كاليفورنياداعى قازاق ستۋدەنتى: دامىعان ەلدىڭ قوعامىندا دا وزىنە لايىق پروبلەمالار بارشىلىق
- بيبول، قازىر «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وڭتۇستىك كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورانتۋرادا وقىپ جاتىر ەكەنسىز. نەگىزگى ماماندىعىڭىز - اعىلشىن ءتىلى. ءبىز سەكىلدى كوپشىلىك ءۇشىن كۇردەلى ماماندىق كورىنەتىندىكتەن، سۇراقتى اعىلشىن ءتىلىن قالاي ۇيرەندىڭىز جانە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا قالاي ءتۇستىڭىز دەگەننەن باستاساق...
- اعىلشىن ءتىلىن ورتا مەكتەپتەن باستاپ ۇيرەندىم. سول بالا كەزدەن بولاشاق ماماندىعىمدى اعىلشىن تىلىمەن تىعىز بايلانىستىردىم. 2006 -جىلى الماتىداعى ابىلاي حان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنە اعىلشىن ءتىلى ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستىم. ماگيستراتۋرانى بىتىرگەننەن كەيىن اعىلشىن ءتىلى مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەدىم.
6-7 جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ءبىلىمىمنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وقۋدى جالعاستىرامىن دەپ شەشتىم.
«بولاشاق» باعدارلاماسىنا ەرتەدەن قىزىعىپ جۇرەتىنمىن. قۇجاتتارىمدى تاپسىرماس بۇرىن مەن شەتەلدىك وقۋ ورنىنا ونلاين تۇردە ءوتىنىش بەرىپ، وقۋعا ءتۇستىم. وقۋ ورنىنان شاقىرتۋ العاننان كەيىن «بولاشاققا» باردىم. «بولاشاقتىڭ» تالاپتارى دا جوعارى بولدى. اعىلشىن ءتىلى مامانى بولعاندىقتان شەت تىلىنە قويىلاتىن تالاپتان وڭاي ءوتتىم.
قازاق ءتىلى سىناعى دا مەن ءۇشىن قيىن بولمادى. تىلدەن باسقا پسيحولوگيالىق تەستىلەۋ، بەتپە- بەت سۇحبات سياقتى بىرنەشە باسقىشتان تۇراتىن ىرىكتەۋدەن ءوتتىم. ىرىكتەۋ كەزەڭى سوڭعى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ شەشىمى شىققان ۋاقىتقا دەيىن 3 ايعا سوزىلدى.
شەشىم شىققاننان كەيىن وقۋعا بارا قويام دەپ ويلاماۋ كەرەك، سەبەبى ارادا تاعى ءسىزدىڭ قايتىپ كەلىپ قازاقستان ءۇشىن قىزمەت ەتۋىڭىزگە كەپىل بولاتىن ەكى جاقتى كەلىسىمشارتقا قول قويۋ كەرەك بولادى. بۇل دا ءبىر- ەكى اپتانى الاتىن جۇمىس. دەگەنمەن مەندە ءبارى ءساتتى بولدى. بىلتىر تامىزدىڭ ورتاسىندا ا ق ش-قا ۇشىپ كەتتىم.
- قازىر قازاقستاندىق جاستار اراسىندا شەتەلگە شىعىپ وقىعىسى كەلەتىندەر باسىم سياقتى. ونداي وتانداستارىڭىزعا ايتار كەڭەسىڭىزدى بىلسەك.
- شەتەلگە شىعىپ وقيمىن دەگەن جاستاردى قوس قولداپ قۇپتايمىن. مەنىڭ بايقاعانىم ا ق ش، ەۋروپا ەلدەرىندە گرانتتار وتە كوپ. تەك بۇل گرانتتار جاراتىلىستانۋ پاندەرىنە كوپ بولىنەدى، ال گۋمانيتارلىق پاندەردەن گرانت تابۋ قيىنداۋ. مەن قازىر پەداگوگيكا ماماندىعىن وقىپ جاتىرمىن. بۇل سالادا شەتەلدىكتەرگە بەرىلەتىن گرانت از، سوندىقتان دا مەن «بولاشاقپەن» كەلدىم.
ەگەر شەتەلدىك گرانتتاردى جەڭىپ العىم كەلەدى دەسەڭىزدەر وندا اعىلشىن تىلىنەن باسقا جاراتىلىس پاندەردى جاقسى وقىعاندارىڭىز ءجون.
مىسالى ا ق ش-تا سوڭعى جىلدارى STEM (عىلىم، تەحنولوگيا، ينجەنەريا جانە ماتەماتيكا) ماماندىقتارىنا وتە كوپ گرانتتار ءبولىنىپ جاتىر. قازاقستاندىق جاستار وتە تالانتتى. ولاردىڭ بۇل گرانتتاردى جەڭىپ الۋى قيىنعا سوقپايدى دەپ ويلايمىن.
- قازاقستان مەن ا ق ش-تىڭ ج و و-ى اراسىنداعى وزگەشەلىكتەردى ايتىپ بەرسەڭىز. قانداي ۇقساستىق جانە ۇقساماستىق بار؟
- ماعان ەڭ انىق بايقالعانى ينفراقۇرىلىم جاعى. ا ق ش ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقۋ مەن زەرتتەۋگە بارلىق جاعداي جاسالعان. ءبىر عانا كىتاپحانانى الىپ ايتايىق. ءبىز وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وزىندە 4-5 كىتاپحانا بار. بۇدان باسقا ءتۇرلى عىلىمي جۋرنالداردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارىن دا كىتاپحانانىڭ قورىنان تابۋعا بولادى. جانە دە، ۋنيۆەرسيتەت حالىقارالىق دەرەكتەر قورىمەن، Jstore سياقتى ءتۇرلى جۋرنالدار، جاريالانىمدار بازاسىمەن بايلانىس ورناتقان. مەن جوبالار جازعاندا، تاپسىرما ورىنداعاندا ءتۇرلى ادەبيەتتەردى قاراۋ كەرەك بولادى. سول كەزدە ۇيدەن شىقپاي-اق بار ماتەريالدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پورتالى ارقىلى تاۋىپ الامىن. قازاقستان وسى جاعىنان كوپ كۇش سالسا ەكەن دەيمىن. مەن قىزمەتتەگى كەزىمدە ۋنيۆەرسيتەت بىزگە عىلىمي ماقالا جازىپ جاريالاۋدى ءجيى ايتاتىن. ءبىراق، بىزدە جوعارىدا ايتىلعانداي عىلىمعا ينفراقۇرىلىم جاسالماعان. سوندىقتان قينالاتىنبىز. ادامي كاپيتال جاعىنان قازاقستان ەش ەلدەن كەم ەمەس دەپ بىلەمىن. تەك سول ءبىلىمدى ادامدار ءوز ورنىن تاپپاي، بىلگەنىن ىسىراپ ەتىپ ءجۇر. عىلىم مەن بىلىمگە جوعارى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنسە، دۇرىس ۇيىمداستىرىلسا قازاق عىلىمى 5-10 جىلدا شارىقتاپ شىعا كەلەتىنىنە كۇمانىم جوق.
- ءسىز قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءوڭىردىڭ (شتاتتىڭ) الەۋمەتتىك جاعدايى قالاي؟ ەگەر جاقسى بولسا ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيى دە كوتەرىڭكى شىعار. سونىمەن قاتار، ادامداردىڭ ءبىلىم الۋعا، عىلىمعا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...
- مەن كاليفورنيا شتاتىندا تۇرامىن. بۇل ا ق ش-تىڭ ەڭ باي شتاتتارىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن بۇندا كەدەيلەر دە كوپ. لوس- اندجەلەس قالاسىندا ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن ادامدار وتە كوپ. شەتەلدەن كەلگەن ميگرانتتار دا ەڭ ءجيى شوعىرلانعان. سوندىقتان بايلارى وتە باي، ال كەدەيلەرى تىم كەدەي تۇرادى. جالپى ا ق ش حالقى ءبىلىم مەن عىلىمدى وتە جوعارى باعالايدى.
ج و و- دا وقۋ اقىلى بولسا دا كوپ ادام وقۋعا تۇسكىسى كەلەدى. سەبەبى ءبىلىمدى ادام عانا جاقسى ەڭبەكاقى الىپ، جاقسى ءومىر سۇرەدى. جوعارى ءبىلىمى بار ادامدار باسقالارعا قاراعاندا ەداۋىر جوعارى تابىس تاباتىنى ءتۇرلى ستاتيستيكالاردا دالەلدەنگەن. ال ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى ايتار بولساق، ءار ادامنىڭ ءوز الدىنا باس اۋىرتاتىن ءتۇرلى پروبلەمالارى بولادى، سوندىقتان كىمنىڭ قۋانىشتى، كىمنىڭ جابىرقاۋ ەكەنىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن.
قازىرگى كۇنى بولىپ جاتقان تولقۋلار حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنە قالاي اسەر ەتتى؟ وسى جولعى ەرەۋىلدەر مەن زاڭ بۇزۋشىلىقتار ا ق ش قوعامىنداعى باي مەن كەدەي، اق ناسىلدەر مەن باسقا توپتار اراسىنداعى قالىپتاسقان ءبىراز تەڭسىزدىكتى كورسەتكەندەي. ارينە، بۇنداي تەڭسىزدىك حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. ءوز باسىم باي مەملەكەتتە حالىقتىڭ ءبارى كوڭىلدى ءومىر سۇرەدى دەگەنگە سەنبەيمىن.
مەيلى باي بولسىن، كەدەي بولسىن، اركىم ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ كۇن كورەدى. مۇمكىن قازاقستان سياقتى دامۋشى ەلدىڭ حالقىنا باتىس ەلدەرىندەگى ءومىر سونداي تاماشا، كوڭىلدى كورىنەتىن شىعار، ءبىراق بۇل جاقتا دا حالىقتىڭ جۇيكەسىن جۇقارتاتىن پروبلەمالار جەتكىلىكتى.
- ەندىگى سۇراقتى كۇللى الەمگە وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇرعان كوروناۆيرۋس جايىنان قويساق. ءسىز تۇراتىن قالا لوس-اندجەلەستە، كاليفورنيا شتاتىنداعى جاعداي (ۆيرۋستىڭ تارالۋى) قالاي؟ ونداعىلار ۆيرۋستان قالاي ساقتانادى؟ ءسىز تۇرعان قالادا، شتاتتا توتەنشە جاعداي رەجيمى نەمەسە كارانتين شاراسى بولدى ما؟ ەگەر بۇنداي شارالار قابىلدانعان بولسا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايىنا اسەرى قانشالىقتى بولدى؟
- كارانتين شاراسى ۆيرۋس ءورشي باستاعان ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا ەنگىزىلگەن. دەگەنمەن قازاقستانداعىداي بارلىق ادام ۇيدەن شىقپاۋ كەرەك دەگەن قاتاڭ شارا، توتەنشە جاعداي بولمادى. كارانتين كەزىندە ا ق ش ازاماتتارى مەن وسىندا تۇراقتى جۇمىس ىستەپ سالىق تولەگەن شەتەلدىكتەرگە دە اي سايىن 2000 دوللار قاراجات بەرىلدى. سەبەبى كوپ ورىندار جابىلىپ ادامدار جۇمىسسىز قالدى. ارينە قازاقستاندىقتارعا 2000 دوللار كوپ كورىنەتىن شىعار، ءبىراق ول مىنا جاقتا تۇك تە ەمەس. سەبەبى بۇل جاقتا ورتاشا ەڭبەكاقى شامامەن 4500 دوللار.
سوندىقتان دا سالىستىرمالى تۇردە الساق، بۇل امەريكالىقتار ءۇشىن تىم از. اي سايىن ەڭبەكاقىنىڭ جارتىسىنا جەتپەيتىن ا ق شاعا كوپ ادام ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى دا. سوندىقتان دا كارانتيندى جەڭىلدەتىپ حالىقتى جۇمىسىنا جىبەرۋ كەرەك بولدى. مامىر ايىنا قاراي كارانتين شارالارى جەڭىلدەتىلدى. ەكونوميكا دا بىرتىندەپ قالپىنا كەلە باستادى.
كوپ ورىندار قايتادان جۇمىسىن باستادى. رەستوران، كافەلەر دە اشىلدى. تەك وندا وتىرىپ تاماقتانۋعا بولمايدى. قازىرگى جاعداي بويىنشا ا ق ش-تاعى جۇمىسسىزدىق %13 دان اسىپ كەتكەن. بۇل وتە جوعارى كورسەتكىش. ەندى ەكونوميكا وڭالىپ كەتسە جۇمىسسىزدىق تا بىرتىندەپ ازايادى دەگەن سەنىم بار.
- ءسىز تۇراتىن قالادا قازاقستاندىقتار بار ما؟ ءوزىڭىز ەلگە قاشان ورالاسىز؟
- مەن بۇل جاقتا وقىپ جۇرگەن جانە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن قازاقتاردى كەزدەستىردىم. مۇنداعى قانداستار وتە ەڭبەكقور، ستۋدەنتتەر دە ساباعىن جاقسى وقىپ ءجۇر. مەنىڭ وقۋىم 2022 -جىلدىڭ جازىندا اياقتالادى. سول كەزدە ديپلوم الىپ ەلگە قايتامىن دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن.
- ا ق ش نەمەسە امەريكالىقتار قانداي قۇندىقتارىمەن تاڭ قالدىرادى؟
- بۇرىن ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنەن ا ق ش- تا ينديۆيدۋاليزم قاتتى دامىعان دەپ وقىعانمىن. الايدا قازىرگى ا ق ش قوعامى كوماندالىق رۋحتى، سەلبەسە جۇمىس جاساۋ مورالىن وتە جوعارى باعالايتىن قوعام ەكەنىن بايقادىم. بۇل مەن ءۇشىن تاڭقالارلىق جايت بولدى. تاعى ءبىر جاعداي: قازىرگى كوپ قازاقستاندىقتار ويلايتىنى سياقتى مەن دە دامىعان ەلدە ادامداردىڭ بارلىعى وتە باقىتتى، قۋانىشتى ءومىر سۇرەدى دەپ ويلايتىنمىن. ال شىندىعىندا دامىعان ەلدىڭ قوعامىندا دا وزىنە لايىق پروبلەمالار جەتەرلىك ەكەن. قازاقتىڭ «قايدا بارساڭ دا قازاننىڭ قۇلاعى تورتەۋ» دەگەن ماقالى وسىنداي جاعدايعا ءدال ايتىلعان سياقتى.
- ولاردىڭ بىزگە قاراعاندا كەمشىن تۇستارى بار دەپ ايتا الاسىز با؟ ول جاقتاعى ادامداردى نە نارسە كوبىرەك تولعاندىرادى؟
- تاماق تانۋ جاعىن ايتار ەم. سەبەبى بۇندا ادامداردىڭ بارلىعى جۇمىسباستى. تاماققا كوپ ۋاقىتىن جۇمساعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان جىلدام دايىندالاتىن فاستفۋدتى تىم كوپ تۇتىنادى. ادامنىڭ جۇمىس ىستەپ ا ق شا تابۋى سول جاقسى تاماقتانىپ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەمەس پە؟ ال جۇمىس ءۇشىن تاماق ءلاززاتىن قۇربان ەتسەڭىز وندا جۇمىسىڭىزدان نە پايدا؟ مەنىڭ توڭىرەگىمدەگى ادامداردى كوبىرەك تولعاندىراتىن ول ا ق ش-تاعى ناسىلشىلدىك ماسەلەسى. ونىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن جاڭالىقتاردان دا كورىپ جاتقان بولارسىزدار. ناسىلشىلدىك پەن باي-كەدەي تەڭسىزدىگى ارالاسىپ قوعامعا اۋىر دەرت بولىپ تۇر. دەگەنمەن ادامدار بۇل ءىستى اشىق تالقىلايدى، شەشۋ جولدارىن دا وزدەرى بىرلەسىپ ىزدەيدى. مىنە، وسىنىڭ ءوزى جەتىلگەن قوعامنىڭ بەينەسى دەپ ويلايمىن.
- التىنداي ۋاقىتىڭىزدى قيىپ، سۇراقتارىما جاۋاپ بەرگەنىڭىزگە راقمەت!
اۆتور: بەيسەن سۇلتان ۇلى
