايىم بولعانىم بار. كەيىن دە تىلشىلىك ساپارمەن ءجۇرىپ تالاي تاماشالادىم. جومارت ەلدىڭ سۇلۋ تابيعاتى وسىلايشا كوكەيىمە شوقتاي باسىلعان- دى.
اۆتور وربىتكەن بالا كەزگى اڭگىمەسىندەي، ول كەزدەگى بۇلىنبەگەن تۋ تابيعات بۇگىنگىسىنە مۇلدە ۇقسامايتىن. جايلاۋدىڭ اق جاڭبىرى دامىلسىز سىبەرلەيتىن دە تۇراتىن. جايىلىسكە بارعان مالدى بال تاتىر بالاۋسا جىبەرمەي تۇنەتىپ تە قالاتىن. ەرىككەن اۋىل بالالارى بالاقتارىن، ەتەكتەرىن ءتۇرىنىپ الىپ، جالاڭ اياق ءورلى- قىرلى جارىسىپ، قوزى- لاق پەن قويلاردىڭ ۇستىندەگى جاڭبىردان جينالعان سۋلاردى شۋاشقا ەزىپ شۋ شىعاراتىن. قوي ۇستىندەگى كوبىرشىكتەردى جۇندەرىمەن قوسا جۇلىپ وينايتىن. مالمانداي سۋ بولعاندارىن دا ەلەمەي التىباقان تەبەتىن.
اۋىل قونعان جاساڭىنان تۇياق قاعار تاس تا تابىلمايتىن جاتتىق. توڭازىتار سالقىن سامالى دا شوقتاي جانعان بالالارعا دارىمايتىن. جاڭبىردان ازاماتتاردىڭ قولدارى جۇمىسقا بارمايتىن. مال دا ساۋىلمايتىن. قارتتار سىرباز ەتىن جەپ، قىمىزدارىن سىمىرە وتىرىپ ارعى- بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعايتىن. سول قىزىقتى ءومىر قارشاداي رايحاننىڭ كوز الدىنا كوپ ىستەردى كەلتىرەتىن. اكەسى ءىبىن مالساقتىعىنان تىس، ىسىلعان اڭشى، توماعالى قىرانىن تۇعىرىندا «پىشتاكتاتقان» مايتالمان قۇسپەگى بولسا، اناسى نۇرباعيلا تۇرار قىزى كونەشە دە جاڭاشا دا ءبىلىم العان تولىق ساۋاتتى، سۇڭعىلا جان ەدى. ول ەرتەك، اڭىز، جۇمباق ايتىستىڭ الۋان تۇرلەرىن ايتقاندا اۋزىنا قاراتاتىن. سونىمەن بىرگە ون ساۋساعىنان ونەر تامعان سىمەرلىگىمەن دە رۋلى ەلگە اتاعى شىققان.
ول قيسا- داستانداردى جاعىمدى ماحاممەن جاتقا ايتقاندا تىڭداۋشىلارىن ايرانشا ۇيىتاتىن. وعان بار ىنتاسىمەن قۇلاق تۇرە ەلىكتەگەن رايحان باستاعان بالالار تىنىش ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قىزىققاننان شىداستىق بەرسە دە، تۋىرلىقتارعا تىنىمسىز تۇسكەن جاڭبىرتىرسىلدارى تەربەتكەندەي اقىرى ءتاتتى ۇيقىعا شوماتىن. كەيدە جايناعان جاستار شوعىرلانىپ ءان شىرقاپ، كۇي تارتسا، ارىپتەستەر ارا ايتىستىڭ تاماشا دوداسىن قىزدىراتىن. كىربەڭسىز جايراڭداسىپ ازىلدەسەتىن، تاتۋلىق ۇيتقىسىنان باستالعان ىڭكارلىقتىڭ رومانتيكالالارىنا بولەنەتىن.. .
سازگەر زايتۋنا ءابىدىحادىر
بىلىكتى اكەنىڭ ىسكەرلىگىن كورسە، اسىل انانىڭ سالت- ساناسىنان تۇلەگەن اقىن جۇرەگىنەن وشپەيتىن سول ءومىر مايەگى جىرىنىڭ ۇيتقىسى سپەتتى. جاسىل جايلاۋ، بالاۋسا، سايكۇلىگىن سابىلتقان ازاماتتار، تۇنگى قوي كۇزەتى، قىلىقتى قىز ءبار- ءبارى جوعارىداعى شۋماعىنان باستالىپ تۇر. قازاقتىڭ ساحارا تىرشىلىگىنىڭ تابيعاتپەن ۇندەسۋى - ىركىلىسسىز، قيىندىقسىز، اعىل- تەگىل قۇيىلىپ جاتقان ءماتىننىڭ التىن ارقاۋى، بەرىك قالانعان ىرگەتاسى. ءماتىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى - قازاقى قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن، ۇياڭ ءارى وجەت، ادەپ- يبالى، نامىستى، كورگەندى قىز ەكەنى بىردەن بايقالادى. ول ىشتەي ۇناتاتىن قۇربىسىنا دا جۇرەك قالاۋىنىڭ بۇلا بۇلقىنىسىن تىكە سەزدىرە المايدى. تەك، «قوي قايتارىپ كەلەيىن، قوي قايتارىپ، اتىڭ قايدا، قۇربىجان شىدەرلەگەن؟» دەگەن ەكى تارماققا عانا جاسىرىنىپ جاتقان كىرشىكسىز، تازا ءلۇپىلىن اڭعارتقانداي بولادى، ايپاراداي اشپاعانىمەن. وسى ساتتە وعان ماڭايلاي الماي جۇرگەن جۇلىمىر جىلقىشى قۇربىسىنىڭ قىزدان مۇنداي جىلى ءسوزدى توسىن ەستىگەندە ەسى كەتىپ، «ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەپ جەردەن التىن تاپقانداي ءۇمىتتى جانارى ايتپاسادا جالىنداي قالعان شىعار- اۋ؟ ! ونىڭ سول تۇستا ابدىراپ، «اتىم دايىن، قازىر اكەلەم!» دەپ جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ قوزعالاقتاعانى كوز الدىعا كەلمەي قالمايدى! بۇل - ءومىر شىندىعىنىڭ ليريكاداعى سىرلى دا ءتىل جەتپەيتىن تۇستارى. داڭسالى اۆتور كىنامشىل قىز تابيعاتىنداعى نازىكتىكتى قانداي شەبەرلىكپەن كەستەلەگەن دەشى؟!
ايداپ سالساڭ جىلقىڭدى تەرىسكەيگە،
ورلەمەسە، كوپ ساڭلاق ەڭىستەي مە؟ !
سەرىك بولىپ تۇنگى قوي كۇزەتىنە،
ءوزىڭ كەلسەڭ قۇربىجان، كەلىسپە مە؟ !
قۋساڭ - جەتەر، قاشساڭ - قۇتىلار، جەسەڭ - ەت، ىشسەڭ - قىمىز، مىنسەڭ - كولىك بولار كيەلى جەل قانات جىلقى جانۋار كوبىندە جايلاۋداعى سىرىگى بىتىك تەرىسكەيىنە جايىلاتىن ادەتى. ويتكەنى، كۇنقاقتى، قاعىرلاۋ كۇنگەيلەردىڭ وتى دا سىرىلەۋ كەلەتىنىن جاقسى بىلەدى. كۇنگەيگە قانشا ايداساڭ دا داعدىلى تەرىسكەيىنە قاشادى. ونىڭ ۇستىنە قانىنا بىتكەن تەكتىلىگى مەن ورشىلدىگىنەن بولار، ەڭىستەمەي، ورگە تارتا سونى قۋاتىنى. جىلقىنىڭ كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن وسى قاسيەتتەرىن اۆتور ەرتە اڭعارعان. سوندىقتان دا: ايداپ سالساڭ جىلقىڭدى تەرىسكەيگە، ورلەمەسە كوپ ساڭلاق ەڭىستەي مە؟!» دەگەنى جىلقى تۇلىگىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي قۇرىلعان قۇنارلى تارماقتار. ليريكانىڭ بۇل تۇستارى تالاي توپتىڭ تالقىسىن قىزدىرعانى بار. كۇيتىڭدە قازاقتان تىس، مياكوسكي، پۋشكين، لەرمونتوۆ، راسۋل عامزاتوۆ ت. ب الەمدىك اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ جەلپىندىرەتىن زۇلقارنايىن مالگاج ۇلى دەگەن پەداگوگ، اقىن اعا بار ەدى. ول كىسىنىڭ بىردە: «ر. ءىبىن قىزى جىلقى بالاسىنىڭ ەڭىستەمەي، ورلەي ورىستەيتىنىن بىلەدى ەكەن- اۋ، ءدوپ باسىپ ايتىپتى!» دەپ قايران قالۋى دا تەگىن ەمەس- ءتى.
ءانشى ارزىگۇل تۇرسىن
ال،دى قىزدار بويجەتكەن سوڭ وراي تۋا قالسا قۇربىلارىن ادام تاپپاس سىلتاۋلارمەن سوزگە تارتاتىنى - ءتابيعي قۋلىقتارى. سونان- اق ءسوزى شيراقى، ءىسى جيناقى دا جىنتىكتى، ءوزى ورنىقتى دا ءبىلىمدى مە، شوگەل دە، تەكتى مە، جوق پا دەپ ىشتەي جاسىرىن سىناپ تا ۇلگەرەدى. «قۇربىجان» ليريكالىق ماتىنىندەگى كورگەندى بويجەتكەن كوڭىلى تارتقان قۇربىسىنا ادەپ- يبالى جاقىندىق بايقاتادى. سىرلاسقىسى كەلەتىن سىڭاي تانىتادى. مۇنان قازىرگى كينولار مەن تەلە سەريالاردا كەزدەسىپ قالاتىن قىز كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ جىگىتتەرگە تايسالماستان «سەنى سۇيەم!»، «ساعان تۇرمىسقا شىققىم كەلەدى»، «ازاماتتىق نەكەدە تۇرايىق» دەگەن سياقتى ار- نامىستان قىمسىنباي اتتاي سالاتىن كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كولەڭكەسىن دە تابا المايسىڭ. ويتكەنى، قىلىقتى قىزدارىمىز ساقتايتىن قۇندىلىقتار - وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى العى شارتتاردىڭ بىرەگەيى.
ال، كورسەتىلگەن شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى تارماعى: سەرىك بولىپ تۇنگى قوي كۇزەتىنە، ءوزىڭ كەلسەڭ قۇربىجان، كەلىسپەي مە؟ مۇندا كەيىپكەرىمىز قالجىڭعا سۇيەگەن بوپ قۇربىسىنىڭ مارتتىگى مەن كىسىلىگىن سىناماق تا سياقتى. ونىڭ ۇستىنە سىرتتاي وزىنە كوز قىرىن كوپ سالاتىن سول قۇربىسىن ىشتەي ۇناتسا دا ءتىل ايقاستىرارلىق وراي تۋىلماي دىعدىرعان سىڭايلى. «تۇنگى قوي كۇزەتىندە» جۇرگەندە، جۇرت كوزىنەن تاسادا، جايلاۋدىڭ جۇلدىزدى سالقىن تۇنىندە ورەكپىگەن ىنتىزار كوڭىلدەرىن ەمەن- ەركىن اقتارىسپاق كورىنەدى.
مۇمكىن كەيىپكەرىمىز ايدىندى اجە، ارداقتى انا شەكپەنىنەن شىققان تەكتى قىز. ءتىپتى، ونى ارشىلدىق پەن تالعامپازدىققا، جىگىتتەردىڭ ىشكى جان- دۇنيەسى مەن جىگەرىنە، ارمان- تىلەگىنە جداعاتپەن ۇڭىلە الاتىن پسيحولوگ پە دەپ تە قالاسىڭ. ساحارا قىزدارىنا عانا ءتان قۇرىق بويلاماس تۇكپىشتىكتەرىنىڭ ءبىر شەتى قىلتيىپ كورىنەتىن ءتارىزدى. قىز قۇپيالىقتارىنداعى مۇنداي سىرلار مەن نازىكتىكتەرى باسىم كەلەتىن قاتپارلى تۇستارىن ەر اقىندار جەتكىزە دە المايتىن شىعار- اۋ! بۇل تەك قىزعالداقتاي قىز داۋرەندى باستان كەشكەن، بايىبى مەن ماڭىزىنا قانىق قاعىلەز ر. ءىبىن قىزى سىندى اقىيىق اقىن انالاردىڭ عانا قولىنان كەلەر- اۋ دەمەكپىز!
ايدىن- شالقار كوڭىلىم تۇنىق كولدەي،
سەن دەگەندە تولقيدى تىنىپ بەرمەي.
جازىلماستاي جانىمدى جارالايسىڭ،
الىستاساڭ، قۇربىجان، جۋىق كەلمەي!
بۇل شۋماق قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا شاڭىراعى بولعان ايتىس ونەرى مەن ۇشان- تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ عاشىقتىق جىرلارىن ەلەستەتەتىن ۇلتتىق بوگەنايى تىم بولەكشە ءارى قويۋ ليريكانىڭ ءبىر پاراسىن العا تارتقانداي. ونىڭ ۇستىنە باعاناعى نازىك جاندى يبالى قىزىمىزدىڭ قۇربىسىن جەتە ءتۇسىنىپ، ءوز تاعدىرىن وعان بار سەنىممەن تاپسىرۋعا كوزى جەتىپ، سەنىم ارتقان سوڭ بارىپ رومانتيكالىق سەزىمدەرگە ەركىن بولەنگەن تۇسى سياقتى. جاستاردىڭ بەرىك تە ادال ماحاباتتارى ءساندى جايلاۋداعى بايشەشەكتەردەي كەر سامالىمەن باياۋ ىرعالا باستاعانداي. ءيا، اياۋلى كەيىپكەرىمىزدىڭ تاسىعان كوڭىلى «ايدىن- شالقار» كولدەي، كوك بۇيرا تولقىندارى جاعانى ۇرعىلاپ الاساتاتىن مۇحيتتارداي ءور شارپىعانى ايان. ەگەر جىلقىشى «قۇربىجانى» وزىنەن زاۋدەعالام الىستاسا، جانىن «جازىلماستاي» جارالاعانمەن تەڭ بولماق. ليريكالىق كەيىپكەر بۇل ارادا بۇكپەسىز جارقىن ءۇن قاتىپ تۇر. ناعىز قالتقىسىز ماحاببات سالتانات قۇرعانداي. وسى شۋماقتا جىلتىراق بوياما تىلدەر مەن ەكىۇشتى وي بايقالمايدى. ءبىرىن- ءبىرى تولىقتاپ ءتورت تاعانى تەڭ تۇسكەن. قازاق جاستارىنىڭ ماحاببات سىندى ەڭ قادىرلى دە قىمبات باقىتتارىن ءپىر ساناپ، ەرەك قاستەرلەيتىندىگى ەرىكسىز وي كەشتىرەدى! قايىرماسىن كورەلىك:
جايلاۋدىڭ ءمولدىر بۇلاعى،
جايقالعان جاسىل قۇراعى.
جىلقىشى جىگىت - قۇربىجان،
قۇربىجان، قۇربىجان، وزىڭدە كوڭىل تۇراعى!
ەڭ تازا ءارى ءمولدىر بۇلاقتار اسقار تاۋلار مەن جانناتتاي قۇلپىرعان ءتور جايلاۋلاردا عانا بولادى. سەزىمگە شابىت، جانعا قۋات بەرەتىنى دە سول كىرشىكسىزدىگى، زارۋلىگى. ونىڭ قۇرامىنداعى اعزاعا پايدالى مەنارالدارىن قازەكەڭ ەرتە بايقاعان. سۇلۋلىق تا، نازىكتىك تە، كىرشىكسىزدىك تە سودان وتپەس- اۋ! ءمولدىر بۇلاق، سالقىن سامالدىڭ ماپەلەۋىندە سارى تاڭعا كىرپىك ىلمەي قوي كۇزەتىپ، كوڭىلىندەگى قۇربىسىمەن ازىلدەسىپ، سىرلاسىپ وتىرۋ قانداي عانيبەت دەسەڭشى! «وزىڭدە كوڭىل تۇراعى». وسى ءبىر قىسقا دا نۇسقا تولعامدى ويدى سۇيىكتى قىزدىڭ اۋزىنان شىعارعان قانداي قۇدىرەتتى كۇش بولدى ەكەن دەشى؟ !
قازاقتا «سۇيگەنىڭدى الما، سۇيگەندى ال» دەگەن ماحاباتقا ءتان اقليالىق دانالىق بار. ءمانى - قىز جىگىتتى ونشا ۇناتپاسا دا، جىگىتتىڭ عاشىقتىقتان اۋىرا جازداپ، «ونى الماي قويمايمىن!» دەپ، ءوز سەزىمىنە عانا بەرىلىپ وزەلەنۋىنىڭ سوڭىندا بايانى از. كەرىسىنشە، قىز جىگىتتى قۇلاي سۇيسە، جىگىت سونىمەن باقىتتى بولماق. سارالانعان ءماتىننىڭ وزەگىنەن وسى فيلوسوفيالىق ءناردىڭ ارقاۋىن ويلى كوزبەن تاپتەشتەسەك كورۋىمىزگە بولادى. اياۋلى كەيىپكەرىمىز قۇربىسىن شىنايى ۇناتقانىن «وزىڭدە كوڭىل تۇراعى» دەگەن جىلىلىقپەن كومكەرىلگەن سىپايى بالاماسىمەن ءبىلدىردى ەمەس پە! وسى تۇستا اۆتوردىڭ قازاققا عانا تيەسىلى دۇنيە تانىم مەن قۇندىلىقتارعا بالا جاستان سۋسىنداپ وسكەن ورتايماس بىلىمىنە ەرىكسىز مويىنسال بولاسىز!
«قۇربىجان» ماتىنىنەن سۇلۋ ساحارا توسىندەگى ارلى جاستاردىڭ سۇتتەن اق، سۋدان تۇنىق كوڭىل توعىستارى سۋرەتتەلگەن، تارتىمدى سيۋجەتكە قۇرىلعان اسەرلى ماحابباتىن تامسانا تاماشالاعانداي بولامىز. تەكتى قىزدىڭ: «قوي قايىرىپ كەلەيىن، قوي قايىرىپ، اتىڭ قايدا، قۇربىجان، شىدەرلەگەن؟» دەپ ءسوز باستاۋىنان ليريكالىك ىشكى كوڭىل- كۇي بىرتىندەپ ىستىق ىقىلاسقا، ادام بالاسىنىڭ ەڭ قىمبات بايلىعى - ماحاببات شىرىنىنا ۇلاسادى. مۇندا سول قىز باستى رولدى ءتابيعي سومداپ تۇر. ونىڭ جانىڭدى سۇيىندىرە وتىرىپ قۇربىسىن وزىنە تارتقان سوزدەرىنەن جارقىن وبرازى ەلەستەيدى. سونىمەن بىرگە «قۇربىجان» بولعان ازاماتتىڭ ءبىر توعا، ادال، اق پەيىل، جىلى ءجۇزدى، قىز مىنەزدى سىر- سيپاتى دا انىق اڭعارعانداي بولادى. قازاقى ەرەكشەلىكتەرىمەن دارالاناتىن «قوزىكورپەش بايان سۇلۋ» حيساسى مەن «قىزجىبەك» فيلىمىندەگى عاجاپ سىرشىل دا نازىك كورىنىستەردى كوز الدىعا كەلتىرەدى.. .
ار الدىنداعى ىنتىزىرلىقتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن قىسقا دا، نۇسقا شيراتقان «قۇربىجان» ءماتىنى قازاق جاستارىنىڭ رۋحاني سيمولىنداي مۇندالايدى. وسىناۋ ءبىر تۋار ءماتىننىڭ تارتىمدى تۇلعاسى اسقار التايدىڭ جۇپار اۋاسىنا، قىران مەن ەرتىستىڭ تۇنىعىنا قانىققان سەتەر سەزىمدى تالعامپاز كومپوزيتور ز. ابدىقادىر قىزىنىڭ انالىق پاك جۇرەگىن تولقىتىپتى. ءسويتىپتى دە وزەگىن جارا تۋلاپ شىققان اۋەنمەن جاڭاعى ءماتىن قاۋىشا كەتىپتى. ءتىلىمىز بەن زەيىنىمىز جەتە بەرمەيتىن قۇبىلىس دەرسىڭ! ال، «قۇربىجان « ءانىن العاش حانزۋ تىلىندە تامىلجىتىپ باس جۇلدە العان ءانشى گۇلنار ابدوللا قىزى دا باقىتتى ەكەن!
ءاننىڭ شيرەك عاسىرىنداعى ومىرشەڭدىگى ماڭگىلىك قازىنا ەكەنىن دالەلدەدى. ايگىلى ءدۇلدۇل ءانشى ارزىگۇل تۇرسىن قىزىنىڭ «قۇربىجاندى» قۇبىلتا قۇيقىلجىتۋى - جانىڭدى جادىراتىپ سارايىڭدى اشسا، كوڭىلىڭدى تولقىتىپ، كوكەيىڭە قونا كەتەدى، جۇرەكتەردى جاۋلايدى. عاجابى - ءانشى قىزداردىڭ، اسىرەسە ا. تۇرسىن قىزىنىڭ ءاندى ەرەن شەبەرلىك، تالعمادى ونەر، اسقان قۇرمەت، قۇلشىنىسپەن، تەرەڭ ماحاباتپەن بەرىلە ورىنداۋى كللاسسيكالىق ورەگە ەركىن جەتكىزدى. قازاقتان تىس، وزگە ۇلتتار دا وسى كوتەرىڭكى، ويناقى، سازدى، ليريكالى ءتاتتى انمەن بىرگە تەربەلىپ كەلەدى.. .
ءسويتىپ، اقىندىق، كومپوزيتورلىق، انشىلىك ونەر دارىعان ماڭدايعا باسار قىزدارىمىزدىڭ ورتاق رۋحاني تولعاتۋىنان دۇنيەگە كەلگەن «قۇربىجان» الەمدى الديلەگەن ءان الەمىندە قاناتىن ەركىن قاعۋدا. ونەردە شەك- شەكارا بولماق ەمەس. ءان كۇللى ادامزاتقا ورتاقتىعىن ءتابيعي سيپاتىمەن راستاۋدا. ونى الەمدىك دەڭگەيدە اسپانداتقان التىن دىڭگەك - قايتالانباس ءماتىن. مىنە بۇل - «قۇربىجاننىڭ» ءبىز ۇزاق ىزدەگەن قۇدىرەتى! ر. ءىبىن قىزى زەردەلى اناسىنىڭ اق سۇتىنەن باستاپ حالقتىڭ اسا باي فولكللورىنان ەركىن سۋسىنداعان. ءومىر قۇبىلىستارىنا، تابيعات زاڭدىلىقتارىنا زەر سالا وي جۇگىرتكەن. ءسويتىپ، اقىندىعىنىڭ كەمەل تاپقان اقپەرەن شاعىندا «قۇربىجانداي» وشپەس ءماتىن ۇسىندى دەمەكشىمىز. قارتتىقتىق پەن اقىندىقتىڭ ءوزى شىققان بيىگىندە وتىرعان، جانى جايساڭ، رۋحى اسقاق سارقىلماس ارشىل سەزىمنىڭ يەسى، كيەلى وتباسىنىڭ تۇعىرى بولعان اقىن ر. ءىبىن قىزىنا مىقتى دەنساۋلىق، باياندى باقىت، شىعىرماشىلىق تابىس تىلەيمىز!
بولات قۇرمانعاجى ۇلى اكەجانوۆ
06.08.2020 جىل. 6alash ۇسىنادى
