تۇيەنىڭ ءتۇر-ءتۇسى جايلى نە بىلەسىز؟
تۇيەدە جىلقى، سيىر سياقتى الا- قۇلا، قارا الا، تارعىل، شۇبار، جيرەن، تورى جانە تاعى باسقا تۇستەر كەزدەسپەيدى. تۇيە باسقا مالدار سياقتى جىل مەزگىلىنە، جاسىنا قاراي تۇلەپ، تۇگىن وزگەرتىپ وتىرعانىمەن تەك اقبوز بەن قارا ءتۇستىڭ ارالىعىنداعى ءبىرىڭعاي قوڭىرقاي رەڭكتەردەن ارى كەتپەيدى.
ءبىر ەسكەرتەتىن جاعداي، تۇيەنىڭ تۇگى جاسىنا قاراي (بوتا، تايلاق، قۇنانشا، دونەنشە، بۋىرشىن) سونداي- اق كۇيىنە، قوڭدىلىعىنا جانە جىل مەزگىلىنە بايلانىستى تۇلەۋىنە قاراي دا (يت ءجۇن، جاباعى، بوزداق، ءولى ءجۇن، شۋدا، كوتەرىلگەن ءجۇن، قىلشىق) وزگەرۋى دە مۇمكىن. ماسەلەن، اق تۇيە (اق اتان، اق نار، اق ىنگەن، اق بوتا، اق تايلاق) دەگەندە قازاقتار شۋداسى ءبىرىڭعاي اقشىل بولىپ كەلەتىن تۇيەنى ايتادى.
ءبىراق ول بورلاتتاي اق شاڭقان نەمەسە اق شاعالاداي ءاپپاق ءتۇستى تۇيە ەمەس. شىمقاي اق ءتۇستى تۇيە كەزدەسە بەرمەيدى. سوندىقتان بولۋى كەرەك اق ءتۇستى ارۋانا، اق ىنگەن، اق بۋرا قازاق داستۇرىندە جالپى ءتورت تۇلىك مالدىڭ باسى، كيەلى، قاسيەتتى جانۋار بولىپ سانالعان. اق ءتۇستى تۇيەنى قازاقتاردىڭ قادىر تۇتۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا بولسا كەرەك.
اق ءتۇستى تۇيەنى حالقىمىز تەك ءبىر قاتال سەرتكە، ىرىمعا بايلانىستى سويماسا، باسقا جاعدايدا سويماعان. قارا تۇيە (قارا بۋرا، قارا نار، قارا تايلاق، قارا ىنگەن) ش. جانابىليەۆتىڭ پىكىرىنشە، تۇگى قارا قوشقىل بولىپ كەلگەن تۇيە؛ دەمەك ول شىمقاي قارا ەمەس.
قىزىل نار - «تازا قاندى لەكتى تازا تۇقىمدى ارۋاناعا نە ءبىرتۋاردىڭ ىنگەنىنە شوگەرگەننەن تۋعان تۇيە. مۇنداي ناردىڭ تۇگى قىزىلداۋ، ءوزى كۇشتى، وركەشى ارتىنا قاراي بەيىم...».
دەمەك تۇيە تۇسىنە بايلانىستى تۇستەر قىزىل - اقشۋلان، كۇلگىن قىزىل تۇستەر جانە بۇل تۇستەر تەك نار تۇيەلەردە عانا كەزدەسەدى ەكەن. قاراشا - قىلشىق ءجۇنى قاراعا اينالعان قوس وركەشتى تۇيەلەردىڭ ءتۇسى.
«كوك تۇيە» دەپ اتالاتىن تۇيە شىن مانىندە شىمقاي كوك ءتۇستى ەمەس، اقشىل كوك، بوزالاڭعا جاقىن تۇستەگى تۇيە. بوز ىنگەن دەگەندەگى بوز شىمقاي اق ەمەس، اقشىل كوككە جاقىن ءتۇس. سارى تۇيە - تۇگىنىڭ تۇستەرى ءبىرىڭعاي سارى، سارعىش بولىپ كەلەدى. تۇيەنى تۇستەپ اتاۋدىڭ تاعى ءبىر ءداستۇرى ولاردىڭ باسىنا، قاپتالىنا، ساۋىرىنا، يىعىنا، قۇيرىق، قۇلاق، ەرىن، تاناۋ، ماڭداي تۇگىنە، قاسقاسىنا، ت. ب. ءتۇر-ءتۇس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ماسەلەن؛ اق باس نار - دەنەسىنە قاراعاندا باسىنىڭ تۇگى اق نە بوز بولىپ كەلەتىن نار ءتۇسى؛ اق سارى باس اتان - باس تۇگىنىڭ ماڭداي، ەرىن جاعى اقشىلداۋ بوىلپ، قۇلاق، مويىن، جاق تۇسىنىڭ ءبارى سارى، نە سارعىلت بولىپ كەلەتىن اتاننىڭ ءتۇسى.
قاسقا باس تۇيە - ماڭداي تۇگى تۇمسىعىنىڭ (كەڭسىرىگىنىڭ) ۇستىنە دەيىن اقتاۋ بولىپ كەلەتىن تۇيە. اق قاپتال تۇيە اۋىر جۇمىستارعا كوپ سالىنىپ، ارقاسىن قومشا قاجاپ، قاپتالى كەتىپ، ءجۇنى تۇسكەن جانە ونىڭ ورنىنا اق ءجۇن شىعىپ الا-قۇلا بولىپ تۇرعان تۇيە. الا باس نار - جاراتىلىسىنان باسىنىڭ كەي جەرلەرىنە اقشىل تۇك ءبىتىپ، جالپى دەنەسى الالانىپ تۇراتىن تۇيە.
«سىرعا تولى ءتۇر مەن ءتۇس» كىتابىنان
