دالا دانىشپانى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءاربىر حالىقتىڭ ۇلت بولىپ، قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى، دامۋى ءۇشىن ونىڭ ومىرشەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن رۋحاني ۇستىندار، تىرەۋىشتەر كەرەك.

ونسىز قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋى قيىن بولىپ بارا جاتىر. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي بىلگەن حالىقتار عانا ۇلت بولىپ، مەملەكەت بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جايى بار. مىسالى، قىتايلار كونفۋتسيدى، وزبەكتەر ناۋايدى، تۇرىكمەندەر ماقتىمق ۇلىنى، قىرعىزدار «ماناس»، ياكۋتتار «ولونحو» جىرلارىن ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى ەتىپ العان.

قازىرگى الەمدىك وركەنيەتتە رەسمي تۇردە ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. جوق بولاتىن سەبەبى - ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىر ۇلتتى وزگە ۇلتتاردان جوعارى قويادى، مۇنىڭ اياعى شوۆينيزمگە اپارىپ سوقتىرادى دەيدى باتىس عالىمدارى. دەسەك تە، ۇلتتاردىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ءاربىر ۇلت ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن اتى باسقاشا اتالعانىمەن دە ءىس جۇزىندە ۇلتتىق يدەولوگيا ساياساتىن بارىنشا جۇرگىزىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.

جاھاندانۋ داۋىرىندە وعان قارسى باعىتتالعان ۇلت- ازاتتىق، ءدىنارالىق، الەۋمەتتىك قاقتىعىستار كۇشەيە تۇسۋدە. ادامزات قوعامىن جالپىعا ورتاق باقىتتى زامانعا جەتكىزبەك جاھاندانۋدىڭ جالعاسى الەمنىڭ استان- كەستەنىن شىعارىپ، ويعا كەلمەگەن قاۋىپ-قاتەرلەر الدان شىعىپ جاتىر. ءتىلىمىزدى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قالاي ساقتايمىز دەپ جۇرگەندە، الەمنىڭ ءبىر شەتىندە پايدا بولعان «ىندەت» تە جاھاندانىپ، الەمدى جايلاپ، جالماپ بارادى.

ءتاجتاجالدان كوروناۆيرۋس قورىققاندار قازىر وزدەرىنىڭ جەكە ۇلت، مەملەكەت ەكەندەرى ەسىنە ءتۇسىپ، وزدەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاھاندىق بايلانىستارىن توقتاتىپ، ۇلتتىق ۇيلەرىنىڭ - مەملەكەتتەرىنىڭ ەسىك- تەرەزەلەرىن قىمتاپ، ەشكىمدى كىرگىزبەي دە، شىعارماي دا ءومىر سۇرۋگە كوشىپ جاتىر. باسقا تۇسكەن اۋىر جاعدايدا نە ىستەۋىمىز كەرەك، بولاشاعىمىز قالاي بولماق دەگەن ساۋالدار كۇن تارتىبىندە تۇر.

مىنە، وسىنداي ۇلتتىڭ بولاشاق تاعدىرى كۇن تارتىبىنە قويىلعان جاعدايدا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ، باسقا الپاۋىت ۇلتتاردىڭ اسسيميلياتسياسىنا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن ارقا تۇتار، تىرەك قىلار ۇلتىمىزدىڭ بار بولمىسىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، جاقسى جاقتارىن دا، كەمشىلىكتەرىن دە ايناعا تۇسىرگەندەي ايقىنداپ بەرگەن، ادام بولىپ، حالىق بولىپ قالۋىمىز ءۇشىن نە ىستەپ، نە قويۋىمىز كەرەگىن ايتىپ، كۇندەي كۇركىرەپ، ءومىرى كۇڭىرەنۋمەن وتكەن اتا قازاق ابايداي ۇلى تۇلعا كەرەك. ابايدىڭ ۇلىلىعى سوندا، قازاق قانداي بولۋ كەرەك، ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان مىناداي قيلى زاماندا ءوزىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپتىڭ بارلىعىن دا ابايدان، ونىڭ قالامىنان شىققان 176 ولەڭ، 3 پوەما، 45 قاراسوزدەن تابامىز. سونىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ابايدىڭ رۋحاني بولمىسىنان تولىق كورەمىز؛ اباي دەگەنىمىز - قازاق، قازاق دەگەنىمىز - اباي.

اباي ەل بولۋ ءۇشىن، ءوسىپ- وركەندەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، بىرلىك كەرەك دەيدى. ابايدى وقيىق: «قازاقتىڭ ءبىر ماقالى: «ونەر الدى - بىرلىك، ىرىس الدى - تىرلىك» دەيدى. بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى - بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك - ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا، بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ جوق، بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس».

الەۋمەت تانۋشى، پسيحولوگ عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، ادامداردىڭ، ۇلتتىڭ بىرلىگى ويدىڭ بىرلىگىنەن باستالادى. وي بىرلىگى - جالپى بىرلىك اتاۋلىنىڭ باستاۋى. يدەيالىق بىرلىك بولسا، سوزدە دە، ىستە دە بىرلىك بولادى. «بىرلىكتەن ايىرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى» (ءا. بوكەيحان). ناعىز بىرلىككە ۇلتتىق نەمەسە مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتەدى. دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋعا كىرىسكەن ەلىمىزدە يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ جەتىمسىزدىگىنەن ۇلتتىق بىرلىككە قول جەتكىزۋدىڭ قيىن بولىپ جاتقانىن وسىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى.

ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، عىلىمي جاعىنان دا، جۇزەگە اسىرۋ جاعىنان دا ۇلت ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولۋىمەن بىرگە اسا قيىن وسى ءبىر ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمىن وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ايتىپ كەتىپتى. ابايدىڭ «اقىلعا بىرلىك» دەپ وتىرعانى وي بىرلىگى، يدەيا بىرلىگى بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ الدىنا وتكىر قويىلۋدا.

ادامنىڭ ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ەكى ءتۇرلى ازىق - ءتان ازىعى مەن جان ازىعى كەرەك. ابايشا ايتساق، «ادام ۇعىمى ەكى نارسەدەن: ءبىرى - ءتان، ءبىرى - جان» تۇرادى. مۇنداعى ءتان ازىعى ادامنىڭ بيولوگيالىق تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ازىق- تۇلىك پەن ىستىق- سۋىقتان قورعايتىن كيىم- كەشەك بولسا، جان ازىعى دەگەنىمىز - ونىڭ قوعامداعى قارىم- قاتىناستارىن، ومىرلىك ماقساتتارىن ايقىنداپ وتىراتىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادامگەرشىلىك نورمالارى. ءتان ازىعى نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشكە اينالسا، ادام ادامعا قاسقىر بولىپ، قوعامدى دۇنيەقوڭىزدىق، جەمقورلىق، ادىلەتسىزدىك، قىلمىس جايلايدى. ال جان ازىعى العا شىقسا، ادامگەرشىلىك سالتانات قۇرعانىمەن دە، ەلدى كەدەيشىلىك جايلاپ، كۇنكورىس قيىندايتىن بولادى. سوندىقتان دا ادامنىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى، قوعامنىڭ قالىپتى دامۋى ءۇشىن وسى ەكى ءتۇرلى - ءتان ازىعى مەن جان ازىعىنىڭ تەپە- تەڭدىگىن ساقتاپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

اباي بىلاي دەيدى: «تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك» (جەتىنشى ءسوز).

«جاس بالا انادان تۋعاندا، ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى - بىلسەم ەكەن دەمەكلىك... مۇنىڭ ءبارى - جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن» (جەتىنشى ءسوز).

اقىننىڭ ويىنشا، كوپتى كورگەن، كوپ ىزدەنگەن، كوپ نارسەنى ويىنا توقىعان، جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الاتىن ادام - اقىلدى ادام. ال اقىلسىزدىق - «ويسىز، ونەرسىز نادان ادامنىڭ ءىسى» بولسا، اقىلدى - جان قۋاتى كۇشتى ادام. اقىلسىزدىق، بىلىمسىزدىك - ادامنىڭ قورى. «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ.

ناداندىق - ءبىلىم- عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. «بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى». «اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز).

اباي الەمدە نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابار حالقىن وزگەلەردەن قالىپ قويماس ءۇشىن ونەر- بىلىمگە، عىلىمعا شاقىردى.

«عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز)، «عىلىمنىڭ ءبىر اتى - اقىل» (سوندا)، «اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن» دەپ بىلگەن اباي ەلىنىڭ ەرتەڭىن ءبىلىم- عىلىممەن بايلانىستىردى؛ سوندىقتان دا حالقىن وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، عىلىمدى ۇيرەنۋگە شاقىردى.

«عىلىم» اللانىڭ سەگىز سيپاتىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكە سالدى: «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات»، «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» (ونىنشى ءسوز). ابايدىڭ «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە - اقىماقتىق» (ون سەگىزىنشى ءسوز)، «عىلىم مال تابۋ قۇرالى ەمەس، مال عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن قاجەت» دەيدى. دەمەك، عىلىم - ءومىردى تانىپ- ءبىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى؛ ادام ءبىلىمدار بولعان سايىن اقيقاتقا قاراي، ياعني اللاعا دا جاقىنداي تۇسەدى دەگەن ءسوز».

«اقىل» (وي، يدەيا. د. ى. ) ىسكە اسۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە جۇرەكتىڭ سارابىنان ءوتىپ، جىلۋىنا ورانىپ، قايراتتانىپ، قۋاتتانىپ شىعۋى مىندەتتى. سوندا جۇرەك كەز كەلگەن «اقىلدى» قابىلداي بەرمەيدى، ولاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، بويىندا جىلۋى، جىگەرى بار ومىرشەڭ، تيىمدىلەرىن عانا قابىلدايدى. جۇرەكتىڭ مۇنداي قاسيەتتەرى تاربيەمەن قالىپتاسادى. جاقسى تاربيە العان جۇرەكتەر دۇرىس شەشىمدەر قابىلداۋعا كومەكتەسسە، «قاتىپ قالعان جۇرەكتەردە» كەرىسىنشە بولادى. سوندىقتان دا ادام ومىرىندە جاس ۇرپاق تاربيەسىنىڭ، ياعني «جۇرەك تاربيەسىنىڭ» ماڭىزى زور. مۇنداعى «جۇرەك تاربيەسى» دەپ وتىرعانىمىز - ادامگەرشىلىك تاربيەسى. مىنە، اباي اقىل بولعانىمەن دە ونى جۇرەك تاربيەسىنسىز جۇزەگە اسىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن تاعى دا ەسكەرتىپ وتىر. كەزىندە ءال- فارابي دە جۇرەكتى ادامنىڭ ەڭ باستى دەنە مۇشەسى دەگەن.

ابايدىڭ ايتۋىنشا، ءسوز «جۇرەكتەن شىقپاسا، جۇرەككە جەتپەيدى»؛ «بويدا قۋات، ويدا كوز بولماسا، وندايلارعا ايتپا ءسوز»؛ جۇرەكسىز ايتىلعان ءسوز - جالعان ءسوز، وندايلارعا سەنبە.

«جۇرەك - تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى - اسىل تاس، سول قىزىقسىز ومىردە جۇرەك قالماس. جۇرەكتەن قىزۋ- قىزبا كەتە قالسا، وزگە تاننەن ەش قىزىق ءىس تابىلماس. دوستىق، قىزىق، بار قىزىق - جۇرەك ءىسى، ار، ۇياتتىڭ ءبىر اقىل - كۇزەتشىسى. ار مەن ۇيات سىنباسا، وزگە قىلىق، ارىن، القىن - بۇل كۇننىڭ مارتەبەسى» دەپ جىرلاعان اقىن جۇرەكتىڭ ادامنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى شەشۋشى ءرولىن ءدال ايتىپ وتىر.

اقىن حالقىنىڭ كوزى، سەزىمى، جىرشىسى دەيتىن بولساق، ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن قايناعان ىشىندە ءجۇرىپ كورگەن، بارىنشا سەزىنگەن اقىننىڭ جۇرەگى «قىرىق جاماۋ».

پوەزيا - ادام جانىنىڭ سىرى، سەزىمى. ال وسى سىر مەن سەزىمنىڭ ۇياسى - جۇرەك. اباي ليريكاسىندا سەزىم مەن سىرعا تولى «جۇرەك» ءسوزى ءجيى قولدانىلادى. ادام «اقىلدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى»، «ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى» دەيتىن اباي جۇرەكتەن جارىپ شىققان نەبىر اسەم تەڭەۋلەردى، ەپيتەتتەردى، مەتافورالاردى شەبەر قولدانۋ ارقىلى قازاقتىڭ قارا سوزىنە جان ءبىتىرىپ، ولەڭنىڭ پوەتيكالىق، ويشىلدىق قۋاتىن كۇشەيتىپ، كوركەمدىك كەستەسىن قۇلپىرتىپ، سوزدەن سۋرەت سالعان. اقىننىڭ بۇل ءسوزدى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ىشىنە جينالىپ قالعان مۇڭ- شەرىن سىرتقا شىعارعان كوڭىل كۇي ليريكاسىندا كوبىرەك قولدانعانى بايقالادى.

اباي «ون جەتىنشى قارا سوزىندە» جۇرەكتى بىلايشا سويلەتەدى: «مەن - ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قانمەنەن تارايدى، جانمەن دە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرشىلىك جوق. جۇمساق توسەكتە، جىلى ۇيدە تاماعى توق جاتقان كىسىگە توسەكسىز كەدەيدىڭ، توڭىپ جۇرگەن كيىمسىزدىڭ، تاماقسىز اشتىڭ جاي- كۇيى قانداي بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاتىپ، جانىن اشىتىپ، ۇيقىسىن اشىلتىپ، توسەگىندە دوڭبەكشىتەتۇعىن - مەن. ۇلكەننەن ۇيات ساقتاپ، كىشىگە راقىم قىلدىراتىن - مەن، ءبىراق مەنى تازا ساقتاي المايدى، اقىرىندا قور بولادى. مەن تازا بولسام، ادام بالاسىن الالامايمىن: جاقسىلىققا ەلجىرەپ، ەريتۇعىن - مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ، تۋلاپ كەتەتۇعىن - مەن، ادىلەت، نىساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەردىڭ بارلىعى مەنەن شىعادى، مەنسىز وسىلاردىڭ كورگەن كۇنى نە؟ «.

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ»، «اداسقاننىڭ الدى - ءجون، ارتى - سوقپاق»، «جىگىتتەر، ويىن - ارزان، كۇلكى - قىمبات»، «كوجەكبايعا»، «كوكبايعا»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك»، «بولىس بولدىم، مىنەكي»، ء«ماز بولادى بولىسىڭ»، «كۇلەمبايعا»، «سەگىز اياق»، «باي سەيىلدى»، «ەم تابا الماي»، «زاماناقىر جاستارى»، «كوزىنەن باسقا ويى جوق»، «ءدۇتبايعا»، «جۇرەگىم، نەنى سەزەسىڭ»، «بولدى دا پارتيا»، «سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟ «، ت. ب. ولەڭدەرىندە ءوز زامانىنىڭ كەمشىلىكتەرى اياۋسىز سىنالادى. وسى ولەڭدەرىنىڭ اتتارىنان- اق اقىننىڭ ەلدىڭ ءىشىن جايلاعان الەۋمەتتىك دەرتتەردى ءدوپ باسىپ، اشى تىلمەن تۇيرەي بىلگەنىن كورەمىز.

اباي قازاق حالقىن وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن ءۇش ءتۇرلى جامانشىلىق تۋرالى ەسكەرتەدى:

«كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك. اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ، بىلەسىڭ.

ناداندىق - ءبىلىم- عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.

بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى.

ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى.

زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان حيسابىنا قوسىلادى» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز).

ابايدىڭ ۇلىلىعى ءوز حالقىنىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەردى سىناۋمەن بىرگە، ونى جويۋدىڭ جولدارىن دا كورسەتە بىلۋىنەن كورىنەدى. اقىن ادام قايتكەندە، ادام بولىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي الادى دەگەن ماڭگىلىك ساۋالعا جاۋاپ بەردى؛ عاسىرلار بويى جيناقتالعان ادامگەرشىلىك نورمالارىن جۇيەگە كەلتىرىپ، تۇتاس ءبىر «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن جاسادى.

اباي قازاقتىڭ بويىنداعى قيسىق مىنەزدەردى سىناعان ولەڭدەرىندە يماندىلىقتى باسشىلىققا الىپ وتىرعان. قۇنانباي قاجىنىڭ شاڭىراعىندا ومىرگە كەلىپ، سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىندە مۇسىلمانشا ءدارىس العان اباي جاستايىنان ءدىني ءبىلىم، تاربيە الىپ، يماندى بولىپ ءوستى.

اقىن ابدەن كەمەلىنە كەلگەن ەلۋ جاسىندا: «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل، اللاعا اۋىز جول ەمەس. ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وزگەسى حاققا قول ەمەس. دەنەنىڭ بارشا قۋاتى ونەرگە سالار بار كۇشىن. جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى ماحاببات قىلسا، ءتاڭىرى ءۇشىن» دەپ جىرلاپتى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا (1902) حاتقا تۇسكەن مىنا ولەڭىندە «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس»، «كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس...»، «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى. ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى» دەپ ادام ءومىرىنىڭ باقىتقا باستار جولىن يماني تۇرعىدان كورسەتەدى.

ادەتتە ءبىز ماحاببات ءسوزىن ەكى جاستىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك سەزىم ۇعىمىندا ءجيى قولدانامىز. اباي بىزگە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» دەگەن وسيەت قالدىرىپ وتىر. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان ماحابباتى - «اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز) وتباسىنان - اتا- اناسىن، قۇداي قوسقان قوساعىن، بالا- شاعاسىن، باۋىرلارىن، تۋىستارىن جاقسى كورۋدەن باستالىپ، ودان ءارى قاراي جالپى ادامداردى قۇرمەتتەپ، ءومىردى سۇيۋگە ۇلاسۋى كەرەك. وتباسىنىڭ تىنىشتىعى، اعايىننىڭ تاتۋلىعى ادامنىڭ باقىتتى بولۋىنا جاعداي جاساپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىنا، قوعامنىڭ وركەندەي تۇسۋىنە الىپ كەلەدى. وسى سياقتى سان- الۋان تىرشىلىك ارەكەتتەرى سۇيىسپەنشىلىكپەن سۋعارىلىپ جۇزەگە اسسا، اللانىڭ نۇرى جاۋىپ، ول ادام ومىردەگى شىن باقىتقا كەنەلەدى. ويتكەنى، «ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، عادەلەت سەزىم» (قىرىق بەسىنشى ءسوز). ادامداردى سۇيە بىلگەن ادام عانا اللانى شىن سۇيە الادى. جۇرەگى ادامگەرشىلىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ رۋحىمەن نۇرلانعان ادام - ناعىز ادام، كەمەل ادام.

حاكىم اباي «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى - دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ ءبارى بىردەي، اقىرەتكە قاراي ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، ماحشاردا سۇرالۋىڭ ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە قاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا راحاتىڭ ءبارى بىردەي ەكەن. بەس كۇندىك ءومىرىڭ بار ما، جوق پا؟ بىرىڭە- ءبىرىڭ قوناق ەكەنسىڭ، بىرەۋدىڭ بىلگەندىگىنە بىلمەستىگىن تالاستىرىپ، بىرەۋدىڭ باعىنا، مالىنا كۇندەستىك قىلىپ، يا كورسەقىزارلىق قىلىپ، كوز الارتىسپاق لايىق پا؟» دەپ، ادام بالاسىن ويلانۋعا، مىنا «بەس كۇندىك» جالعاندا سىيلاستىققا شاقىرادى. تاعى بىردە ول «تولىق مۇسىلمان بولماي - تولىق ادام بولمايدى» دەپ، كەسىپ ايتقان. ابايدىڭ يماندىلىقپەن سۋعارىلعان وي يىرىمدەرىن وقىعاندا مىناۋ مىڭ قۇبىلعان ءومىردىڭ قىر- سىرلارىن ەندى عانا تۇسىنە باستاعانداي بولاسىڭ.

ابايدى زامانى اتقا ەرتە مىنگىزىپ، ەرتە ەسەيتكەن. ەل- جۇرتىنا ءسوزىن وتكىزە الماي، ابدەن قاجىعان اباي «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەپ، قامىققاندا، نەبارى 41 جاستا، ال «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»، «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ، جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق. اعايىن بەك كوپ، ايتامىن ەپتەپ، ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق. مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم» دەپ، تورىعىپ جۇرگەن كەزىندە نەبارى 43 تە ەكەن.

ەل تۇتاستىعى وي بىرلىگىنەن، «اقىلعا بىرلىكتەن» باستاۋ الادى دەپ بىلگەن اباي وسى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى ءسوزدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن جوعارى باعالايدى. ەڭ باستى شارت - ءسوز ءتۇزۋ بولۋ ءۇشىن وي ءتۇزۋ بولۋ كەرەك. اقىن ءبىر ولەڭىندە «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ، حالقىنا ۇندەۋ تاستايدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبى - ادامدى ادام قىپ، ەلدى بىرلىكتە ساقتايتىن يدەيالار جاسالدى؛ ەندى سونى دۇرىس ءسوز ارقىلى سىرتقا شىعارىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ، ءارى قاراي جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن العا تارتىپ وتىر.

اباي وننان استام ولەڭىندە ءتىلدىڭ قۇدىرەتى، ولەڭنىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگى جايلى پىكىر بىلدىرەدى. ابايدىڭ ءسوز ونەرى جايلى وي كونتسەپتسياسى «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە - قارالى ول»، «تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن»، «بازارعا قاراپ تۇرسام اركىم بارار»، «سەگىز اياق»، «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «وزىڭە سەنبە، جاس ويشىل»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» سياقتى ولەڭدەرىندە مەيلىنشە اشىق ايتىلعان.

«ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» قازاق پوەزياسىنىڭ ولەڭمەن جازىلعان تەورياسى. ولەڭدى، ولەڭنىڭ تەورياسىن ولەڭمەن جازعان ەۋروپاداعى اتاقتى بۋالونىڭ «پوەتيكاسىمەن» سالىستىرۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە بۇل ولەڭ ابايدىڭ ءسوز ونەرى جايلى ايتقان ويلارىنىڭ شىڭى، ولەڭمەن جازىلعان مانيفەست ىسپەتتەس.

ابايدى بىلگىسى كەلگەن ادام الدىمەن، ونىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىن وقۋى كەرەك. «سەگىز اياق» - اقىننىڭ بۇكىل ادامي، شىعارماشىلىق، دۇنيەتانىمدىق بولمىسىن اڭعارتاتىن فيلوسوفيالىق تولعاۋ. ادامدى بەي- جاي قالدىرمايتىن ءومىر جايلى تەرەڭ تولعامدار سىرلى سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەر ارقىلى كوركەم كەمەلدىككە ۇلاسىپ، نەبىر عاجايىپ ويلارعا جەتەلەيدى.

اباي «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» اتتى ومىرمەن قوشتاسۋ، كەيىنگىلەرگە وسيەت مازمۇندى ولەڭىندە: «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا. سوقتىقپالى سوقپاقسىز جەردە ءوستىم، مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما! ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي، مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي. ولەڭ، شىركىن - وسەكشى، جۇرتقا جايار، سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي» دەپ، ءومىرىنىڭ قانداي جاعدايدا وتكەنى، نەنى اتقارىپ، نەنى اتقارا الماي بارا جاتقانى جايلى اعىنان جارىلىپتى.

زىمىراپ زاماندار، «كەزەكپەنەن» ۇرپاقتار اۋىسىپ جاتىر. ءبىراق تا ون توعىزىنشى عاسىردا ايتىلعان اباي سوزدەرى ءبىزدىڭ عاسىردا دا كۇنى كەشە عانا ايتىلعانداي. «ءولدى دەۋگە سيا ما، ايتىڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» دەپ، اقىننىڭ ءوزى ايتپاقشى، ابايدىڭ كەلەر ۇرپاققا جازىپ قالدىرعان وسيەتتەرى دە - قازاقپەن بىرگە ماڭگى جاسايتىن «ولمەس سوزدەر».

«ەدينيتسا - جاقسىسى، ەرگەن ەلى - بەينە ءنول. ەدينيتسا ءنولسىز- اق، ءوز باسىندىق بولار سول. ەدينيتسا بولماسا، نە بولادى وڭكەي ءنول» دەيدى ول. اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي، ابايدىڭ ءوزى عاسىرلاردا ءبىر- اق تۋاتىن «ەدينيتسا»، ءبىرتۋار ويشىل.

شىعىستا «بارلىعىن بىلەتىن، بىلگەنىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلاتىن ادام - دانىشپان، ونى ۇستاز تۇت» دەگەن ءسوز بار. اباي - قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ازىپ- توزىپ بارا جاتقان قازاقتى قايتكەندە ادام بولىپ قالاتىن، باقىتقا جەتكىزەر، ناداندىقتىڭ مي باتپاعىنان شىعارار جولدارىن ىزدەپ، «باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان»، ونى حالقىنىڭ دانالىعىنان، يسلامنىڭ يماندىلىعىنان، باتىستىڭ عىلىمىنان تاۋىپ، «تولىق ادام» ءىلىمىن جاساعان، جۇرتىن وسى ادامزات دامۋىنىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە شاقىرعان دانىشپان. اباي باستاپ، ودان كەيىن الاششىلدار جالعاستىرعان قازاقتىڭ قاسقا جولىمەن اداسپاي ءجۇرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن سىن.

اباي - قازاق ادەبيەتىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلى اقىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ماڭگىلىك ويى مەن ءسوزىن وركەنيەتتىڭ بيىگىندە تۇرىپ ايتقان دالا دانىشپانى دا. قازاقتىڭ حالىق بولىپ جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ادال ەڭبەك ەتىپ، وزىق ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرىپ، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار مەن يماندىلىقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن «تولىق ادام» بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن دە - دانا اباي. ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، ونىڭ ءسوز ونەرىنىڭ ءىنجۋ- مارجانىنا اينالعان پوەزياسىنىڭ ءاربىر ءسوزى ويىمىزعا، بويىمىزعا ادامگەرشىلىكتىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ءنارىن سەۋىپ، سانامىزدى جاڭعىرتىپ، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىمىزدى ارتتىرا تۇسۋىندە جاتىر.

دانداي ىسقاق ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Egemen Qazaqstan