راسيزم: ا ق ش-تا ناسىلدىك كەمسىتۋ قالاي پايدا بولدى؟

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - راسيزم - ءدىن دە سەنىم دە ەمەس، بۇل اقىل-ويدىڭ مۇگەدەكتىگى دەگەن ەكەن دەۆيد ايك.

وتكەن جىلى 9-ماۋسىمدا ا ق ش پوليتسيا قىزمەتكەرى دەرەك چوۆيننىڭ قولىنان قازا تاپقان دجوردج فلويدتى جەرلەۋ ءراسىمى ءوتتى.

ونىڭ قازا تابۋى ا ق ش- تا ناسىلدىك كەمسىتۋگە قارسى نارازىلىقتىڭ كۇشەيۋىنە اكەلدى. فلويدتىڭ قازاسىنا جاۋاپ رەتىندە ميننەاپوليستە پوليتسيانىڭ زورلىق-زومبىلىق پەن ناسىلدىك تەڭسىزدىككە قارسى نارازىلىقتارى باستالدى.

شەرۋشىلەر پوليتسيا بولىمشەسى عيماراتىنىڭ الدىنا بارىپ، «مەن دەمالا الماي جاتىرمىن» دەگەن جازىلعان بەتپەردە كيىپ (فلويد قايتىس بولعانعا دەيىن وسى ءسوزدى قايتالاپ ايتقان) نارازىلىق ءبىلدىردى.

«مەن دەمالا الماي جاتىرمىن» ۇرانى قالاي پايدا بولدى؟

ا ق ش پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەر دجو بايدەن سەيسەنبىدە CBS-كە بەرگەن سۇحباتىندا فلويدتى «الەمدى وزگەرتكەن ادام جانە ونىڭ قازا بولۋى - امەريكا تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن بەتبۇرىس» دەپ اتادى.

جەرلەۋ راسىمنە قاتىسقاندار 8 مينۋت تىنىشتىق جاريالادى. سەبەبى دەرەك چوۆين دجوردجدى وسىنشا ۋاقىت موينىنان تىزەسىمەن باسىپ تۇرعان. بۇل ا ق ش تاريحىنداعى ءبىرىنشى ناسىلدىك كەمسىتۋ سالدارىنان بولعان ادام ءولىمى ەمەس.

افريكالىقتاردى امەريكاعا الىپ كەلۋ جانە قۇلدىققا تارتۋ

جەرورتا تەڭىزىن تۇركىلەر تولىعىمەن جاۋلاپ العاننان كەيىن ەۋروپا ەلدەرىنە تيەسىلى كەمەلەر ونىمەن ەمىن ەركىن جۇزە المادى، كارى قۇرلىققا ءۇندىستان، قىتاي جانە ءۇندىقىتايدان اكەلىنەتىن ءتۇرلى ونىمدەردىڭ باعاسى التىن باعاسىنان اسىپ ءتۇستى. بۇل جاعدايدا ەۋروپالىق تەڭىزشىلەر ءۇندىستانعا جەتۋدىڭ باسقا جولدارىن ىزدەي باستايدى.

بۇل يسپان سۋرەتشىسى ديوسكور پۋەبلو كارتيناسى. «كولۋمبتىڭ امەريكاعا اياق باسۋى»

اتاقتى تەڭىزشى حريستوفەر كولۋمب باتىسقا اتلانت مۇحيتى ارقىلى جۇزسە ءۇندىستانعا جەتۋگە بولادى دەگەن يدەيانى العا تارتتى جانە يسپانيا كورولدىگىنىڭ كومەگىمەن باتىس ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىردى. وسىلايشا، ەۋروپالىقتار امەريكا قۇرلىعىنا تاپ بولادى. 1492 -جىلى كولۋمب جاڭا الەمگە جەتكەننەن كەيىن بىرنەشە جىل ءوتىپ، بۇل قۇرلىقتى ەۋروپالىقتار جاۋلاپ الا باستادى.

جەرگىلىكتى حالىق جاڭا تەرريتوريالاردى جاۋلاپ الۋ كەزىندە جويىلعاندىقتان، قۇنارلى جەرلەردى يگەرۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىسشى قاجەت ەدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەۋروپالىقتار افريكا قۇرلىعىنىڭ تۇرعىندارىن امەريكا قۇرلىعىنا ءماجبۇرلى تۇردە قۇلدىققا الا باستادى.

قۇلدار كەمەلەردىڭ استىنداعى ارنايى كامەرالارعا قامالىپ تاسىمالداناتىندىقتان، ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى مەجەلى جەرگە جەتكەنگە دەيىن ءولىپ كەتەتىن. قۇل ساۋداسىمەن اينالىسقان باسقىنشىلار ولگەن قۇلداردى تەڭىزگە لاقتىرىپ، ساپارىن ارى قاراي جالعاي بەرەتىن. تاريحشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 300 جىل ىشىندە افريكادان جاڭا قۇرلىققا 10 ميلليوننان استام قۇل تىرىدەي تاسىمالدانعان. باتىس جارتى شاردا تۇراتىن افروامەريكالىقتاردىڭ كوپشىلىگى وسى قۇلداردىڭ ۇرپاقتارى.

ا ق ش-تاعى قۇلدىقتى جويۋ

ⅩⅨ عاسىرعا قاراي امەريكادا قۇلدىققا قارسى شىققان سانالى ادامداردىڭ سانى ءوستى. اسىرەسە، ايماقتاعى ەڭ قۋاتتى ەلدەردىڭ ءبىرى - ا ق ش- تا قۇلدىققا قارسى قوزعالىس كۇشەيدى جانە بۇكىل ەلدە ونى جويۋعا كۇش سالىندى. 1808 -جىلى ا ق ش كونگرەسى افريكادان ەلگە قۇلداردى اكەلۋگە جانە ساتۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ قابىلدادى. ءبىراق بۇل زاڭ ەلدەگى قۇل ساۋداسىن توقتاتا المادى. قۇل ساتۋمەن اينالىساتىندار افريكادان ادامداردى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ءبارىبىر كونتراباندا جولىمەن اكەپ ساتا بەردى. وسىدان كەيىن ۇكىمەت قۇلدىقتى جويماي ناتيجەگە قول جەتپەيتىنىن ءتۇسىنىپ، ا ق ش- تاعى قۇلدىق پەن قۇلدىقتى جويۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىندايدى.

ارينە، ەلدىڭ بارلىق ازامات قۇلدىقتىڭ جويىلۋىن قالامادى. اسىرەسە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى جەر يەلەرى. ويتكەنى، ولار تەگىن جۇمىس كۇشىنەن ايىرىلىپ قالاتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان، قۇلدىقتى جويۋ تۋرالى حابارلانعان كەزدە، وڭتۇستىك شتاتتار وعان قارسى كوتەرىلىپ، 1861 -جىلى ا ق ش ازاماتتىق سوعىسى باستالدى.

1865 -جىلى قۇلدىققا قارسى سولتۇستىك وڭتۇستىكتى جەڭدى. وسىلايشا، ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ، ا ق ش قۇلدىققا قارسى زاڭ قابىلدادى.

1861 -جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان اۆراام لينكولننىڭ ەلدەگى قۇلدىق پەن قۇلدىقتى جويۋعا قوسقان ۇلەسى زور. ول ا ق ش-تاعى قۇلدىقتى توقتاتۋ تۋرالى 1862 -جىلعى اكتىگە قول قويدى. 1863 -جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا سول زاڭ بويىنشا قۇلدارعا ەركىندىك بەرۋ حابارلاندىرۋى جاريالاندى. لينكولن قول قويعان قاراردى 1865 -جىلى ازاماتتىق سوعىس اياقتالعانعا دەيىن جانە وڭتۇستىك شتاتتار جەڭىلىسكە ۇشىراعانعا دەيىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن بولمادى. 1865 -جىلى ا ق ش كونستيتۋتسياسىنا 13 تۇزەتۋ ەنگىزۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل وزگەرىستەردە قۇلدىقتى جويۋ ا ق ش كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن. 1865 -جىلى ونى العاش رەت ءتورت شتات راتيفيكاتسيالادى. زاڭ سوڭعى رەت ميسسيسيپي شتاتىندا 2013 -جىلى جۇزەگە اسىرىلدى.

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ناسىلشىلدىكتىڭ ءورشۋى جانە اياقتالۋى

ا ق ش-تا قۇلدىق زاڭدى تۇردە جويىلسا دا، ەلدە ناسىلشىلدىكتى ازايتۋ مۇمكىن بولمادى. ا ق ش-تىڭ اق ناسىلدىلەرى كەشە وزدەرى بوساتقان قارا ءناسىلدى ەكس- قۇلدارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتپەيدى، ال ەلدە ناسىلشىلدىك جوعارى دەڭگەيدە قالدى. ءوز شىعارماسىندا قارا ءناسىلدى كەيىپكەردى جاعىمدى وبراز رەتىندە بەينەلەگەن العاشقى جازۋشى مارك تۆەن: «قۇلدىقتىڭ جويىلۋى ەلدەگى ناسىلشىلدىكتى جويعان جوق، كەرىسىنشە كۇشەيتتى» دەپ جازدى شىن مانىندە، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءوزى ناسىلشىلدىككە نەگىزدەلگەن بولاتىن.

ەلدە قارا ءناسىلدى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن كوپتەگەن جەرگىلىكتى جانە فەدەرالدى زاڭدار بولدى. وسى زاڭداردىڭ كەسىرىنەن ا ق ش- تاعى قارا ناسىلدىلەر، ءتىپتى ⅩⅩعاسىردا دا كوپتەگەن قۇقىعىنان ايرىلدى. ءوزىن الەمدىك دەموكراتيانىڭ سيمۆولى سانايتىن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا قارا ءناسىلدى ازاماتتار ءتۇسىنىڭ قارا بولعانى ءۇشىن بۇگىنگە دەيىن كەمسىتىلىپ كەلدى.

اۆتوبۋستاردا ولار تەك ارتقى ەسىكتەن شىعىپ كىرەتىن. ەگەر ولار اۆتوبۋستا ورىندىقتا وتىرعاندا اق ناسىلدىلەرگە قاجەت بولعان جاعدايدا ءوز ورىندارىن بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. سونداي-اق، ولار اقتارعا ارنالعان كافەلەر مەن مەيرامحانالارعا كىرە المايتىن، ءتىپتى «قارالار» ءۇشىن بولەك دارەتحانا سالىندى. ەگەر اق ناسىلدىلەر باس سۇعاتىن كافە نە اۋماققا قارا ناسىلدىلەر كىرىپ كەتكەن جاعدايدا كەم دەگەندە ولاردى قاتتى قورلاپ، سوگىپ قۋىپ شىعاتىن. مۇنداي جاعدايدا قارا ناسىلدىلەر قارسى شىقسا، پوليتسيا ولاردى قاماۋعا الاتىن.

جەكە مەنشىك كاسىپورىندار، كافەلەر مەن مەيرامحانالار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك ورگانداردا دا وسىنداي راسىمدەر بولدى. ماسەلەن، پەنتاگوننىڭ شتاب- پاتەرىندە قارا قىزمەتكەرلەر 1970 -جىلعا دەيىن اق قىزمەتكەرلەر كىرەتىن دارەتحانالار مەن اسحانالارعا كىرە المادى. اقتارعا «ميستەر»، «ميسسيس» نەمەسە «ميسس» دەپ سويلەۋ قارا ناسىلدىلەرگە تالاپ ەتىلدى. اقتار وقيتىن مەكتەپ نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتكە قارا ناسىلدىلەر وقي المايتىن.

قارا ناسىلدىلەردىڭ قاھارمانى مارتين ليۋتەر كينگ

1954 -جىلى الاباما شتاتىنىڭ مونتگومەري قالاسىنداعى 42 جاستاعى قارا ءناسىلدى ايەل روزا پاركس اۆتوبۋستا زاڭ بويىنشا ورىن بوساتۋدى سۇراعان اق ءناسىلدى ادامعا ورىن بەرمەگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىندى. مۇنان كەيىن جاس جازۋشى مارتين ليۋتەر كينگ باسقاراتىن قارا ناسىلدىلەر توبى قالالىق اۆتوبۋستارعا بويكوت جاريالايدى. ناتيجەسىندە قالالىق كولىك قاتتى زارداپ شەگەدى.

سودان كەيىن قالالىق شەنەۋنىكتەر مارتينمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە تىرىسادى. ءبىراق ول باس تارتادى. قالا شەنەۋنىكتەرى قارا ناسىلدىلەردى اۆتوبۋسقا ماجبۇرلەپ وتىرعىزا باستايدى. قارسى شىققاندارعا 1921 -جىلعى زاڭدى العا تارتادى. قارا ناسىلدىلەر قوعامدىق كولىكتە جۇرمەگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىنادى. بىرتىندەپ قارا ناسىلدىلەردىڭ قۇقىعى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا باستى ماسەلەگە اينالادى جانە كوپتەگەن زيالى قاۋىم قارا ناسىلدىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاي باستايدى.

مارتين ليۋتەر بولسا شەرۋشىلەردىڭ كوشباسشىسىنا اينالادى. 1963 -جىلى ناۋرىز ايىندا 200 مىڭنان اسا ادام، نەگىزىنەن، افروامەريكالىقتار ۆاشينگتون كوشەلەرىندە دەمونستراتسيا جاسادى. ولاردىڭ الدىندا كينگ ءوزىنىڭ ايگىلى «مەنىڭ ارمانىم بار» اتتى ءسوزىن سويلەدى.

وعان بىرنەشە رەت قاستاندىق ۇيىمداستىرىلادى. اۋپىرىمدەپ اجالدان امال قالعان مارتينگە 1964 -جىلى نوبەل سىيلىعى بەرىلەدى. 1965 -جىلى ا ق ش كونگرەسى «سايلاۋشىلار تۋرالى» زاڭعا مەملەكەتتەرگە ءوز ازاماتتارىنا سايلاۋ قۇقىعىن بەرۋ تۋرالى تاۋەلسىز شەشىم قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزەدى. سونداي-اق، شتاتتاردا قارا ناسىلدىلەرگە داۋىس بەرۋ قۇقىعىن بەرەدى، ال ولارعا قويىلعان ءتۇرلى شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار الىنىپ تاستالا باستايدى.

1968 -جىلى مارتين ليۋتەر مەمفيستەگى قوناق ۇيدە ناسىلشىلدەر ۇيىمداستىرعان قاستاندىقتان قازا تاپقاندا 39 جاستا ەدى. ونىڭ ءولتىرىلۋى تۋرالى كوپتەگەن بولجام بار.

مارتين قارا ناسىلدىلەر قۇقىققا يە بولعاننان كەيىن عاسىرلار بويى ولارعا جاسالىنعان ادىلەتسىزدىكتەر ءۇشىن 50 ميلليارد دوللار وتەماقى تالاپ ەتكەن. ونىڭ جوسپارىنا سايكەس، بۇل اقشانى ا ق ش-تاعى ءاربىر قارا ءناسىلدى ازاماتقا تەڭ ۇلەستىرۋ كەرەك ەدى.

مارتيندى ولتىرگەننەن كەيىن بۇل تالاپ كۇن تارتىبىنەن تۇسەدى. مارتين ليۋتەردى اتقان دجەيمس ەرل رەي 99 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. مارتيندى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا 100 مىڭ ادام جينالعان.

بۇگىنگى تاڭدا مارتين ليۋتەردىڭ ەسىمى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا قارا ناسىلدىلەردىڭ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىر رەتىندە ەستە قالدى.

افروامەريكالىقتاردىڭ ازاماتتىق قۇقىعى قالپىنا كەلتىرىلگەننەن كەيىن جاعداي قالاي بولدى؟

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ءومىر سۇرەتىن قارا ناسىلدىلەردىڭ قۇقىعى قالپىنا كەلگەنمەن ولاردى كەمسىتەتىندەر ءالى دە بار. اسىرەسە اق ءناسىلدى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مۇمكىندىك بولعاندا قارا ناسىلدىلەرگە قارسى قارسى زورلىق- زومبىلىق جاسايدى.

كەيبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ جەك كورۋشىلىگىن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا جاسالعان قىلمىستاردىڭ كوپشىلىگى (ەسىرتكى جانە قارۋ-جاراقتىڭ زاڭسىز اينالىمى) قارا ناسىلدىلەر تاراپىنان جاسالادى. سوندىقتان ءبىز بەيبىت ءومىر سۇرە المايمىز دەپ تۇسىندىرەدى. شىنداپ كەلگەندە ولار قارا ناسىلدىلەردىڭ ءتۇسى باسقا بولعانى ءۇشىن جەك كورەتىنىن مويىنداعىسى كەلمەيدى.

Massaget.kz