جاپون بالاباقشاسى مادەنيەتتى ادام بولۋدى ۇيرەتەدى
يوۋچيەنگە بالدىرعاندار ءۇش جاستان باستاپ قابىلدانادى. تاڭعى توعىزدان ءتۇس اۋعانشا ىستەيدى. ياعني تۇسكى استان سوڭ اتا- اناسى ۇيگە الىپ كەتەدى. مۇنداي بالاباقشادا بالانىڭ قابىلەتىن شىڭداۋعا كوبىرەك كوڭىل بولىنەدى.
ماسەلەن، كاسىبي سۋرەتشىلىكتىڭ باستاپقى نەگىزدەرى ۇيرەتىلەدى. اعىلشىن ءتىلى، مۋزىكا، سپورت بويىنشا وزىنە كەرەگىن العاش رەت وسى يوۋچيەننەن الادى. سونداي- اق ەكسكۋرسيالار، مادەني ءىس- شارالار ءجيى ۇيىمداستىرىلادى.
بالاباقشا تۇرلەرى
حويكۋەن بالانى 1 جاستان باستاپ قابىلدايدى. تاڭعى سەگىزدەن كەشكە دەيىن ىستەيدى. جۇمىسباستى ەرلى-زايىپتىلار ءۇشىن ىڭعايلى. بالاباقشانىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا سابيگە مەيلىنشە ەركىندىك بەرىلگەن. بەلگىلى ءبىر ساعاتتا ونەر ۇيرەنىپ، تاربيەشى ايتقان كەزدە عانا دەمالۋ كەرەك دەگەن شەكتەۋ جوق. ماسەلەن، بالاعا سۋرەت سالۋ ۇناماسا، قىلقالامدى قويىپ، قالاعان نارسەمەن اينالىسۋىنا بولادى.
جاپونيادا جەكەمەنشىك بالاباقشا مەن ۇكىمەتتىك بالاباقشا اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق. ءار بالاباقشادا بالالار بەلگىلى ءبىر فورما كيەدى. بىردەي فورما كيۋ مەكتەپ وقۋشىلارىنا دا مىندەتتەلگەن. بالاباقشا جۇمىسى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەر سەكىلدى ءۇش سەمەسترگە بولىنگەن. بالا كانيكۋل كەزىندە دە بالاباقشاعا كەلىپ، باسسەين، تاعى باسقا پايدالانا الادى. ساباق وتپەسە دە تاربيەشىمەن تىلدەسۋىنە بولادى.
يوۋچيەن قۇنى حويكۋەنگە قاراعاندا قىمبات، ويتكەنى ماتەريالدىق جابدىقتاۋ تۇرعىسىنان ارتىقشىلىعى كوپ. كەيبىر يوۋچيەندەر بەلگىلى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاراماعىنا كىرگەن. مۇنداي ەليتالىق بالاباقشاعا بارعان بالا ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىنداعى مەكتەپكە قابىلدانادى. ونى بىتىرگەن سوڭ ۋنيۆەرسيتەتكە ەمتيحانسىز تۇسەدى. جاپونيادا اقىلى بالاباقشادا تولىق ەمەس وتباسىلار مەن تابىسى از ادامدارعا جەڭىلدىك جاسالعان.
بۇل ەلدە بالاباقشا مەڭگەرۋشىلەرىنىڭ ەلۋ پايىزى - ەر ادامدار. تاربيەشى بولاتىن ادام ەكى جانە ءتورت جىلدىق ارنايى كۋرستان وتەدى. مۇنداي كۋرستا بالامەن قارىم- قاتىناس اسپەكتىلەرىنەن بولەك، سۋرەت سالۋ، دەنە شىنىقتىرۋ، وريگامي، مۋزىكا تاعى باسقا پاندەردى جۇرگىزۋدىڭ ادىستەمەسى وقىتىلادى.
بالاباقشانىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ۇلتتىق ستيلدە جابدىقتالعان. بالالار ۇيىقتاعاندا تاربيەشى فۋتون دەپ اتالاتىن كورپە توسەيدى. جيھازدارى دا قاراپايىم، جاپوندىق مينيماليزم پرينتسيپتەرى اڭعارىلادى. بالاباقشادا ادەتتەگى نورماعا ساي ءسۇت، جەمىس- كوكونىستەردەن ازىرلەنگەن تاعامدار بەرىلەدى. سونداي- اق اناسى بالا ەكسكۋرسياعا شىققاندا جەۋ ءۇشىن وبەنتوۋ دەگەن تاعام مازىرىن دايىندايدى. وبەنتوۋ قوراپقا سالىنعان، جيىرما ءتورت ءتۇرلى ونىمنەن تۇراتىن ۇلتتىق اس مازىرىنىڭ جيىنتىعى. وقۋشىسى بار ۇيدە اناسى وبەنتوۋدى كۇن سايىن مەكتەپكە بەرىپ جىبەرەدى.
وبەنتوۋدى جاساۋ بالانىڭ اناسىنان ۇلتتىق تاعامدى شەبەرلىكپەن ادەمى ەتىپ ازىرلەي ءبىلۋ قابىلەتىن تالاپ ەتەدى. جاپون ايەلى وبەنتوۋدى ەشقاشان دۇكەننەن ساتىپ المايدى، تاعامداردىڭ بارلىعىن ءوز قولىمەن ازىرلەيدى. جىل مەزگىلىنە ساي تاعام تۇرلەرى دە، بەزەندىرىلۋى دە وزگەرىپ وتىرادى. وبەنتوۋمەن قورەكتەنۋ كەزىندە بالا ەستەتيكالىق ءلاززات الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. «جاپوندار كوزبەن جەيدى» دەگەن ماتەلدىڭ سەبەبى وسى.
جاپون بالاباقشاسىندا ءارتۇرلى ونەر ساباقتارىنان بولەك، مەكتەپكە دايىندىق رەتىندە وقۋ، جازۋ نەگىزدەرى وقىتىلادى. ءبىراق باستى ۇستانىمى ءبىلىم بەرۋ ەمەس، تاربيە ءسىڭىرۋ، قوعامدىق ورتاعا بەيىمدەۋ. بالالاردى ويىن ارقىلى ماسەلەنى شەشۋگە ۇيرەتەدى. ءبىراق بالانى باسەكەلەستىك، ءبىر- بىرىنەن وزۋ نيەتىنەن الىس ۇستايدى. جاپوننىڭ ەجەلگى اتا زاڭىندا «ادامنىڭ ارتىقشىلىعى - قايشىلىقتى بولدىرماۋى» دەپ جازىلعان.
سوندىقتان پىكىرتالاس كەزىندە بىرەۋدىڭ ەكىنشىنى جەڭۋى قايشىلىققا اكەلەتىندىكتەن، قانداي ماسەلە بولسا دا ىمىرالاستىق دەڭگەيىندە شەشۋ نەگىزگى ۇستانىم. جاپوندار بالالار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك ولاردىڭ بولاشاقتا ۇجىمعا سىڭۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان قانداي جاعداي ورىن السا دا ۇرىس، توبەلەسكە جەتپەۋى كەرەك.
سونداي- اق جاپون ءبىلىم جۇيەسىندە بالالارعا حورمەن ءان ايتقىزۋ ءۇردىسى بار. جاپوندار ءبىر ءانشى بالانى ساحناعا جارقىراتىپ جەكە شىعارۋ پەداگوگيكالىق ەتيكەتكە جات نارسە دەپ ەسەپتەيدى. كىشكەنتاي كەزىنەن بالانى ەل الدىندا دارا عىپ كورسەتۋدى دۇرىس سانامايدى. بالالار ءاندى بىرىگىپ ايتسا، بىرلىككە، ۇيىمشىلدىققا بەيىمدەلەدى دەيدى. جاپوندار سپورتتى جاقسى كورەدى. بالاباقشالار مەن مەكتەپتەر سپورتتىق جارىستارعا بەلسەندى قاتىسادى. مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم مەكەمەلەرىندە تاربيەشىلەر بۇلدىرشىندەردىڭ ورتاسىندا ويناپ جۇرگەنىن كورۋگە بولادى. بالاباقشادا ۇساق موتوريكانى دامىتۋ ءۇشىن وريگامي، وياتوري سياقتى ۇلتتىق ونەر تۇرلەرى ۇيرەتىلەدى. ۇساق موتوريكانى دامىتۋ يەروگليف جازۋدا اسا ماڭىزدى.
اتا- انا مەن تاربيەشى بىردەي جاۋاپتى
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، اتا- انا تاراپىنان بەلسەندىلىكتى تالاپ ەتەدى. تاربيەشى ءار بالانىڭ ۇيقىسى، اس ءىشۋى، ءوزىن ءوزى ۇستاۋى، جالپى ءبىر كۇن ىشىندەگى قيمىل- ارەكەتىن ارنايى داپتەرگە ءتىزىپ جازىپ وتىرادى. اتا- انالار دا بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى ارەكەتتەرىن ۇيدەگى داپتەرگە سيپاتتاپ جازۋى كەرەك. بالا تاربيەسى اتا- انا مەن تاربيەشىنىڭ بىرلەسە ەڭبەك ەتۋى ارقىلى جۇزەگە اساتىن پروتسەسس. مۇنداي ارىپتەستىكتە تاربيەشى جەتەكشى ءرول اتقارادى. تاربيەشى اتا- اناعا بالانىڭ ءوسىپ- جەتىلۋ كەزەڭىندە ۇلكەندەر تاراپىنان قانداي قامقورلىق جەتپەيدى، سونى كورسەتىپ وتىرادى. اتا- انا بالا تاربيەسى دەگەن اسا جاۋاپتى ىستە تاربيەشىنىڭ اقىل- كەڭەسىن ەسكەرۋگە مىندەتتى. بالاباقشادا اتا- انالار جينالىسى ءجيى وتكىزىلەدى. مەكەمەدەگى ءىس- شارالارعا دا اتا- انالار قاتىسادى.
ۇلگى بولار ءبىر قىرى، ۇلتتىق تاربيە قاعيداتتارى نەگىزىندە بايىرعى اڭىز اڭگىمەلەرىن، حالىقتىق ولەڭ- جىرلاردى وقىپ بەرۋ ارقىلى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ. باستى ماقساتى - دەنى ساۋ، ۇلتىن سۇيەتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قادىرلەيتىن، مەملەكەتىن قاستەرلەيتىن قوعام وكىلىن تاربيەلەپ شىعارۋ. تۋعان ولكەنىڭ تاريحي مەكەندەرىن تانىستىرۋ، بالانى توزىمدىلىككە بەيىمدەۋ، تابيعاتتى جانى سۇيەتىن ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ ماقساتىندا توپتىق ەكسكۋرسيالار ۇيىمداستىرىلادى. جالپى، كۇنشىعىس ەلىندە تابيعاتپەن بايلانىستى بالالار قاتىساتىن مەرەكەلەر وتە كوپ.
ۇرىس- كەرىسى جوق قوعام
جالپى، جاپوندار داۋ- دامايدى ۇناتپايدى. كەلىسپەۋشىلىك تۋىنداسا كەرىسكەننەن گورى ءۇنسىز تارقاسۋدى قۇپ كورەدى. ايتىس- تارتىس، ءوزىن ەرەكشەلەپ كورسەتۋ، وزىنىكى دۇرىس ەكەنىن كوپ سوزبەن دالەلدەۋ جاپونعا ءتان قاسيەت ەمەس. تۋرالىعىن ءىسى ارقىلى دالەلدەيدى. تاربيەشى، مۇعالىم تاپسىرمانى دۇرىس ورىنداماسا دا بالاعا ۇرىسپايدى. مەڭزەۋ ارقىلى (مىسالى، سۋرەتكە نۇسقاۋ) دۇرىس ارەكەت امالىن كورسەتەدى. جاپون بالاباقشاسى مەن مەكتەبىندە بالالاردىڭ ميىنا سالماق سالماۋ جاعى ويلاستىرىلعان. ءار سالادان تام- تۇمداپ مالىمەت بەرۋ، ساباقتى ەركىن فورمادا وتكىزۋ ءۇردىسى بايقالادى. اقپاراتتى ءۇيىپ- توگىپ، مول مالىمەتتى بىردەن سىڭىرۋگە ماجبۇرلەۋ بۇل ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە ءتان ەمەس. بالا وزىنە ۇنايتىن سالانى تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلسە قوسىمشا كىتاپ وقىپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنگەنىن قۇپ كورەدى.
جاپونيادا ادامنىڭ جەكە مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، ۇجىم، قوعام ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ داعدىسى قالىپتاسقان. «ءبارىمىز جۇمىلا كىرىسەيىك» يدەياسى بالاباقشادان ساناعا سىڭەدى. بۇلدىرشىندەر كىشى، ورتا جانە دايىندىق توپتارىنا بولىنەدى. توپتار ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نىشانى رەتىندە گۇلدەردىڭ اتىمەن اتالادى. مەكتەپتەردەگى سياقتى بالاباقشالار جۇمىسى 1-ساۋىردە باستالادى. 6-8 بالادان تۇراتىن شاعىن توپتارعا بولىنەدى. جارتى جىل سايىن توپ قۇرامى اۋىسىپ وتىرادى. بۇل بالالاردى الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان.
سونداي- اق تاربيەشىلەر دە الماسادى. بالاقايعا ارەكەتتى تاڭداۋ ەركىندىگى بەرىلگەن. ءتىپتى بالا ويىنشىعىمەن جەكە وتىرعاننان گورى توپتاعى بۇلدىرشىندەرمەن ويناعانىن دۇرىس سانايدى. توپتاسىپ ويناۋ ارقىلى ادامي قاتىناستار نەگىزى قالانادى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان نەشە ءتۇرلى ساباق وقىتىپ، ونەر ۇيرەنۋگە كۇشتەۋ ماقسات ەمەس. ارينە بالاباقشادا ۇلتتىق مەرەكەلەرگە وراي مادەني شارالار، سپورت جارىستارى وتكىزىلەدى. ءان، بي ساباقتارى دا بار. ءبىراق ونەردىڭ قانداي دا ءبىر تۇرىمەن اينالىسۋعا بالانى ەشكىم ماجبۇرلەمەيدى. مەكتەپ ۋاقىتى تاياعاندا عانا قاتال ءتارتىپ ەنگىزىلەدى. ياعني مەكتەپكە دايىندىق ساباقتارى وتكىزىلەدى.
باسەكەلەستىك قاجەت ەمەس
بالالاردى ءبىلىم، ونەر جاعىنان ءبىر- بىرىمەن جارىستىرىپ، باسەكەلەس ەتىپ شىعارۋ ءۇردىسى دە بايقالمايدى. «مەن ودان قالمايمىن» دەگەن باسەكەلەستىك پيعىلدان الىس بالانىڭ جۇيكەسىنە سالماق تۇسپەسى بەلگىلى. جاپوندار ءار بالانىڭ مي قابىلەتىن ەسكەرە وتىرىپ، فيزيكالىق شاما- شارقىن نەگىزگە الىپ باعىت بەرىپ، بولمىسىنا لايىق دەڭگەيدە بىلىمگە باۋليدى. بۇل جاپون قوعامىندا ادامنىڭ قارىم- قابىلەتىنە بايلانىسسىز تەڭ مۇمكىندىكتەر مەن جاعداي جاسالعاندىعىن كورسەتەدى.
جالپى جاپوندارعا ءتان قاسيەت، بالا كەزدە قانداي دا ءبىر ونەر يا كاسىپ ۇناسا، سول جولعا ءتۇسىپ، ءومىر بويى ءبىر سالادا قىزمەت ەتەدى. قولعا العان ءىستى ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز، تياناقتى اتقارىپ، اۋەسقويلىقتىڭ ءوزىن كاسىبيلىككە جەتكىزە ءبىلۋ جاپونعا ءتان بەرىكتىك نىشانى. اتا- اناسى بالانى كوڭىلى قالاماعان ىسكە كۇشتەپ يتەرمەيتىنى سودان. ءسابيدى بالاباقشاعا دا زورلاپ اپارمايدى. ۇلكەندەردىڭ قارىم- قاتىناسىنا لايىق، جاپون بالاسى تەنتەكتىك جاسامايدى. قوعامدىق تارتىپكە باعىنۋ، ۇلتتىق تاربيە نورمالارىنا ساي ارەكەت ەتۋ قالىپتى جاعداي.
«بالەنشەنىڭ بالاسىن قاراشى، ال سەن ءيتسىڭ» دەپ، وزگەنى ۇلگى ەتىپ، ۇل- قىزىنىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتى بەتىنە باسىپ جاتقان اتا-انا جوق. وعان قوسا جاپوندار بالاسى قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتسە، ءتىپتى ساباقتى كىلەڭ بەسكە وقىسا دا «مەنىڭ بالام مىقتى» دەپ ماقتانبايدى. جالپى، ءوزىنىڭ دە، بالا- شاعاسىنىڭ دا ارتىقشىلىعىن ەلگە كورسەتىپ، ماقتانۋ جاپون بولمىسىنا جات. ەگەر ءبىر جاپونعا تانىسى «ۇلىڭ اقىلدى ەكەن» نەمەسە «قىزىڭ قانداي ۇقىپتى» دەپ ماقتاسا، «وي، ءسىز ونىڭ قانداي اقىماق ەكەنىن كورسەڭىز عوي» دەپ، بالاسىنىڭ كەمشىلىگىن ايتا باستايدى. جالپى، جاپوندار وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارتىقشىلىعىنا باسقا ادامنىڭ نازار اۋدارعانىن ۇناتپايدى.
جاپونيادا انا مەن بالا دەنساۋلىعى، الەۋمەتتىك جاعدايى تولىققاندى بولۋى ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان بارلىق جاعداي جاسالعان. بالانى ءۇي كۇتۋشىسى نەمەسە اجەسى ەمەس، تۋعان اناسى باعۋى جاپوننىڭ ۇلتتىق داستۇرىنە نەگىزدەلگەن ەرەجە. جاپون ايەلى قانداي قاۋىرت شارۋا كۇتىپ تۇرسا دا بالانى وزگە بىرەۋدىڭ قولىنا قالدىرمايدى. ءتىپتى دۇكەن ارالاۋعا دا ومىراۋداعى بالاسىن كوتەرىپ بارادى. جاپون ءۇشىن ايەلدىڭ بالاعا كۇتۋشى جالداپ، ءوزى سىرتتا ءجۇرۋى ادامشىلىققا جاتپايتىن ارەكەت.
سونداي- اق، جاس ايەلدىڭ بالا تاربيەسىن اجەنىڭ موينىنا جۇكتەپ، ءوزى ءۇي شارۋاسىنان الىستاپ، كارەرا قۋىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەمەس. ءسابي دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ ەر جەتكەنشە ونىڭ تاربيەسىمەن اناسى اينالىسادى. جاپونيادا ەر ادامدار ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جۇمىس ىستەيدى دە، بالا- شاعاسىمەن دەمالىس كۇندەرى عانا قاۋىشادى. ايەلدىڭ اقشا تابۋ ءۇشىن وتباسى قۇندىلىقتارىن قۇربان ەتۋىنە جول بەرىلمەيدى.
پەرزەنتحانالاردا نارەستەنىڭ كىندىگى كەسىلگەندە ءبىر بولىگىن اناسى مەن بالانىڭ اتى جازىلعان ارنايى قوراپقا سالىپ ساقتاپ قويۋ ءداستۇرى بار. بۇل ءداستۇر انا مەن بالا اراسىنداعى بەرىك بايلانىستىڭ سيمۆولى ءتارىزدى. جاپون ايەلدەرى، سونداي- اق ءۇي تازالىعىنا دا وزدەرى جاۋاپتى. كەيبىر كاپيتاليستىك ەلدەردەگى سياقتى ءۇي تازالايتىن، اس پىسىرەتىن، بالا باعاتىن ادام جالداۋ سياقتى كورىنىستەر بۇل ەلگە ءتان ەمەس.
بالاباقشادا بويىنا سىڭگەن ەڭبەكقورلىق، تاباندىلىق، توزىمدىلىك، كىشىپەيىلدىك، تاۋبەشىلدىك قاسيەتتەر مەكتەپتە بەكي تۇسەدى. جاپوننىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ تىلىندە «راحمەت» دەگەن ءسوزدىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار. العىس ايتا تۇرىپ ءيىلۋدىڭ ءوزى جاپوندىق تاربيەنىڭ ەرەكشە نىشانى. وزگەنى قۇرمەتتەۋ نەگىزدەرى، وزىنەن باسقا دا تىرشىلىك يەلەرى بار ەكەنىن سەزىنۋ، جالپى مادەنيەتتى ادام بولۋدى جاپوندار وسى بالاباقشادان ۇيرەتەدى.
شارافات جىلقىبايەۆا، جاپونتانۋشى
Egemen Qazaqstan
