عاسىر زۇلماتى
زۇلمات، زۇلىمدىق - «قارا تۇنەك» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ساڭىلاۋسىز، ساۋلەسىز، سوقىر قاراڭعىلىق. كۇشتەۋ، قيناۋ، قىرىپ- جويۋ، زورلىق- زومبىلىق جاساۋ، ادام ءولتىرۋ دەگەن ماعىناسى دا بار. ايدىڭ نۇرى، جۇلدىزدىڭ جارىعى تۇسپەيتىن ءتۇپسىز قاراڭعىلىقتا جاپاندا جالعىز قالعان ادامنىڭ بويىن قورقىنىش بيلەيتىنى سياقتى، زۇلىمدىق تا ەلدىڭ بويىنا ۇرەي بولىپ ەنەدى، ءسويتىپ سۇيەككە سىڭەدى.
ز ۇلىمدىق - قولدان جاسالادى، زۇلماتتى ۇيىمداستىرعان زالىم بولادى، ال زوبالاڭعا ۇشىراعان جۇرت «مازلۇم» اتالادى. بۇل ورايدا «مازلۇم» - قازاق حالقى، ال «زالىمنىڭ» ستالين ەكەنى بەلگىلى. الاساپىرانعا تولى وتكەن عاسىردىڭ باسى قازاققا الاپات اپات الا كەلدى.
«جۇت جەتى اعايىندى» دەمەكشى، حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن توڭكەرىس، ۇجىمداستىرۋ، الاپات اشتىق جانە جاپپاي قۋعىن- سۇرگىن سياقتى زۇلمات جۇرتىمىزدىڭ جارتىسىن جالمادى. اق پەن قىزىلدىڭ ارپالاسىنان كەيىنگى جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى الاپات اشتىقتا قايمانا قازاق قىناداي قىرىلدى. ادامدى ادام جەگەن الماعايىپ زامان بولدى. وسىلايشا تۇتاستاي ءبىر ۇرپاقتىڭ ءوسىمى ءۇزىلىپ قالدى. اشتىقتى تەرەڭدەتە تۇسكەن تاركىلەۋ ناۋقانى دا حالقىمىزعا اۋىر ءتيدى. 1928-1929 -جىلدارى اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇزەگە اسىرىلعان بۇل دۇربەلەڭ «اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن قىزىلكەڭىردەك ۇرانعا ۇلاستى. قازاقتىڭ قولىندا تىگەرگە تۇياق قالدىرماۋدى كوزدەگەن زۇلىمدىق ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا ۇلاستى.
ەلدىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنا جاسالعان بۇل قاستاندىق قولىندا مالى بار اۋقاتتى بايلار مەن جالپى جۇرتتىڭ شەكارا اسۋىنا سەبەپ بولدى. ۇدەرە كوشكەن ولاردىڭ كوپشىلىگى قىزىل اسكەردىڭ قولىنان مەرت بولىپ، كومۋسىز قالعان سۇيەكتەرى ساي- سالادا شاشىلىپ قالدى. بۇعان حالقىمىزدىڭ اقىل- ويىن، جۇرتقا باسشى بولعان الاش ارىستارىن - ۇلت زيالىلارىن قىناداي قىرعان 1937-1938 -جىلدارداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جالعاستى.
قىلىشىنان قان تامعان قىزىل قىرعىن قازاقتى قايماعىنان ايىردى. جۇرتتىڭ جادىن، ەلدىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋعا قاپىسىز قىزمەت ەتكەن قابىرعالى قايراتكەر ۇلدارى قۋعىنعا ۇشىراپ، ۇلتتىڭ يممۋنيتەتى السىرەدى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ جۇرت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعان بۇل زوبالاڭ جىلدار جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى ەڭ ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. مۇنى كوپتەگەن زيالىلار ۇلتقا جاسالعان «گەنوتسيد» دەپ باعالايدى. «ەتنوتسيد» دەپ باعالايتىندار دا بار. ءبىز «زۇلمات جىلدار» دەپ اتادىق.
قازاق دالاسىن شارپىعان اشتىق تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ءبىز كوپ جاعدايدا 1921 -جىلعى اشارشىلىقتى نازاردان تىس قالدىرىپ جاتامىز. بولاشاقتا وسى ماسەلەگە تاريحشىلار كەڭىنەن توقتالىپ، اشتىقتىڭ سەبەپ- سالدارىن تولىققاندى زەردەلەسە، قازاق حالقىنىڭ دەموگرافياسى، الەۋمەتتىك جاعدايى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى كۇردەلى كەزەڭنىڭ تۇتاس تاريحى ءوز باعاسىن الار ەدى.
وسى جىلدارى ورىنبور، اقتوبە، بوكەي، ورال جانە قوستاناي گۋبەرنيالارى اشتىقتان قاتتى زارداپ شەگىپ، سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدىڭ باتىسى مەن سولتۇستىك وڭىرلەرىندە ميلليونداعان ادام قايتىس بولدى. ءسويتىپ حالىقتىڭ 30 پايىزى قىرىلدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق، ەل ءىشىن اشتىقپەن قاتار سۇزەك، تىرىسقاق، وبا اۋرۋلارى جايلاپ، اياعى اۋىر جۇتقا اينالدى. سەڭدەي سوعىلىپ سەندەلگەن حالىق قايىرشىلىق كۇيگە ءتۇسىپ، قىناداي قىرىلدى.
مىسالى، ءبىر عانا قوستاناي گۋبەرنياسىندا اشتىق پەن اۋرۋ سالدارىنان حالىقتىڭ %75 عا جۋىعى كوز جۇمدى. حالىق قولىنداعى بار مالىنان ايىرىلىپ، اشارشىلىققا ۇشىراپ، توز- توزى شىقتى. ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيرەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىنشىلىك كولەمى دە كۇرت ازايدى. وسىلايشا قازاق حالقى اشارشىلىقتىڭ ەكىنشى كەزەڭىن باستان كەشتى.
كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە رەسپۋبليكاداعى مال سانى 40,5 ميلليون بولسا، 1933 -جىلى 4,5 ميلليون مال باسى عانا قالدى. سۇراپىل اشتىق پەن اۋرۋدان حالىق باس ساۋعالاپ كورشىلەس وزبەك، قىرعىز، قىتاي جەرىنە ۇدەرە اۋدى. وكىنىشكە قاراي، بارعان جەرىنە ءسىڭىپ كەتكەن قازاقتىڭ ەسەبى ءالى تولىق جاسالعان جوق. ءتىپتى الاپات اشتىقتا وپات بولعانداردىڭ سانى دا ءارتۇرلى دەرەكتەردە ءارقيلى ايتىلىپ كەلەدى. عاسىرلار بويى ەلدىك پەن ەرلىكتى تۋ ەتكەن قازاق جۇرتى زۇلمات جىلداردان امان شىقتى.
توقسان ءۇشىنشى جىلى قازاقستاندا «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، 31-مامىر ارنايى ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. كەلەسى جىلى وسى عاسىر زۇلماتىنا 100 جىل تولادى. وسىعان وراي اشارشىلىققا قاتىستى «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنەن» بولەك، ارنايى «تاعزىم مەن تاعىلىم كۇنى» بەلگىلەنسە، بۇگىنگى بۋىننىڭ بابالار الدىنداعى ءبىر پارىزى ورىندالعان بولار ەدى دەپ ويلايمىز.
