نۋرفەر تەردجان، تۇركيالىق عالىم: باقىتتىڭ كىلتىن ءال-فارابيدىڭ ەڭبەگىنەن تابۋعا بولادى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تۇركيالىق عالىم نۋرفەر تەردجان ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ قولداۋىمەن «پوسلانيە ۆەترا. «ال- فارابي» كىتابىن باسپادان شىعاردى.

قازىرگى ۋاقىتتا عالىم قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىندە PhD دارەجەسىن الۋ ءۇشىن وقىپ جاتىر. جاقىندا نۋرفەر تەردجان جاڭا كىتابىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى قازاقپارات تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن ەدى.

- نۋرفەر حانىم، سۇحباتقا كەلىسىم بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت! ءال-فارابي تۋرالى كىتاپ جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟

- مۇنداي وي مەندە كەزدەيسوق تۋىندادى دەۋگە بولادى. دەگەنمەن، ءال-فارابي تۋرالى كىتاپ جازامىن دەپ مۇلدەم ويلاماعان ەدىم. ويتكەنى ءال-فارابي - بۇل جاي عانا ءومىربايان ەمەس، ۇلكەن فيلوسوفيا توڭىرەگىندەگى ءىرى تاقىرىپ. وتكەن جىلى تامىزدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى مەحمەت ارسلانمەن كەزدەسكەندە، ۇلى ويشىل تۋرالى سويلەستىك. مەن ءال-فارابيگە قاتىستى بىرنەشە قۇجاتتاردى ىزدەستىرگەن ەدىم. وندا دا ءبىلىم مەن عىلىم ماقساتىندا ەمەس، ءوزىمنىڭ وي-ءورىسىمدى دامىتۋ ءۇشىن ەدى. وسىلايشا، ءال-فارابي فيلوسوفياسى، عىلىم، «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» تراكتاتى تاقىرىبىن قاۋزاي تۇستىك.

وتكەن جىلى پروفەسسور مەحمەت ارسلان 2020 -جىلى ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعى تويلاناتىنىن ايتىپ، ۋنيۆەرسيتەت ءۇشىن كىتاپ جازۋدى ۇسىنعان ەدى.

كەلىسۋىن كەلىسكەنىمەن، ونى جازۋ وڭايعا سوقپادى. مىنە قازىر كىتابىم ۋنيۆەرسيتەتتە جارىق كوردى. ءوزىم دە قاز ۇ ۋ-داعى PhD ءبىرىنشى جىلىن اياقتادىم. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، مەن ءال-فارابيدى ءوزىم ءۇشىن، وي-ءورىسىمدى دامىتۋ ءۇشىن وقيتىن ەدىم. كىتاپ شىعارامىن دەپ ويلامادىم. ءبىراق، مۇنىڭ تەك باستاماسى عانا ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.

- عۇلاما ءال-فارابي ەڭبەكتەرىمەن بايلانىستى باعىتتاردىڭ قايسىسى سىزگە ەرەكشە ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى؟

- ەڭ الدىمەن باقىت تاقىرىبى دەر ەدىم. ءال-فارابي ءوز ەڭبەكتەرىندە باقىتتىڭ نە ەكەنىن، ونى قالاي تابۋ قاجەتتىگىن كوپ جازعان. ونىڭ عىلىم، ساياسات، مۋزىكا، ءتىل، ريتوريكاعا قاتىستى كوپتەگەن ەڭبەگى بار. ءبىراق، بارىنەن بۇرىن باقىت تاقىرىبى ايرىقشا اسەر قالدىردى. مەنىڭ ويىمشا، ءاربىر ادام باقىت تۋرالى ويلانادى. ءسىز دە، مەن دە، ءبارىمىز دە! ماسەلەن، ءدامدى كوفە ءىشىپ، شوكولاد جەۋدى باقىت دەۋگە بولار ەدى، ءبىراق ول بەس مينۋتقا عانا سوزىلادى. بەس مينۋتتان كەيىن كوڭىل- كۇيىمىز وزگەرۋى مۇمكىن. ال بۇل ەندى باقىت ەمەس. الايدا، ءال-فارابي «باقىت» ۇعىمىن ءتۇرلى ماعىنادا سيپاتتاعان. باقىت - ىزگى ادام بولۋ.

باقىت - كۇلۋ ەمەس، كۇلىمدەۋ. سوندىقتان دا مەن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمدى دامىتۋ ءۇشىن ءال-فارابيدى ءجيى وقيمىن. مەنىڭ باستى ماقساتىم كىتاپ جازۋ بولعان جوق، ءوزىمدى دامىتۋ بولدى.

ءومىردىڭ نەگىزگى كىلتى - بۇ دۇنيەدە ىزگى ادام بولۋعا ۇمتىلۋدا جاتىر دەر ەدىم. مەنىڭ كىتابىم ءال-فارابيدىڭ ءومىربايانى تۋرالى ەمەس. ءيا، ارينە، عالىمنىڭ ومىرىنە قاتىستى كوپتەگەن اقپارات، دەرەكتەر كەزدەسەدى. ونى وقىپ وتىرىپ، ءپالساپالىق عۇمىرناماعا شومۋعا دا بولادى. ءبىراق، مەن ءال-فارابيدەن ۇيرەنۋگە تىرىستىم. سوندىقتان دا، كىتابىمدا وقىرمانعا ۇسىنىمدار بەرۋگە تىرىستىم. مەن بۇل كىتاپتى وقىسام، ونى وزىمشە تۇسىنەمىن، ەگەر ءسىز وقىساڭىز، وندا ءسىز دە وزىڭىزشە ءتۇسىنىپ، ءوزىن-ءوزى تانۋدا جول تابار ەدىڭىز دەپ ويلايمىن.

- دەگەنمەن، ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

- ءال-فارابي تۋرالى كىتاپتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اكادەميالىق، عىلىمي تىلمەن جازىلعان. بۇل كىتاپتى جازۋ ارقىلى ۇلى ويشىل تۋرالى كىتاپتاردى تەك قانا عالىمداردىڭ وقىمايتىنىن، قاراپايىم ادامدار دا وقۋى تيىستىگىن كورسەتكىم كەلدى. بالكىم تىلدىك ەرەكشەلەككە قاتىستى شىعار، فيلوسوفيالىق تانىم ءار تىلدە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى.

ءتىپتى قاراپايىم ادام فيلوسوفيا نەمەسە فيلوسوفتار تۋرالى وقىعاندا قولىندا مىندەتتى تۇردە سوزدىك بولۋى ءتيىس، ونسىز قاراپايىم وقىرمانعا بىردەڭەنى ءتۇسىنۋ قيىن.

وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا كۇردەلى ماسەلەلەر بار. دەگەنمەن، مۇنداي عۇلاما عالىم تۋرالى، اسىرەسە، ونىڭ مەرەيتويىندا بارلىق ادام وقىپ- ءبىلۋى ءتيىس. ءبىراق، عىلىمي ءتىلدىڭ تەرەڭدىگىن بارلىق ادام تۇسىنە بەرمەيدى. سوندىقتان ءال-فارابي تۋرالى كىتاپتى قاراپايىم حالىق وڭاي ءتۇسىنىپ، كەز كەلگەن ادام قينالماي وقي الاتىن جەڭىل تىلدە جازىلۋى ءتيىس دەپ ويلادىم. سول ءۇشىن دە كىتاپتى اكادەميالىق تىلمەن قيىنداتقان جوقپىن. كىتاپتى وقىعاندار بىردەن ءتۇسىنىپ كەتە الادى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ (قاز ۇ ۋ) پروفەسسورلىق- وقىتۋشىلىق قۇرامى وسى جازىلعان كىتاپتى ماقۇلدادى. تۋىندىنىڭ دانا بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جارىق كورگەنىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى دە بار. كىتاپ ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردان باستاپ، ناعىز باقىتتىڭ نە ەكەنىن ىزدەپ جۇرگەن بارلىق وقىرمانعا ارنالعان.

- ءال-فارابي ءومىرىن زەرتتەۋدە ارحيۆتىك ماتەريالداردى قاي تىلدە ىزدەستىرەسىز جانە قاي تىلدەگى ارحيۆ كوبىرەك قولجەتىمدى بولىپ وتىر؟

- باستاپقىدا كىتاپتى تۇرىك تىلىندە جازدىم. كاسىبي اۋدارماشىلار كىتاپتى ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنە اۋداردى. الداعى ۋاقىتتا قازاق تىلىنە دە اۋدارىلادى دەپ ويلايمىن. بۇل ەڭ الدىمەن اۋديتوريا سۇرانىسىنا بايلانىستى بولادى. جالپى زەرتتەۋمەن اينالىسقاندا ماتەريالدى بارلىق قولجەتىمدى تىلدە ىزدەستىرەمىن. قازىر جوعارى تەحنولوگيا زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، ءتۇرلى اۋدارما باعدارلامالارى بار.

ماسەلەن، ءال-فارابي تۋرالى ارابشا نەمەسە پارسىشا قۇجاتتاردى ىزدەگەندە تۇرىك نەمەسە اعىلشىن تىلىنە اۋداراتىن ارنايى باعدارلامالاردى قولداندىم. ءسوزسىز، اۋدارما ساپاسىندا وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل ماعان تاعى جاڭا يدەيالار بەرەدى. قازىر ماتەريالداردى اۋدارۋ قيىن ەمەس. ەگەر ماعلۇمات شىنىمەن قاجەت بولسا، ەش قيىندىق تۋىندامايدى.

- تۇركيا حالقى ءال-فارابي مۇراسىمەن قانشالىقتى تانىس؟

- ارينە، باسقا دا ەلدەر سەكىلدى ءال-فارابيدىڭ ەسىمى عالىمداردىڭ ورتاسىندا، ۋنيۆەرسيتەتتەردە تانىمال، ال قاراپايىم حالىق اراسىندا كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. سونىمەن بىرگە، مەن ءال-فارابيدىڭ مۋزىكا تۋرالى تەوريالىق تۇجىرىمدامالارىنا قاتىستى تاعى ءبىر تاقىرىپقا قىزىعىپ ءجۇرمىن. مۋزىكالىق فيلوسوفيا تۋرالى بارلىق ادام وقي الادى، ويتكەنى ادام بولعاننان سوڭ، ءبارى دە مۋزىكانى ۇناتادى. ءبىراق، ءال-فارابيدىڭ مۋزىكانى زەرتتەگەن العاشقى عالىم ەكەنىن ەشكىم، ءتىپتى مۋزىكانتتار دا بىلمەيدى. ءال-فارابي ءتىپتى مۋزىكالىق اسپاپ تا جاساعان (Zither).

ءدال وسى اسپاپ تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ نەگىز قۇراۋشىسى بولىپ سانالادى. ءال-فارابي ورتالىق جانە شىعىس، تۇركى مۋزىكاسىن، كاسىبي مۋزىكانى زەرتتەگەن.

ەڭ باستىسى - 2050 -جىلى جاستار ءال-فارابي فيلوسوفياسىن قالاي قابىلدايدى دەگەن ماسەلە جانە بۇل كىتاپ سول سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.

- ءسىز قازىر الماتىدا PhD دارەجەسىندە وقىپ جاتىرسىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

- قازاقستاننىڭ جانە تۇركيانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن سالىستىرعىم كەلمەيدى، ويتكەنى ەكى ەلدىڭ گەوگرافياسى مەن ءومىر سالتى مۇلدەم بولەك. ءاربىر ەل ءوزىنىڭ دامۋىنا، گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا قاراي ازاماتتارىنا ءبىلىم بەرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، ەكى ەلدىڭ دە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. مەن قازاقستاندا كوپتەگەن ادامداردىڭ عىلىمعا، ادەبيەتكە قىزىعاتىنىن بايقادىم. قازاق حالقىنىڭ ءوزى ادەبيەتكە جاقىن. ولار كىتاپ وقىعاندى، فيلوسوفيانى جاقسى كورەدى، ابايدىڭ بارلىق ەڭبەگىن بىلەدى. قازاقستاندىقتار - ءوز ەلىنىڭ پاتريوتتارى. ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا دا ستۋدەنتتەر مەن عالىمدار عانا ەمەس، بارلىق جاستاعى وقىرمانداردىڭ كەلەتىنىن بايقادىم.

- قىزىقتى سۇحباتىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى