قازاق ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش عارۋز ولشەمى
XIX عاسىر ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بەت-بەدەرى ايقىندالىپ، ىشكى ءداستۇر زاڭدىلىعى ءبىرشاما قالىپتاسقان كەزەڭ.
وسىنداي ادەبيەتتىڭ ورلەۋ كەزەڭىندە شىعىستىق داستۇرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ قانشالىقتى ۇلگى مەكتەبى بولسا دا، شىعىستىق ۇردىسكە باسىبايلى تاۋەلدەنىپ، سول ارناعا ءبىرجولا بەت بۇرىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اۆتورى بەلگىسىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ اياسىنان شىعىپ، جازباشا ءۇردىستىڭ جاڭاشا سوقپاعىنا تۇسكەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە تاريحي دامۋدىڭ وسىناۋ وتپەلى كەزەڭىندە سان عاسىرلىق تاريحى بار شىعىستىق ءداستۇردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى جازبا ادەبيەتىنىڭ ونەگە بولعانى انىق.
جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحي جۇيەسىن ءتۇزىپ، ونى 1) ءدىندار ءداۋىر؛ 2) ءدىلمار ءداۋىر دەپ ەكى كەزەڭگە اجىراتقان ا. بايتۇرسىن ۇلى ءدىندار داۋىرگە بەرگەن سيپاتتاماسىندا «مولدالاردان شىققان جازۋ ادەبيەت دىنگە قىزمەت قىلسا دا، تىلگە قىزمەت قىلماعان. ءتىلدى ۇستارتۋ، ادەبيەتتى كۇشەيتۋ، كوركەيتۋ ورنىنا، ءتىلدى بۇزعان، ازدىرعان؛ قازاقتىڭ تۇتىنعان تىلىمەن جازباي، شىعارۋشىلار: «كىتابي ءتىل»، «ادەبي ءتىل» دەپ، نوعاي تىلىمەن، ياكي سارت تىلىمەن جازعان. قازاقتىڭ تىلىندە باسىلعان بۇرىنعى شىعارمالاردى الىپ قاراساق، قازاق ءتىلى بولماي، قازاق پەن نوعاي ءتىلىنىڭ ارالاسقان قويىرتپاعى بولىپ شىعادى. ول قويىرتپاق ءتىل قوجالار، مولدالار شىعارعان سوزدەردە عانا ەمەس، قازاق مولدالارىنىڭ شىعارعان سوزدەرىندە بار. بۇل كەمشىلىك ەگەر دە باسپا كىتاپتار جۇزىندە عانا بولسا، باستىرعان نوعايلار بۇزدى دەر ەدىك، ولاي ەمەس، جازۋ سولاي ەكەندىگىن قازاق مولدالارىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان جازۋلارى كورسەتەدى»، دەيدى.
عۇلاما عالىمنىڭ «نوعاي ءتىلى»، «سارت ءتىلى» دەپ شارتتى اتاپ وتىرعانى الىشەر ناۋايلەردىڭ ءتىلى. ياعني شاعاتاي ءتىلى، دالىرەك ايتساق، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جازبا ادەبي ءتىل. مەيلى تاتار، نوعاي، وزبەك بولسىن، ارالارىندا ازداعان ديالەكتىلىك ايىرمالار بولا تۇرسا دا، بۇل جازبا ادەبي ءتىلدىڭ سوناۋ «قۇتتى بىلىك» داۋىرىنەن جالعاسىپ كەلە جاتقان كوركەمدىك- ەستەتيكالىق نورمالارى، ستيلدىك وزەگى ورتاق. ءدىندار ءداۋىر ادەبيەتىندە قازاق اقىندارى ءوز شىعارمالارىن «قازاقتىڭ تۇتىنعان تىلىندە جازباي»، ورتاق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ اسەرىمەن قازاق ءتىلىن الالاعانىمەن، قازاق ادەبيەتى بۇل ورتاق تىلگە، ورتاق تىلدەگى ادەبي ۇردىسكە تولىعىمەن اۋىسىپ كەتكەن جوق.
زەرتتەۋشى ت. تەبەگەنوۆ احاڭنىڭ پايىمداۋلارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بۇل ءداۋىر شىعارمالارىنىڭ جانرلىق سيپاتىنا قاتىستى «شىعارمالاردىڭ تاقىرىپتىق- يدەيالىق نىساناسى، مازمۇنى ادامگەرشىلىك- يماندىلىق جولى رەتىندە ۇسىنىلا وتىرىپ، اقىندار حالىق ادەبيەتىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان كوڭىلگە قونىمدى، قۇلاققا ءسىڭىمدى تۇرلەرىن جاڭعىرتا جالعاستىرا جىرلاعان»، دەيدى.
دەمەك، قايتالاي ايتساق، قازاق اقىنى شىعىستان نەمەسە شىعىستىق ۇلگىدەگى تۇركىلىك جازبا ادەبي داستۇردەن قاشان دا ءتۇردى ەمەس، مازمۇندى، تاقىرىپتىق- يدەيالىق باعىتتى ۇلگى ەتىپ الادى. بۇل دا بولسا، سىرتقى ىقپالدىڭ اسا كۇشەيگەن كەزىندە دە، اۋىزشا ادەبيەتتەن باستاۋ الاتىن تاريحي تامىرىنان اجىراماعان ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى ءداستۇر ساباقتاستىعى بەرىكتىگىنىڭ بەلگىسى.
شىعىستىق اسەردەن، شىعىستىق ۇلگىدەگى شاعاتاي جازبا ادەبيەتىنىڭ ىقپالىنان ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ ۇلى بەلەسى - اباي شىعارماشىلىعى دا قۇر الاقان ەمەس. اسىرەسە مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەن جىلدارىندا شىعىس شايىرلارىنىڭ ايگىلى شىعارمالارىمەن تانىسقان جاس اباي تازا شىعىستىق داستۇرمەن ولەڭ جازۋعا دا تالپىندى.
م. اۋەزوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، اباي شىعىس اقىندارى ۇلگىسىندەگى «يۋزي- راۋشان»، «فزۋلي، ءشامسي»، ء«اليفبي» سياقتى ولەڭدەرىن 13 جاس پەن 18-19 جاس اراسىندا جازعان. اباي شىعارمالارىنا قاتىستى زەرتتەۋلەردەن ءالى دە بولسا تىسقارى قالىپ كەلە جاتقان شاعاتاي ۇلگىسىندەگى وسى ءۇش ولەڭنىڭ سىرتقى قۇرىلىمى مەن ىشكى مازمۇنىنا قاتىستى قۇندى پىكىرلەردى تاعى دا م. اۋەزوۆ ەڭبەكتەرىنەن كەزدەستىرەمىز.
«وسى ولەندە جانە بۇدان كەيىنگى ەكى ولەڭدە دە، اباي وزىنشە تۇركى تىلىندەگى (سول كەزدەگى ادەبيەت ءتىلى دەپ سانالعان) ۇلگىدە جازىپ وتىر. ءبىراق انىق، سول تۇركى ءسوزى مەن وسى ولەڭ قاتارىندا كەلەتىن اراب سوزدەرى الدەقايدا كوپ. ولەڭنىڭ ءۋازىن ىرعاعى دا، جەكە سوزدەردىڭ ايتىلۋى دا كىتاپ ۇلگىسىندە «نيگا»، «شيگا» دەپ قازاقتىڭ «نەگە»، «شەگەدى» دەگەن سوزدەرىن كىتاپشالاپ، ادەيى بۇرمالايدى. ويتكەنى الىپ وتىرعان ولەڭ ىرعاعى، ءريتمنىڭ ءوزى ارابتان يران، شاعاتايعا جايىلعان «عارۋز» ولشەۋىنىڭ ۇلگىسى. بۇل - قازاق سياقتى ەلدەردىڭ تىلىنە، ولەڭ قۇرىلىسىنا مۇلدە جاناسپايتىن ىرعاق.
ءبىراق وزدەرى ازەربايجان، وزبەك، تۇرىكپەن، تاتار، قازاق سياقتى ەلدەردەن شىعىپ، ارعى زاماندار مەن بەرتىن كەزدەردەگى اراب، يسلام مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن كورگەن كلاسسيك اقىنداردىڭ كوبى ءوز حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن بۇرمالاپ جازاتىن. سول ۇلگى ناۋايدا، فيزۋليدا، تاعى باسقا اباي قادىرلەگەن ەسكى وزبەك، ازەربايجان، تاجىك اقىندارىندا كوپ كەزدەسەدى. ءوزى شاكىرت، ءوزى بالا اقىن اباي سولارعا سىرتتاي بوي ۇرىپ، الاڭسىز ەلىكتەيدى»، دەيدى عالىم «يۋزي- راۋشان» ولەڭىنە قاتىستى تالداۋىندا.
ماسەلەنىڭ جاي- جاپسارىن جان- جاقتى ۇعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن عۇلاما عالىمنىڭ پىكىرىن ادەيى تولىعىراق كەلتىرىپ وتىرمىز. ماڭىزدىسى سول، م. اۋەزوۆ ويلارى اباي تالپىنىستارىنىڭ تاريحي سەبەپتەرى مەن ءداستۇرلى ارنالارىنا ءۇڭىلىپ، اسا ءماندى ماعلۇماتتار بەرەدى. اباي وسى ولەڭدەرى ارقىلى قازاق ادەبيەتىنە تۇڭعىش رەت «عارۋز» ولشەمىن ەنگىزدى. ەندەشە، اقىننىڭ شىعىستىق ۇلگىدەگى بۇل شىعارمالارى ۇلتتىق ولەڭىمىزدىڭ تاريحىنداعى ورەلى قۇبىلىس، وزگەشە ىزدەنىس ەكەنى داۋسىز. ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ابايعا دەيىنگى، ابايدان كەيىنگى داۋىرلەردە دە شىعىستىق داستۇرگە ەلىكتەپ، شاعاتايلىق ۇلگىگە ءىش تارتقان اقىن-جىرشىلار بارشىلىق.
الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى شىعىستىق ۇردىستەن ءتۇردى ەمەس، مازمۇندى جانە يدەيالىق باعىتتى الدى. ال ۇلى اباي تالپىنىستارى تىم بولەك. ونىڭ شىعىسقا ەلىكتەۋى دە ەرەكشە. اباي وزگە اقىندارداي ەمەس، شىعىستىق ۇلگىدەن مازمۇنمەن بىرگە ءتۇردى دە يگەرۋگە تىرىسادى.
ءبىر كەزدەرى پارسىنىڭ اتاعى جەر جارعان اقىندارىمەن ونەر باسەكەسىنە ءتۇسىپ، سولارمەن بوي تەڭەستىرۋگە تالپىنعان ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت يۇگىنەكي، حورەزمي، قۇتىپ، ناۋاي، فيزۋلي جانە ت. س. س. تۇركى اقىندارى عارۋزدى (ارۋز) تاڭداۋعا ءماجبۇر بولىپ، وسى ولشەمنىڭ تۇركىلىك ۇلگىسىن قالىپتاستىرسا، اباي دا قانشا قيىن بولعانىمەن، بۇل ءداستۇردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق پوەزياسىنداعى تۇڭعىش تاجىريبەسىنە باستاما بەردى.
ارينە توعىز عاسىرداي قولدانىلسا دا شارتتىلىق شەڭبەرىندە عانا قالىپ، تۇركى ولەڭىمەن تولىق ۇيلەسىم تابا الماعان عارۋز ولشەمىنىڭ قازاق تىلىمەن، ولەڭ قۇرىلىسىمەن جاناسپاسى ابدەن انىق. سول سەبەپتى دە اباي عارۋزبەن جازىلعان شىعىستىق ۇلگىدەگى ولەڭدەرىندە سول داۋىردە قازاق تىلىنە قاراعاندا عارۋز ولشەمىنە الدەقايدا يكەمدەلگەن شاعاتاي ادەبي ءتىلىنىڭ ستيلىنە ارقا سۇيەيدى.
«يۋزي- راۋشان» ولەڭىنىڭ تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق تۇسى - سىرتقى قۇرىلىمى. مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، بۇل ۇلگى قازاققا جات، اراب- پارسى ولەڭ ۇلگىسى. ۇيقاس جۇيەسى ءاااا- ءاااا- ءبببا تۇرىندە تۇزىلگەن، ءتورت تارماقتى ءۇش شۋماقتان تۇراتىن بۇل ۇلگىنىڭ قازاقتىڭ حالىقتىق ولەڭ ورنەگىندە كەزدەسە بەرمەيتىنى انىق. ەندەشە، بۇل ۇلگىنىڭ تەگىن اقىن ەلىكتەپ وتىرعان شىعىستىق ۇردىستەن ىزدەگەن ابزال. جالپى، شىعىستىق ۇلگىدەگى كلاسسيكالىق تۇركى پوەزياسىندا ەكى تارماق بايىتتەردەن قۇرالعان ولەڭ تۇرلەرىنەن وزگە، ءتورت تارماقتاردان تۇراتىن رۋباي، تۇيىع، مۋراببا، تەربي- بەند سىندى ولەڭ تۇرلەرى بارشىلىق. بۇل تۇرلەر ءبىر- بىرىنەن وزگەشەلەنەدى.
ماسەلەن رۋباي مەن تۇيىع قازاقتىڭ قارا ولەڭى سەكىلدى ءاااا تۇرىندە ءتۇزىلىپ، ءبىر عانا ءتورت تارماقتان تۇرسا، مۋراببا جانە تەربي- بەند تۇرلەرى ەڭ ازى 3، ەڭ كوبى 7 ءتورت تارماقتى شۋماقتاردان قۇرالادى. ابايدىڭ جوعارىداعى ولەڭى مۋراببا ولەڭ تۇرىنە كەلەدى. مۋراببا ۇيقاس جۇيەسى ءاااا- ءبببا- ءۆۆۆا تۇرىندە تۇزىلگەن ءتورت تارماق شۋماقتاردان تۇراتىن ولەڭ ءتۇرى. اباي ولەڭىنىڭ بار ايىرماشىلىعى - ءبىرىنشى جانە ەكىنشى شۋماقتاردىڭ العاشقى ءۇش تارماعى ءوزارا ۇيقاسىپ، ءاااا- ءاااا- بببە تۇرىندە قۇرىلعان. الايدا بۇل اسا ايقىن ايىرماشىلىق ەمەس. ءار ءتورت تارماقتىڭ الدىڭعى ءۇش تارماعىنىڭ جانە ءار شۋماقتىڭ سوڭعى تارماقتارىنىڭ ءوزارا ۇيقاسۋى مۋراببا ولەڭىنىڭ باستى بەلگىسى سانالادى. بۇل ءتۇر شاعاتاي جانە وسمان تۇرىك شايىرلارىنىڭ شىعارمالارىندا كەڭىنەن قولدانىلعان.
تەگىندە، ابايدىڭ شىعىس پوەتيكالىق داستۇرىمەن بايلانىسى ءسوز بولعاندا، ونداعى بار شىعىستىق بەلگىنى تازا اراب- پارسى ۇلگىسىنە تەلي بەرۋ ابەستىك. بۇل ورايدا سۇيەنەرگە تۇرارلىق سالماقتى پىكىرلەر تاعى دا م. اۋەزوۆ زەرتتەۋلەرىندە ايتىلادى. «وعان (ابايعا)، - دەيدى عۇلاما عالىم، - تىلدەرى تۇسىنىكتى ەڭ جاقىن اقىندار بولعاندىقتان ناۋاي، فيزۋلي ۇلگىسى كوپ اسەر ەتەدى. جاس شاعىندا سول اقىندار وزدەرىنە ۇلگى ەتكەن فيردوۋسي، ساعدي، قوجا حافيز ءتارىزدى ۇلى كلاسسيكتەردىڭ ەسكى وزبەك تىلىنە اۋدارىلىپ، ابايعا سول اۋدارما ارقىلى تانىس بولۋى كوڭىلگە قونىمدىراق كورىنەدى. بۇل سوڭعىلاردى اباي بىلگەندە «تۇركىشەلەنگەن اۋدارمالاردان ءبىلۋ كەرەك» . ياعني ابايدىڭ ۇلگى مەكتەبى اراب- پارسىلىق ءۇردىس ەمەس، سول ءۇردىستىڭ ىقپالىندا قالىپتاسقان تۇركى كلاسسيكالىق ولەڭ ءداستۇرى.
بۇل ءداستۇر تۇركى ولەڭى تاريحىندا قاراحاندار داۋىرىندەگى «قۇتتى بىلىك»، «اقيقاتتار سىيىمەن» باستالىپ، التىن وردا داۋىرىندە حورەزمي، قۇتىپ، بابىر- شاح جانە سايف ساراي سىندى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىمەن شىڭدالىپ، ناۋاي، فيزۋلي، ءناسيمي، ءتىپتى، ХVІІІ عاسىرداعى وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ءناديم، باقي سىندى شايىرلارى شىرقاۋ شىڭىنا جەتكىزگەن، كوركەمدىك زاڭدىلىقتارى ورتاق، ءبىرتۇتاس پوەتيكالىق قۇبىلىس. مۇسىلمانشا حات تانىعان جاس اباي وسى اقىنداردىڭ لەگىنە قوسىلماققا قۇلشىندى، ءداۋىرىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ولەڭ ءداستۇرىنىڭ تورىنەن ورىن تەپپەككە تالپىندى. بۇعان قوسا، اۋەزوۆشە ايتساق، شاعاتاي ۇلگىسىندەگى ءۇش ولەڭى ارقىلى «ول بۇرىن قازاق جازىپ كورمەگەن ولەڭدىك وقشاۋ ءتۇردى قىزىقتاپ، تاماشالادى دا».
بۇلاردىڭ ىشىندە كولەمى دە، كوركەمدىك سيپاتى دا كۇردەلىرەگى ء«اليفبي» ولەڭى. ءار تارماعى اراب ءالىپبيىنىڭ رەتىنە ساي تىزىلگەن بۇل ولەڭ ءتۇرى شىعىس پوەتيكاسىنداعى كۇردەلى كوركەمدىك تاسىلدەن تۋعان. شىعىس اقىنى ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن پاش ەتپەك ءۇشىن ءارتۇرلى كۇردەلى كوركەمدىك تاسىلدەر ارقىلى ەكى جول ءبايىتتى مىڭ قۇبىلتىپ، استارىنا سان الۋان مازمۇن جاسىرعان.
بۇل كۇردەلى كوركەمدىك تاسىلدەردىڭ ىشىندە تاريح، مۋۆاششاح، مەنكۋت، مۇحمەل، ت. س. س. تاسىلدەر اراب ءاليفبيىنىڭ گرافيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلە قۇرىلادى. ماسەلەن، تاريح - ءار ءارىپتىڭ ابجاتتىك رەتىنە، ياعني ساندىق سيپاتىنا نەگىزدەلە قۇرىلادى دا، ولەڭ بايىتتەگى قانداي دا ءبىر ءسوزدى قۇراعان ارىپتەردىڭ ساندىق سيپاتى ءبايىت مازمۇنىنا قاتىستى بەلگىلى ءبىر جىلدى نەمەسە كەزەڭدى مەڭزەۋى مۇمكىن.
مەنكۋت - ءبىرىڭعاي نۇكتەلى ارىپتەردەن تۇزىلگەن ماعىنالى ولەڭ. ال مۇحمەل بولسا، ءبىرىڭعاي نۇكتەسىز ارىپتەردەن تۇزىلگەن ءبايىت ولەڭ. مۋۆاششاح - ءبايىت ولەڭنىڭ تارماق باسى ارىپتەرىن جوعارىدان تومەن قاراي بەلگىلى ءبىر رەتپەن نەمەسە تارتىپپەن ءتۇزۋ ءتاسىلى. مۋۆاششاح ەكى ءتۇرلى بولادى.
بىرىنشىسىندە، تارماق باسىنداعى ارىپتەردى جوعارىدان تومەن قاراي بىرىكتىرىپ وقىعاندا قانداي دا ءبىر ادامنىڭ اتى شىعادى. ال ەكىنشىسى، اباي ولەڭىندەگىدەي، ءاليفبيدىڭ رەتىنە ساي تۇزىلەدى. ياعني ابايدىڭ ء«اليف- دەك» ولەڭى اسا كۇردەلى تاسىلمەن تۇزىلگەن مۋۆاششاح ولەڭ. بۇل ەكى اقىننىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن، ولەڭنىڭ وزگەشە ۇلگىلەرىنەن سانالادى.
شاعاتاي ادەبيەتىندە ناۋاي، ودان كەيىن ХVІІІ عاسىرداعى وسمان تۇرىك ادەبيەتىندە ەسرار ءدادا (1748-1796) سىندى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا مۋۆاششاح ولەڭ ۇلگىلەرى كەزدەسەدى. اباي دا ء«اليف- دەك» ولەڭى ارقىلى وسى كۇردەلى ءتۇردى يگەرۋگە تىرىستى. اقىننىڭ بۇل ىزدەنىسى ءوزى ەلىكتەگەن شاعاتاي ولەڭ ءداستۇرىن قانشالىقتى ەركىن مەڭگەرگەندىگىنە دالەل. سونداي- اق بەلگىلى عالىم ق. جۇبانوۆ ايتقانداي، «ابايدىڭ ءتۇر ىزدەۋ ەكپىنىنىڭ كوپ وسكەندىگىن كورسەتەدى».
الايدا العاشقى شىعارماشىلىق تاجىريبەسىن ورتاق تۇركى تىلىنەن، شاعاتاي داستۇرىنەن باستاعان ۇلى اقىن كوپ ۇزاماي انا سۇتىمەن دارىعان حالىقتىق ادەبي ءتىل ۇلگىسىنە، ۇلتتىق ادەبيەت ۇردىسىنە ورالدى. ول وسى ءۇش ولەڭنەن كەيىن شىعىس جۇرتىنا قونۋدى توقتاتقان.
اباي شىعارماشىلىعىنداعى بۇل بەتبۇرىس ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاعىن بەلگىلەگەن اسا ىرگەلى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى. ءتىپتى ۇلتتىق ادەبيەت قانا ەمەس، سول كەزەڭدەگى بۇكىل تۇركى ءتىلدى ەلدەر ادەبيەتىندەگى جاڭاشا ءبىر بەلەس. ق. جۇبانوۆ ادەبيەت تاريحىنداعى اباي شىعارماشىلىعىن ونىمەن تۇستاس زاكي ءۋاليدي، شايىقزادا باسبيچ، چيحابۋدتين ءمارجاني، قايۋم ناسيري، مىرزا فاتالي احۋندوۆ سىندى تۇركى جۇرتىنىڭ تانىمال تۇلعالارىمەن سالىستىرا كەلە، «ابايدىڭ اقىندىعىن، باسقا قاسيەتتەرىن بىلاي قويىپ، تەك ادەبي ءتىلىمىزدى جاساۋداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزىن عانا الساق تا، وندا اقىمىز كەتەتىن ءتۇرى جوق.
ونىڭ ۇستىنە ابايدىڭ ءىرى اقىن بولعانىن، ونىڭ ولەڭى بولسىن، قارا ءسوزى بولسىن، بۇرىنعى حالىق اقىندارىنان دا، شاعاتايشىل مولدا اقىنداردان دا اۋىپ شىعىپ، سونى جول سالعانىن ەسكەرسەك، اباي بەينەلى اقىن ول كەزدە قازاقتا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە بولىپ جارىماعانىن كورۋ قيىن ەمەس»، دەيدى.
راس، اباي داۋىرىندە وزگە تۇركى ۇلىستارىنىڭ ادەبيەتى ءالى دە بولسا شىعىستىق ءۇردىستىڭ شىرماۋىنان شىعا قويماعان- دى. حيۋا حاندىعىندا عۇمىر كەشكەن مۋقيمي (1851-1903)، فۋرقات (1858-1909)، ۋبايدۋللاح ساليح (1853-.. ...)، ت. س. س. اقىندار ستيل تۇرعىسىنان كلاسسيكالىق شاعاتاي ولەڭىنە قاراعاندا ءومىر قۇبىلىستارىن شىنايىراق سۋرەتتەگەنىمەن، ءتىل مەن تۇردە شاعاتاي ۇلگىسىنەن اسا الماعان.
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتا ازيا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ مادەني ومىرىندە تۇبەگەيلى رەفورمالار جاساۋ يدەياسىن باستاتقان «جاديدشىلدىك» ارەكەتتىڭ ءوزى ادەبيەتكە ايتارلىقتاي جاڭالىق اكەلگەن ەمەس. حيۋا مەن قوقانداعى «ءجاديدشىل» جىرشىلار ءوز ولەڭدەرىندە كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى تاقىرىپتاردى تولعاۋمەن بىرگە، ءداۋىر تالابىنا ساي تىڭ تاقىرىپتاردى يگەرۋگە تىرىسسا دا ولەڭنىڭ ءتىلى مەن تۇرىنە نازارعا ىلىگەرلىك جاڭالىق ەنگىزگەن جوق. ءتىپتى ق. جۇبانوۆ ايتقانداي، «ابايداي جاڭاشىل اقىن ورتا ازيا بىلاي تۇرسىن - رەسەي كۇنشىعىسى عانا ەمەس، مەملەكەتتى ەل - تۇركيادا دا كەم بولعان».
ⅩⅤ عاسىردان بەرى حاليفات بيلىگىن قولىنا ۇستاپ، مۇسىلماندىق شىعىس ەلدەرىنىڭ كوشباستاۋشىسى بولعان وسمان تۇرىك مەملەكەتى XIX عاسىردا ەسكى يمپەريالىق قۇدىرەتىنەن ايىرىلىپ، دامىعان باتىستىڭ ىڭعايىنا ىعىسا باستاعانى تاريحتان جاقسى ءمالىم.
مادەنيەت پەن ادەبيەتتە تانزيمات ءداۋىرىن (1860-1896) باستاعان وسمان تۇرىكتەرىندە شينناسي (1826-1871)، زيا پاشا (1829-1890)، نامىك كەمال (1840-1888) سىندى اقىندار كونەدەن كەلە جاتقان شىعىستىق ۇلگىدەگى كلاسسيكالىق ديۋان ادەبي ءداستۇرىنىڭ قاتاڭ قالىبىن بۇزىپ، ادەبيەتكە، اسىرەسە ولەڭ ونەرىنە جاڭاشىل سيپات بەرۋگە تىرىسقانمەن، ءبارىبىر كونە ءداستۇردىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المادى. ولەڭ ولشەمىندە ءالى دە بولسا ارۋزدىڭ (عارۋزدىڭ) ايقىن ۇستەمدىك قۇرۋى، نەگىزىنەن عازال، تاركيب- ي ءباند، قىيتا سىندى كلاسسيكالىق تۇرلەردىڭ كەڭىرەك قولدانىلۋى تانزيمات داۋىرىندەگى جاڭاشىلدىق جاي انشەيىن، كونەنىڭ جالعاسى عانا بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
اباي اقىندىعى قازاق ادەبيەتى بەلەسىنەن اسىپ، جالپى تۇركى ادەبيەتى شىڭىنان بوي كورسەتكەندەي. اباي جازۋ- سىزۋى مەن عىلىمى ورنىققان مادەني قوعامدارداعى سان الۋان ادەبي اعىمداردىڭ تارتىسىنسىز- اق، تەوريالىق بىلىممەن قارۋلانعان ءبىلىمپازداردىڭ سىن- پىكىر، اقىل- كەڭەسىن ەستىمەي- اق، سارىارقانىڭ تورىندە وتىرىپ، ۇلتتىق ولەڭنىڭ ولمەس ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، وشپەس ۇلگىسىن جاسادى.
اباي ءداۋىرى جالعىز قازاق قاۋىمى ءۇشىن عانا ەمەس، ءيسى مۇسىلمان، شىعىس ەلدەرىنىڭ تاريحىنداعى اسا اۋىر دا كۇردەلى كەزەڭ ەدى. جالپى العاندا، XIX عاسىردىڭ باستى وقيعاسى - كارى ازيانىڭ بولىسكە ءتۇسۋى (فرانتسۋزداردىڭ ارابيانى، اعىلشىنداردىڭ ءۇندىنى، ورىستاردىڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋى) كەلەسى عاسىردىڭ تولقىندى بولاتىنىن اڭعارتىپ كەتتى. ويتكەنى اتالعان ازيا ەلدەرى جاڭا زامانعا دەيىن الەمگە باعدار بەرىپ، باعىت سىلتەپ كەلگەن كونە رۋحانيات وشاقتارى، ءداستۇرلى قوعام ورتالىقتارى بولاتىن.
بۇعان قوسا شىعىستىڭ الىنباعان سوڭعى قامالىنداي بولعان وسمان تۇرىك قوعامى دا 1839 -جىلى 3-قاراشادا قابىلدانعان «گۇل حانە حاتت- ي نۋما- يۋنۋ» اتتى مەملەكەتتىك رەسمي جارلىق ارقىلى قوعام ءومىرىنىڭ بار سالاسىندا باتىستىق ۇلگىنىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ، جاڭا باتىستىڭ الدىندا كۇيرەك كۇي كەشتى. شىعىس ەلدەرى تاعدىرىنىڭ وسىناۋ ورتاق جەلىسى جاسىندا شىعىس ۇردىسىنە، شاعاتاي ۇلگىسىنە ەلىكتەگەن ابايدىڭ ەسەيە كەلە ەۋروپا مادەنيەتىنە بەت تۇزەۋىنىڭ تاريحي العىشارتىن ازىرلەگەن سىڭايلى. بۇل داۋىردە بىرنەشە عاسىرلار بويى اراب، پارسى، تۇركى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ مادەني بىرلىگىنىڭ ورتاق دىڭگەگىندەي بولعان (ارينە، دىننەن كەيىنگى) شىعىستىق ادەبي ءداستۇر دە ءوزىنىڭ كونە داۋىرلەردەگى كوركەمدىك- ەستەتيكالىق قۇنارىنان ايىرىلىپ، تاريحي توقىراۋدىڭ الدىندا تۇردى.
ەندى، XIX عاسىر شىعىسىندا ناۋاي، فيزۋليلار سىندى جاڭاشىل، جاسامپاز شايىرلار جوق ەدى. تەك سولاردىڭ ايتقانىن قايتالاپ، ادەبي ەلىكتەۋدەن اسا الماي، قاساڭ قاعيدانى بۇزا الماعان قالىپشىل اقىندار عانا بولدى. مىنە، جۇزدەگەن جىلدار بويى ادامزات بالاسىنىڭ رۋحانيات قازىناسىنا كوركەم ءسوزدىڭ سان الۋان كورىكتى ۇلگىلەرىن قوسقان شىعىستىق ادەبي ءداستۇر جاڭا داۋىردە ءوزىنىڭ بار كوركەمدىك- ەستەتيكالىق مۇمكىندىگىن سارقىپ، ءداۋىر تالابىنا جاۋاپ بەرە الماس جاداعاي كۇي كەشتى. ابايدىڭ شىعىستىق تۇردەن باس تارتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسىندا دەپ بىلەمىز. ۇلى اقىن كونەسى كۇڭگىرت، بۇگىنى بۇلدىر قۇلدىراعان كوركەمدىك سالتتىڭ ەندى ونەگە، ۇلگى بولماسىن دەر كەزىندە اڭعارعانداي.
اسىلى، قانداي دا بولماسىن، ادەبي ءداستۇردىڭ تاريحى ادام بالاسىمەن، قوعام تاريحىمەن تاعدىرلاس. تۋادى، تۇلەيدى، وسەدى جانە كۇنى جەتكەندە قۇلدىرايدى. ءبىراق ءىز- ءتۇزسىز جويىلىپ كەتپەيدى. شىعىس ادەبي ءداستۇرى دە مۇلدەم جويىلىپ كەتكەن جوق. ءوزىن قالىپتاستىرعان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كوركەمدىك- ەستەتيكالىق تانىم الەمىندە وشپەس تاڭباسىن قالدىردى. باعىتىن باتىسقا بۇرىپ، شىعىستىق ۇلگىدەن بويىن اۋلاق سالا باستاعان اباي دا ودان ءبىرجولا قول ءۇزىپ كەتكەن جوق-تى. راس، ول شىعىستىق تۇردەن باس تارتتى. ءبىراق مازمۇننان ەشقاشان اجىراعان ەمەس.
«مىسالى، ابايدىڭ «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «كەلدىك تالاي جەرگە ەندى» ولەڭدەرىندەگى شىعىستىق ولەڭ ورنەگى دەيتىندەردىڭ ءوزى تابيعي تۋما قۇبىلىس قالپىنا ەنگەن، سوڭى ولەڭ ورنەگىنە اينالىپ كەتە بەرەدى. ءتىپتى ىشكى مازمۇنى جاعىنان شىعىس كلاسسيكتەرىندەگى ماحاببات ليريكاسىنا جاتاتىن «قور بولدى جانىم» ولەڭىنىڭ ءوزى ولەڭ ورنەگى جاعىنان قازىرگى زەرتتەۋشىلەر شەشەندىك ءسوز دەپ اتاپ جۇرگەن ارالاس بۋىندى ولەڭمەن كومكەرىلگەن قازاقى تۇرگە بولەنگەن»، دەيدى بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم م. مىرزاحمەتوۆ.
ال ەندى ابايداعى شىعىستىق مازمۇن تىكەلەي اراب پەن پارسىدان ەمەس، قاراحاندار ءداۋىرى، التىن وردا كەزەڭى جانە شاعاتاي ءداۋىرى، تۇركىلىك جازبا ادەبي داستۇرىنەن ۇلتتىق پوەزيامىزعا جەلى جالعاستىرعان ولەڭ ءسوزدىڭ ومىرشەڭ وزەگى. اقىننىڭ، اسىرەسە، ماحاببات ليريكاسى جانە فيلوسوفيالىق وي تولعامدارعا تولى ولەڭ جىرلارىندا كورىنەتىن شىعىستىق سارىن - ونىڭ شىعارمالارىن شىعىستىق ۇلگىدەگى تۇركى كلاسسيكالىق پوەزياسىمەن تاريحي جانە كوركەمدىك تۇرعىدان ساباقتاستىرىپ جاتقان باستى بەلگىلەردىڭ ءبىرى. قورىتا ايتقاندا، اباي ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە شىعىس شايىرلارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى ءتىلدى اقىندار قالىپتاستىرعان ۇلگىنى ۇستانىپ، تۇردە دە، مازمۇندا دا، ءتىپتى، تىلدە دە سول ءداستۇردى جالعاستىرۋعا ۇمتىلدى.
ول شىعىستىق ۇلگىدەگى كلاسسيكالىق ولەڭ ءداستۇرىن سىرتتاي قىزىقتاپ، قۇر ەلىكتەۋمەن شەكتەلگەن ەمەس. اباي ءوزى ۇلگى تۇتقان ولەڭ ءداستۇرىنىڭ قىر- سىرىن اسا جەتىك مەڭگەرگەن كاسىبي اقىن دەڭگەيىندە ولەڭ تۇزەدى. بۇعان دالەل - اقىننىڭ «ءيۇزى- راۋشان» ولەڭىنىڭ تۇركى ارۋزىنىڭ بار قاعيدا شارتتارىنا ساي تۇزىلگەن ولشەم ورنەگى جانە «ءاليف- بي» ولەڭىنىڭ اسا كۇردەلى كوركەمدىك قۇرىلىمى. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە شىعىستىق ۇلگىدەن باس تارتىپ، تۇركىلىك ورتاق جازبا ادەبي ءتىل مەن سول داۋىردەگى كلاسسيكالىق تۇركى ولەڭى ارناسىنان بويىن اۋلاق سالۋ ارقىلى جالعىز قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، جالپى تۇركى جۇرتشىلىعىندا جازبا پوەزيا ءداستۇرىنىڭ جاڭاشا ۇلگىسىنە باستاما بەردى.
ەندىگى جەردە اباي پوەزيا تاريحىندا ءجۇسىپ بالاساعۇن، حورەزمي، قۇتىپ، سايف- ساراي، ناۋاي، فيزۋلي، ت. س. س. اقىندار شىعارماشىلىعى ارقىلى جەتكەن، عاسىرلار بويى قالتقىسىز قاعيدامەن تۇزىلگەن شىعىستىق ولەڭ تۇرلەرىن دايىن قالىپتا الماي، ولاردى شىعارماشىلىق تالعاممەن تۇرلەندىرىپ، وزىندىك تۇرلەر تۋدىرىپ، ولەڭ ءسوزدىڭ ۇلتتىق ۇلگىسىن قالىپتاستىردى.
قۋانىش قابىكەن ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
Egemen Qazaqstan
