قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ سۇحباتى: ە ا ە و كەلەشەگى، بايقوڭىردىڭ بولاشاعى، قىتايمەن ىنتىماقتاستىق جانە باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى
قازاقپارات مەملەكەت باسشىسىنىڭ «كومسومولسكايا پراۆدا» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىن تولىق كولەمدە ۇسىنادى.
− جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالارعا سايكەس، رەسەي ازاماتتارى بەلارۋس پەن قازاقستاندى ەڭ جاقىن دوستاس ەلدەر دەپ سانايدى. ال قازاقستانداعى مۇنداي ساۋالنامالار جايىندا نە ايتۋعا بولادى؟
− ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى ءۇشىن رەسەي ەڭ جاقىن مەملەكەت جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى. ەكى حالىق اراسىنداعى ءوزارا سەنىم مەن تۇسىنىستىك عاسىرلار بويى قالىپتاستى. قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەردە ءبىز ءاردايىم بىرگە بولدىق. رەسەي مەن قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ازاماتىن تۋىستىق، دوستىق جانە كاسىبي بايلانىستار بىرىكتىرەدى.
ءبىزدىڭ قوعام رەسەيدى ستراتەگيالىق سەرىكتەس جانە وداقتاس دەپ قابىلدايدى.
− قازاقستان، ماسەلەن، رەسەي مەن بەلارۋس سياقتى وداقتاس مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرۋى مۇمكىن بە؟ مۇنداي وداقتاس مەملەكەتكە ءبىرىڭعاي ۆاليۋتا، كەدەن، ءبىرىڭعاي پارلامەنت قاجەت بولا ما؟ الدە ءبىزدىڭ باعىتىمىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى قانداي دا ءبىر «شىعىس ەۋرووداعىنا» اينالدىرۋ ما؟ بۇل قانشالىقتى مۇمكىن؟ 10-20 جىلدان كەيىن قانداي بولادى دەپ ويلايسىز؟ ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ، بىرلەسكەن جوبالارىمىزدىڭ قايسىسىنىڭ كەلەشەگى زور دەپ سانايسىز؟
− قازاقستان رەسەيمەن جانە بەلارۋسپەن ەكىجاقتى فورماتتا دا، ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەر (ە ا ە و، ۇ ق ش ۇ، ت م د) اياسىندا دا تىعىز جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. رەسەي مەن بەلارۋس سياقتى وداقتاس مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا قوسىلۋ ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدا جوق. جوعارىدا اتالعان ۇيىمدار اياسىندا ينتەگراتسيانى ودان ءارى دامىتۋ باسىم باعىتىمىز بولىپ قالا بەرەدى.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ الەۋەتىن تەك ەكونوميكالىق وداق رەتىندە كۇشەيتۋگە مۇددەلىمىز. كووپەراتسيالىق بايلانىستاردى دامىتۋ، تاۋارلاردىڭ، كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ جانە جۇمىس كۇشىنىڭ ورتاق نارىعىن قۇرۋ، اتالعان وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ارقىلى ەاەو- نى جاھاندىق اۋقىمداعى ءتيىمدى قۇرىلىمعا اينالدىرا الار ەدىك.
بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جۇيەلى تۇردە ىلگەرىلەۋدە. 2025 -جىلعا قاراي ورتاق ەنەرگەتيكالىق جانە قارجىلىق نارىق قالىپتاسادى. اسىرەسە، سيفرلىق ىقپالداستىق پەرسپەكتيۆالى باعىت بولماق.
كەيدە ەاەو- دا، ءتىپتى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە، قىزۋ پىكىرتالاستار بولادى، ءبىراق بۇل تالقىلاۋلار وداقتى نەعۇرلىم تابىستى، بەدەلدى، تارتىمدى ەتۋگە دەگەن ورتاق تالپىنىستى بىلدىرەدى. ال وعان نەمقۇرايدى قاراۋ - انىق دەگراداتسيانىڭ بەلگىسى.
− نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ورنىنا پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان ساتىڭىزدەن بەرى ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق ول ۇلكەن ساياساتتان كەتكەن جوق. كەيبىر ساياساتتانۋشىلار قازاقستاندا ءبىر قوس بيلىك پايدا بولدى دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر.
− تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ - قازىرگى قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اۋقىمى كەڭ تاريحي تۇلعا. جاقىندا (6 - شىلدە كۇنى) ءبىز ەلباسىنىڭ 80 جاسقا تولعان مەرەيتويىن اتاپ وتەمىز. ارينە، ونىڭ ەلىمىز بەن حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى ەڭبەگى جونىندە ايتامىز. ءبىز ءۇشىن ونىڭ تاريحي جانە ساياسي مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى. بۇل قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن اسا قاجەت. سوندىقتان، مەنىڭ سايلاۋالدى باعدارلامامنىڭ العاشقى پۋنكتى ساباقتاستىق دەپ اتالدى.
قازىرگى كۇردەلى جاعدايدا ن. نازاربايەۆ مەنىڭ داعدارىستان جەدەل شىعۋ، جاڭا ەكونوميكا قۇرىپ، ازاماتتارعا ماتەريالدىق كومەك بەرۋ جونىندەگى باعىتىما ناقتى قولداۋ كورسەتتى. ەشقانداي قوس بيلىك جوق. بۇل تۋرالى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ءوزى دە بىرنەشە رەت ايتتى جانە قوعامدى قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنا بىرىگۋگە شاقىردى.
− مەملەكەت - سوندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ وتباسى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا قانشا ورىس تۇرادى جانە ولاردىڭ قۇقىقتارى قانشالىقتى قورعالعان؟
− ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ەتنوسارالىق كەلىسىم - ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ ماڭىزدى فاكتورى. ونسىز ەلدىڭ ورنىقتى دامۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقستان - رەسەي ءتارىزدى كوپۇلتتى مەملەكەت. مەن مۇنى ۇلكەن ستراتەگيالىق ارتىقشىلىق دەپ سانايمىن. ءبىز «بىرلىك - سانالۋاندىقتا» قاعيداتىن ۇستانامىز.
شىن مانىندە، قازاقستاندىقتار ەتنيكالىق شىعۋ تەگىنە قاراماستان، وزدەرىن ءبىرىڭعاي حالىق، ءبىرتۇتاس ۇلت سانايدى. قازاقستاندا «از ۇلتتار» دەگەن تۇسىنىك جوق. قازاقستاندا 3,5 ميلليوننان استام ورىس تۇرادى. جالپى حالىق سانى بويىنشا ولاردىڭ ۇلەسى شامامەن % 19 قۇرايدى. ەلىمىزدە تۇراتىن ورىستار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى سانالادى جانە بارلىق قۇقىقتارعا يە.
جاقىندا شەتەلدىك اناليتيكالىق ماتەريالداردىڭ بىرىنەن «قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسى» دەگەن ءسوزدى كوزىم شالىپ قالدى. شىندىققا قايشى كەلەتىن مۇنداي سوزدەردى مۇلدەم قولدانباۋ تۋرالى ءوزىمىزدىڭ يدەولوگتار مەن ساراپشىلارعا ەسكەرتتىم. ورىستار - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءبىر بولىگى. ولار قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا زور ۇلەس قوستى. ونى ۇمىتۋعا بولمايدى.
كوپتەگەن ورىس ەسىمدەرى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا التىن ارىپپەن جازىلعان: گريگوريي پوتانين، پاۆەل زەنكوۆ، ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي، الەكساندر زاتايەۆيچ، الەكساندر بارايەۆ، سەرگەي لۋگانسكيي، يۆان شۋحوۆ، يۆان پانفيلوۆ، يۆان پاۆلوۆ، نيكولاي ماكييەۆسكي. بۇلاردان بولەك، باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتار بار. ولار - قازاقستاننىڭ ماقتانىشى. گەننادي گولوۆكين، الەكساندر ۆينوكۋروۆ، ولگا رىپاكوۆا سەكىلدى قانشاما اتاقتى سپورتشىلارىمىز الەمنىڭ سپورت ارەنالارىندا قازاقستاننىڭ نامىسىن قورعاپ، ابىرويىن اسقاقتاتىپ ءجۇر.
− رەسەي مەن قازاقستان - الەمدەگى ءىرى استىق ءوندىرۋشى ءارى ەكسپورتتاۋشى ەلدەر. باعانى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن «استىق سالاسىنداعى وپەك» قۇرۋ باستاماسىنا قالاي قارايسىز؟
− رەسەي مەن قازاقستان الەمدەگى بيداي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ العاشقى وندىعىنا كىرەدى. الەمدىك بيداي ەكسپورتىنداعى ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز % 3 قۇرايدى. وپەك- ءتىڭ شەشىمدەرى مۇناي باعاسىنىڭ قولايلى بولۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءوندىرىس كولەمىن تەجەۋگە باعىتتالعانى بەلگىلى. «استىق سالاسىنداعى وپەك» قۇرۋ استىق نارىعىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە استىقتىڭ باعاسىنا قاتىستى ساياساتتى ۇيلەستىرۋگە باعىتتالعان قىزىقتى باستاما بولۋى مۇمكىن.
دەگەنمەن، استىق نارىعىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. اۋا رايى مەن ەگىن ءتۇسىمى باعاعا ەلەۋلى ىقپال ەتەدى. قازاقستاندى قوسا العاندا، ءبىرقاتار ەلدىڭ تەڭىزگە تىكە شىعا الماۋىنا بايلانىستى ناقتى ساۋدا- ساتتىق شەكتەۋلەر بولادى. مۇنداي شەكتى باعالاردىڭ ەنگىزىلۋىنەن اتالعان ەلدەر زارداپ شەگۋى مۇمكىن. سودان كەيىن مۇنداي كارتەل قۇرۋ بارىسىندا استىق ءوندىرىسى شاعىن مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ كەرەك. سونداي- اق «استىق سالاسىنداعى وپەك» قۇرۋ ىسىندە ونىڭ د س ۇ ستاندارتتارىنا سايكەس كەلۋىن دە ويلانۋ قاجەت. دەگەنمەن، وسى تۇجىرىمدامانىڭ ءوزى مۇددەلى مامانداردىڭ تالقىلاۋىنا ابدەن لايىق.
− ءبىر جىل بۇرىن «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ارناۋلى ءتىلشىسى دميتريي ستەشين قازاقستاندى ارالاپ ءجۇرىپ، ءسىزدىڭ ەلىڭىزدەگى ورىس ازاماتتارمەن سويلەسىپتى. سوندا ولاردىڭ كوپشىلىگى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ بەلەڭ العانىن، بيلىك ورگاندارىنا قىزمەتكە تۇرۋ بارىسىندا سلاۆيان جۇرتشىلىعى وكىلدەرىنىڭ قانداي دا ءبىر قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنى سەكىلدى تەندەنتسيالاردى اتاپ ءوتىپتى.
- تۇتاس ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋىن جاپپاي وزگەرتۋ ءجۇرىپ جاتقان جوق. ءبىرقاتار ەلدى مەكەندەر مەن كوشەلەردىڭ بايىرعى اتاۋلارى قايتارىلىپ جاتىر. «تەپلوۆوزنايا»، «پريكانالنايا» سەكىلدى سوۆەت داۋىرىنەن قالعان جانە جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا تانىمال ەمەس، ۇندەسپەيتىن اتاۋلار، توپونيمدەر تاريح قويناۋىنا جىبەرىلدى.
ءاربىر اتاۋدى وزگەرتۋ الدىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، تاريحي نەگىزدەمە، ساۋالنامالار مەن جينالىستاردا ايتىلعان ازاماتتاردىڭ پىكىرلەرى ەسكەرىلەدى. بيلىك ورىسشا اتاۋلاردىڭ ءبارىن الىپ تاستاۋدى ماقسات ەتپەيدى. جاقىندا عانا قاراعاندىدا گريگوريي پوتانين مەن الەكساندر زاتايەۆيچ كوشەلەرى پايدا بولدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرعىسى كەلەتىندەردى كەمسىتۋ تۋرالى پىكىرمەن دە كەلىسە المايمىن. بۇگىندە سلاۆيان جانە وزگە دە ەتنيكالىق توپ وكىلدەرى ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردە، پارلامەنتتە جانە ءماسليحاتتاردا قىزمەت ەتىپ وتىر. ورىستار شاعىن جانە ورتا بيزنەستى، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ورگانداردا رەسمي تۇردە قولدانىلادى.
− ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراساق، قازاقستانداعى ورىستار نەگىزىنەن سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەردە شوعىرلانعان. كەيبىر ساراپشىلار قازاقستاندا قىرىم نەمەسە دونباسس سسەنارييىنىڭ قايتالانۋى تۋرالى «بولجام جاساپ ءجۇر».
− جالعان ساراپشىلاردىڭ مۇنداي بولجام جاساۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق. بالكىم، مۇنىڭ ءبارى قازاقستانداعى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋعا جانە مەملەكەتتەرىمىز اراسىنداعى تاتۋ كورشىلىك، وداقتاستىق قاتىناستاردى بۇزۋعا باعىتتالعان بولۋى مۇمكىن. مۇنداي بولجامداردى تەك بىلىكسىز، وزگەلەردىڭ كولەڭكەسىنە جاسىرىناتىن ادامدار عانا ايتۋى مۇمكىن.
− قازاقستاندا كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ كوپ جىلدىق ورتاق تاريحىمىزدى، مادەني- رۋحاني جاقىندىعىمىزدى ەسكەرسەك، بۇل رەسەيدە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر...
− بۇل ۇدەرىستى ءبىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «رۋحاني جاڭعىرۋ» تۇجىرىمداماسى اياسىندا كوتەردى. ول لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ تەك قازاق تىلىنە قاتىستى ەكەنىن، ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايىنا اسەر ەتپەيتىنىن بىرنەشە رەت مالىمدەدى.
جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ جەدەل ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى جاھاندىق اقپاراتتىق كەڭىستىك تە قارقىندى تۇردە وزگەرىپ كەلەدى. نەگىزگى اقپاراتتار لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەندىكتەن، ءبىزدىڭ بالالارىمىز جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋى كەرەك.
قازاق ءالىپبيىن جاڭعىرتۋ قازاق ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ نيەتىنەن تۋىنداعان.
سونىمەن قاتار ءبىز ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، لاتىن قارپىنە بىرتىندەپ كوشەمىز. قولدان جەدەلدەتۋگە جول بەرىلمەيدى. سەبەبى، مۇندا كيريلليتسادان لاتىنعا جاي عانا كوشۋ ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىن قايتا قۇرۋ جونىندە ايتىلىپ وتىر. ودان بولەك، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ بارلىق ماڭىزدى ەڭبەكتەرى كيريلليتسادا جازىلعانىن، كوپتەگەن قازاق ۇرپاقتارىنىڭ كيريلل الىپبيىندە ءبىلىم العانىن جانە قازىر دە وقىپ جاتقانىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. اسىعىس قادام جاساۋ مۇنداي ۇلكەن ىسكە زيانىن تيگىزىپ، شالىس باستىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى اقىلعا سالىپ، پاراساتتىلىقپەن شەشۋ كەرەك.
− قازاقستان سالىق ساياساتى جانە مەملەكەتتىڭ بيزنەسپەن قارىم- قاتىناسى سالاسىندا الدىڭعى قاتارلى ەلدىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. كەزىندە رەسەيمەن بىرگە «سوۆەت شينەلىنەن» شىققان وزگە دە ت م د ەلدەرى ۇلگى الارلىقتاي قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ مىقتى تۇستارى قانداي؟
− سالىق جۇكتەمەسىن جەڭىلدەتۋ، بۇل - قازاقستاننىڭ دا، رەسەيدىڭ دە الدىنا قويىپ وتىرعان ستراتەگيالىق ماقساتى. بۇل - ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ينۆەستيتسيالىق احۋالدىڭ تارتىمدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى.
قازاقستانداعى سالىق مولشەرلەمەسى ت م د ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا تومەن. بۇل جەكە كاسىپكەرلەر مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ تابىستارىنا سالىناتىن سالىقتارعا، قوسىمشا قۇن سالىعىن، جەكە تۇلعالاردىڭ تابىس سالىعىن قامتيدى. سونىمەن قاتار، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ سالىق جۇيەسى كوپتەگەن دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا ءبىرشاما وڭتايلى، ەڭ الدىمەن، ول شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا باعىتتالعان.
كاسىپكەرلەردىڭ قازىناشىلىق ورگاندارىمەن بايلانىسىنىڭ مينيمالدى دەڭگەيدە بولۋى - بىزدەگى سالىق جۇيەسىنىڭ ارتىقشىلىعى. سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ راسىمدەرىن اقپاراتتىق جۇيە ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى جانە بۇل قاجەتتى شارا. قازاقستانداعى سالىق ورگاندارىنا كاسىپكەرلىك قىزمەتكە ارالاسۋعا زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنعان.
سالىقتىڭ ارنايى رەجيمدەرىن قوسا العاندا، كاسىپكەرلەرگە ءتۇرلى سالىق جەڭىلدىكتەرى ۇسىنىلعان. ءبىز ميكرو جانە شاعىن بيزنەس سۋبەكتىلەرىن ءۇش جىلعا تابىس سالىعىن تولەۋدەن بوساتتىق، سالىقتىق تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە موراتوري دە جاريالاندى.
− ال قازاقستان رەسەيدىڭ قانداي تاجىريبەسىن ۇيرەنگىسى كەلەدى؟
− رەسەيدىڭ كەدەندىك وپەراتسيالاردى سيفرلاندىرۋ جانە سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ ىسىندەگى ايقىن جەتىستىگىن كورىپ وتىرمىز. كەدەن ورگاندارى ادامنىڭ ارالاسۋىن مۇلدەم دەرلىك بولدىرمايتىن تەحنولوگيالاردى - دەكلاراتسيالاردى اۆتوماتتى تۇردە تىركەۋدى جانە شىعارۋدى ەنگىزدى. وسى رەتتە قازاقستان رەسەيدىڭ زياتكەرلىك باقىلاۋ- وتكىزۋ بەكەتى مودەلىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋدى سيفرلاندىرۋ سالاسىندا رەسەي الەمدە جەتەكشى ورىنعا يە. سىزدەردىڭ سالىقتىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ جانە ۇلكەن دەرەكتەر تەحنولوگيالارىن قولدانۋ تاجىريبەلەرىڭىزگە دە ەرەكشە ءمان بەرۋگە بولادى.
− ءسىزدىڭ ەلدە بيزنەس جۇرگىزۋ ىڭعايلى بولعاندىقتان، رەسەيلىك كاسىپكەرلەردىڭ ءوز كومپانيالارىن قازاقستاندا بەلسەندى تىركەپ جاتقانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى احۋال قانداي جانە رەسەيلىك بيزنەس قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن قانشالىقتى ءتيىمدى؟
− رەسەي - قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا- ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. رەسەيدەن قازاقستانعا تارتىلعان تىكەلەي ينۆەستيتسيا كولەمى 15,7 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. 2019 -جىلى ەكىجاقتى تاۋار اينالىمى 2018 -جىلمەن سالىستىرعاندا % 6,2 ارتىپ، 20 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى.
قازاقستاندا 7 مىڭنان استام رەسەيلىك كومپانيا مەن ەكى ەلدىڭ 3,5 مىڭعا جۋىق بىرلەسكەن كاسىپورىندارى تابىستى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەكونوميكانىڭ باسىم سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالار بەلسەندى ىسكە اسىرىلۋدا. ماسەلەن، 2018 -جىلى رەسەيدىڭ ءىرى «پوليمەتالل» كومپانياسى ينۆەستيتسيا كولەمى 418 ميلليون دوللار بولاتىن «باقىرشىق» تاۋ- كەن ءوندىرۋ كاسىپورنىن ىسكە قوستى. جالپى قۇنى 6,6 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 53 ينۆەستيتسيالىق جوبانى بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
بىلتىر ءساۋىر ايىندا ءبىز وندىرىستىك كووپەراتسيا سالاسىنداعى بىرلەسكەن ءىس- قيمىل باعدارلاماسىن قابىلدادىق. ال قازان ايىندا باعدارلامانىڭ العاشقى جوباسىنىڭ اياسىندا قوستانايدا «كيروۆەتس» تراكتورلارىن شىعارۋ جۇمىسى باستالدى. زاۋىتتىڭ قۋاتتىلىعى جىلىنا 500 تراكتورعا دەيىن جاساپ شىعارۋعا جەتەدى.
ءبىز رەسەيمەن مۇناي- گاز، مۇناي- حيميا جانە باسقا دا قايتا وڭدەۋ ۇلەسى جوعارى ءونىم شىعاراتىن سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا نيەتتىمىز. كاسپي قايراڭىندا تەڭىزدەگى مۇناي- گاز جوبالارى بويىنشا ىنتىماقتاستىعىمىز نىعايدى. قازاقستان رەسەيگە ستراتەگيالىق سەرىكتەس رەتىندە سەنىم ارتادى. «لۋكويل» كومپانياسى دا ءبىزدىڭ ەلدە تابىستى جۇمىس ىستەۋدە.
بۇدان بولەك، قازاقستاندا ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان رەسەيلىك بيزنەسكە قولداۋ كورسەتەمىز. وسىنداي ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرىستى قىتاي مەن ورتالىق ازيا نارىقتارىنا شىعارامىز دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بيىلعى كۇزدە قازاقستان- رەسەي فورۋمىن وتكىزۋ جوسپارلانعان. وندا ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندە ءبىرقاتار شەشىم قابىلدانادى. وسى ماسەلەگە جانە ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ تۇتاس كەشەنىنە ۇدايى نازار اۋدارىپ وتىرعانى ءۇشىن پرەزيدەنت ۆلاديمير پۋتينگە ريزاشىلىق بىلدىرەمىن.
− قىتايدىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم- قاتىناستارى قانشالىقتى تىعىز؟ «قىتاي ەكسپانسياسى»، ق ح ر تاراپىنان تونەتىن قاۋىپ بار ما؟
− ورتالىق ازيا، قىتاي جانە رەسەي حالىقتارى عاسىرلار بويى ءبىر- بىرىمەن بەلسەندى ساۋدا جاساسىپ، رۋحاني ءىلىم- بىلىمدەرىن الماسىپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلى جىبەك جولى ايماقتىڭ تاريحي سيمۆولىنا اينالدى.
ورتالىق ازيانىڭ گەوستراتەگيالىق ورنالاسۋى مەن ونىڭ اۋقىمدى الەۋەتى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ جانە قىتايدىڭ دا نازارىن وزىنە اۋدارتىپ وتىرعانى ءسوزسىز.
«ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسى ورتالىق ازيادا تارتىمدى جوبالاردى قولعا الۋعا مۇمكىندىك بەردى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكى مەن جىبەك جولى قورىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
ارينە، «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جولدىڭ» قۇرلىقتىق قۇرامىن قىتاي مەن ەۋروپانى، تاياۋ شىعىستى بايلانىستىرىپ وتىرعان قازاقستان جانە ايماقتاعى باسقا دا ەلدەرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قىتايدان تارتىلعان ينۆەستيتسيا مەن ەكىجاقتى ساۋدا كولەمى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلەدى. 2018 -جىلى ايماقتىڭ بەس ەلىنە جيناقتالعان قىتايدىڭ تىكەلەي ينۆەستيتسياسى 15 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى. بىلتىر ورتالىق ازيانىڭ قىتايمەن جالپى تاۋار اينالىمى 33 ميلليارد دوللاردان استى. ەكى تاراپ تا ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا مۇددەلى. سوندىقتان «قىتاي ەكسپانسياسى» تۋرالى پىكىر ءىستىڭ ناقتى جاعدايىنا سايكەس كەلەدى دەپ ويلامايمىن.
− قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋدىڭ كەلەشەگى قانداي دەپ ويلايسىز؟
− قىتايمەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جەمىستى ەڭبەك ەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قارىم- قاتىناستار ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە جەتتى.
جوعارى ساياسي دەڭگەيدەگى بايلانىستاردىڭ وڭ قارقىنى قالىپتاستى. بىلتىر قىركۇيەك ايىندا شي جينپيڭمەن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىم باعىتتارىن ايقىندايتىن بىرلەسكەن مالىمدەمە قابىلداندى. ءبىز حالىقارالىق جانە ايماقتىق ۇيىمداردا (ب ۇ ۇ، ش ى ۇ، ا و س ش ك) تىعىز جۇمىس ىستەيمىز.
قىتاي - قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. 2019 -جىلى ەكىجاقتى تاۋار اينالىمى 14,5 ميلليارد دوللارعا جەتتى.
COVID-2019 پاندەمياسىمەن كۇرەستەگى ىنتىماقتاستىق پەن كورسەتىلگەن ءوزارا كومەكتى سەرىكتەستىك تاريحىنداعى جارقىن ءسات دەپ ايتۋعا بولادى. قازاقستان ۋحانعا مەديتسينالىق گۋمانيتارلىق كومەك جىبەردى. تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنىمىزدە ءتوراعا شي جينپيڭ «دوس باسىڭا ءىس تۇسكەندە تانىلادى» دەگەن ماقالدىڭ ءدال وسىنداي ساتتە وزەكتى ەكەنىن ايتتى. كوروناۆيرۋس تولقىنى قازاقستانعا كەلگەندە قىتاي تاراپى دا دەرەۋ گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتىپ، قازاقستانعا بىلىكتى ماماندار توبىن جىبەردى.
− قازاقستاندا ا ق ش- تىڭ اسكەري بازاسىنىڭ پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟
− قازاقستاندا ا ق ش- تىڭ اسكەري بازاسىن سالۋ تالقىلانىپ جاتقان جوق جانە بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق. سونىمەن بىرگە، قازاقستان مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ەنەرگەتيكا، ينۆەستيتسيا، تەحنولوگيا سياقتى ستراتەگيالىق سالالاردا تابىستى دامىپ كەلەدى. ءبىز قارۋسىزدانۋ جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ۇدايى بايلانىستامىز. وعان قوسا، ءبىز الماتىداعى بۇرىنعى وباعا قارسى ينستيتۋت بازاسىندا بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك سالاسى بويىنشا دا جۇمىس ىستەدىك. ءبىراق قازىر كەلىسىمشارتتىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى امەريكالىقتار زەرتحانادان كەتىپ، وندا تەك قازاقستاندىق ماماندار بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن جۇمىس ىستەيدى. وسى سالاداعى زەرتتەۋلەردىڭ وزەكتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز رەسەيلىك ماماندارمەن دە تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا دايىنبىز.
− بايقوڭىردىڭ قازىرگى تىنىس- تىرشىلىگى قالاي؟ ادامزاتتىڭ عارىشتى باعىندىرۋداعى باستى الەمدىك عارىش ايلاعىنىڭ بولاشاعى قانداي بولماق؟ وندا رەسەيگە ورىن بار ما؟
− عارىش سالاسىنداعى بىرلەسكەن ءوزارا ءىس- قيمىلدار مەن بايقوڭىر قالاسىن بىرلەسىپ دامىتۋ ءىسى - قازاقستان مەن رەسەيدىڭ كوپجاقتى ىنتىماقتاستىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
عارىش ايلاعىنىڭ تىرشىلىگى مەن ونىڭ ءتيىمدى دامۋ ماسەلەلەرىن ۇكىمەتارالىق كوميسسيا قاراستىرادى. اسىرەسە، بايلانىس، تەلەۆيزيا جانە عىلىمي زەرتتەۋلەر سالاسىندا قولدانىلاتىن ازاماتتىق عارىش اپپاراتتارىن قۇرۋ ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرىلەدى. «گاگارين ستارتى» جوباسى بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. عارىشقا جول اشقان وسى تاريحي الاڭدى جاڭعىرتۋعا قازاقستان، رەسەي جانە ب ا ءا ينۆەستورلارى قاراجات سالۋعا نيەتتى. «بايتەرەك» بىرلەسكەن جوباسىنىڭ ماقساتى - ۋلى وتىنمەن ۇشىرىلاتىن «پروتون» زىمىرانىنىڭ ورنىنا ەكولوگيالىق قاۋىپسىز تاسىمالداۋشى اپپارات ۇشىرۋعا ارنالعان زىمىران- عارىشتىق كەشەنىن قۇرۋ.
ەكى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسا الاتىن «بايقوڭىر» ەركىن ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ تۋرالى قازاقستاننىڭ باستاماسىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى.
بيىل قازان ايىندا عارىش ايلاعىنىڭ سالىنعانىنا 65 جىل تولادى. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز بۇل اتاۋلى داتانى لايىقتى دارەجەدە اتاپ ءوتۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ويتكەنى بايقوڭىر - بۇكىل ادامزاتتىڭ يگىلىگى. ونىڭ الەمدىك كوسموناۆتيكاداعى تاريحي ءرولى زور.
− مازمۇندى جانە قىزىقتى جاۋاپتارىڭىز ءۇشىن راحمەت! ءسوز سوڭىندا «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ۇجىمى مەن وقىرماندارىنا قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
− وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، «كومسومولسكايا پراۆدا» ۇجىمىن گازەتتىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويىمەن قۇتتىقتايمىن.
مەن دامىعان سوتسياليزم داۋىرىندە دە، توقىراۋ كەزەڭى مەن ساتسىزدىككە ۇشىراعان قايتا قۇرۋ زامانىندا دا، سونداي- اق، ك س ر و قۇلدىراعان كەزدە دە «كومسومولكانى» قىزىعىپ وقيتىنمىن. قازىر دە سولاي. «كومسومولكانىڭ» 95 جىلدىق تاريحىنىڭ كەم دەگەندە 45 جىلى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇل فاكت كوپ نارسەنى اڭعارتادى دەپ ويلايمىن.
كەلەشەكتە گازەتتەرىڭىز ەكى حالىق اراسىنداعى دوستىقتى ودان ءارى نىعايتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى دەپ سەنەمىن. سىزدەرگە شىعارماشىلىق تابىس، وقىرماندارىڭىزعا اماندىق، باق- بەرەكە تىلەيمىن.