ايدا بالايەۆا بەيبىت جينالىستار تۋرالى زاڭ جونىندە: قۇجات قوعام اراسىندا كەڭىنەن تالقىلاۋدان ءوتتى
ق ر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى ايدا بالايەۆا قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا اتالعان زاڭنىڭ باسىمدىقتارى تۋرالى ايتتى.
- ايدا عالىم قىزى، جاڭا زاڭنىڭ نەگىزگى باسىمدىعى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- راسىندا دا، دۇرىس بايقاپ وتىرسىز، 1995 -جىلى قابىلدانعان زاڭمەن سالىستىرعاندا جاڭا قۇجات ءبىرقاتار باسىمدىققا يە. كوپتەگەن ساراپشىلار زاڭنىڭ ءار بابىنا قاتىستى جەكە- جەكە تۇسىنىكتەمەلەر بەردى. سوندىقتان ەگجەي- تەگجەيىنە بارماي- اق قويايىن. تۇتاستاي العاندا، قۇجات بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ديالوگتى دەموكراتيالاندىرۋعا، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتى جاعدايلار جاساۋعا باعىتتالعان. سونىڭ ىشىندە جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ، وعان قاتىسۋشىلاردىڭ، سونداي- اق جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار اراسىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى تەڭ بولۋگە جانە ەڭ باستىسى، ازاماتتاردىڭ بەيبىت جانە قارۋسىز جينالىپ، ءوز كوزقاراسىن بىلدىرۋىنە كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن ناقتى ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان. ميتينگ ۇيىمداستىرۋشىلارىنا رۇقسات بەرمەۋ ءۇشىن نەمەسە ميتينگكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىن ورىندى عانا بەلگىلەۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار ەسكى زاڭ ەرەجەلەرىن قالاۋىنشا بۇرمالاي الاتىن.
قازىرگى زاڭ نورماسى بويىنشا تەك الماتى قالاسىنىڭ وزىندە جينالىس وتكىزەتىن كەم دەگەندە 24 ارنايى ورىن بەلگىلەندى، ياعني ءار اۋداندا ءۇش ورىننان بار. ال نۇر- سۇلتان قالاسىندا 12 ورىن بولادى. سونىمەن قوسا، بۇل ورىننىڭ بارلىعى اۋداندار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ ورتالىق بولىگىندە بولۋى ءتيىس. بۇنىمەن قوسا، ميتينگ وتكىزۋگە رۇقسات بەرۋدى ەسكەرتۋ تارتىبىمەن الماستىرۋ دا - دەموكراتياعا قاراي جاسالعان ۇلكەن قادام.
كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە ءالى كۇنگە دەيىن رۇقسات بەرۋ ءتارتىبى قولدانىلادى. ەڭ سالماقتى كورسەتكىش - «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» زاڭى تۇتاستاي قوعامنىڭ، قۇقىق قورعاۋشىلار جانە ساراپشىلاردىڭ اراسىندا كەڭىنەن تالقىلانعانى دەپ اتاعىم كەلەدى. ازاماتتىق قوعاممەن بىرلەسىپ تالقىعا تۇسكەن سوڭ قۇجات پارلامەنت قابىرعاسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. زاڭنان حابارى بار كەز كەلگەن ادام 1995 -جىلعى زاڭ مەن قازىرگى زاڭنىڭ رەداكتسياسىن سالىستىرىپ قاراسا بولادى، مەنىڭ ويىمشا وسىلاي ىستەگەندە ولارعا بىردەڭەنى ءتۇسىندىرۋدىڭ دە قاجەتى بولماي قالادى.
- دەگەنمەن، وسىنداي وڭ وزگەرىستەرگە قاراماستان، ءبىراز ادامدار جاڭا زاڭدى سىنعا الىپ جاتىر. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
- راس، زاڭدى سىناۋشىلار جوق ەمەس، ايتسە دە بۇل قالىپتى قۇبىلىس. مىسالى، بەيبىت جيىنداردى ۇيىمداستىرۋشىلارعا جاس شەكتەۋى قويىلعانىنا كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلى تولمايدى. ءبىراق زاڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي بارلىعى انىق جازىلعان، 18 جاسقا تولماعان قازاقستان ازامىتىنىڭ بەيبىت جيىندارعا قاتىسۋعا تولىق قۇقى بار، ءبىراق كامەلەت جاسىنا جەتپەگەندىكتەن ولار ۇيىمداستىرۋشى بولا المايدى. سەبەبى، ۇيىمداستىرۋ دەگەنىڭىز نەگىزىنەن «ەرەسەك ادامدارعا» قاتىستى بولاتىن بەلگىلى ءبىر مۇمكىندىكتەردى (مىسالى ميتينگىنى قارجىلاندىرۋدى) قاجەت ەتەدى. ال بەيبىت جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جاسىنا شەكتەۋ قويۋ باسقا ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە ەۋرووداققا كىرەتىن ەلدەردە دە بار. ەسكەرەتىن تاعى ءبىر ماسەلە: ەلىمىزدە كامەلەت جاسىنا تولماعان بالالاردى ميتينگىگە قاتىستىرىپ، الدەبىرەۋلەر ءوز ماقساتىنا پايدالانىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەتىن ادامدار كوپ. ولاردىڭ پىكىرىن دە ەسكەرگەن دۇرىس. وسىنداي جاعدايلارعا قاراماستان، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا ءبىرقاتار مىندەت جۇكتەلگەن: قۇقىقتىق ءتارتىپ، مەديتسينالىق كومەك، ءورت قاۋىپسىزدىگىن سولار قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. مۇنىڭ بارىنەن ۇيىمداستىرۋشىلار بوساتىلىپ وتىر.
- زاڭ جۇمىس ىستەگەن كەزدە قانداي دا ءبىر قيىندىق تۋىنداپ جاتسا مينيسترلىك تاراپىنان ۇسىنىستار دايىندالا ما؟
- زاڭنامانى ازىرلەگەن ورگان رەتىندە اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى ونىڭ ءتيىستى دارەجەدە ورىندالۋىنا دا ۇنەمى مونيتورينگ جاساپ وتىرادى. زاڭنىڭ ءىس جۇزىندە قولدانىلۋ ناتيجەسى بويىنشا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا ۇسىنىس بەرىلەدى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە مينيسترلىك زاڭنىڭ ەرەجەلەرىن وڭىردەگى جەرگىلىكتى بيلىككە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى - زاڭنىڭ تاجىريبەدە جۇزەگە اسۋى. اۋەلى ءبىز جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا قۇجاتتىڭ نورمالارى مەن ونداعى جاڭالىقتاردى ءتۇسىندىرىپ، پراكتيكادا قالاي قولدانىلاتىنىن كورۋىمىز كەرەك. وسىنىڭ بارلىعىن ەسەپكە الىپ بارىپ قانا قانداي دا ءبىر قورىتىندى جاساۋعا جانە ۇسىنىس تۋرالى ايتۋعا بولادى.
- بەيبىت جيىن وتكىزۋگە اتقارۋشى ورگاندار رۇقسات بەرمەسە، ولاردىڭ ارەكەتىنىڭ زاڭعا قانشالىقتى سايكەس ەكەنىن كىم تەكسەرىپ، باقىلاپ وتىرادى؟
- ەگەر ۇيىمداستىرۋشىلارعا بەيبىت جيىن وتكىزۋگە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ەش سەبەپسىز تىيىم سالسا، وندا ۇيىمداستىرۋشىلار زاڭ نورمالارىنا سايكەس، بۇل شەشىمگە قاتىستى سوتقا شاعىم تۇسىرە الادى نەمەسە ولاردان جوعارى تۇرعان ورگاندارعا جۇگىنۋىنە دە مۇمكىندىگى بار. بۇدان بولەك، مەنىڭ ويىمشا، كەز كەلگەن شەشىم الەۋمەتتىك جەلىدە كەڭىنەن تالقىلانادى عوي، سوندىقتان قابىلداناتىن شەشىمدەر ەلەۋسىز قالماسى انىق.
- ال بەيبىت جيىن وتكىزۋگە ارنالعان ورىندى تاڭداۋ كەزىندە قوعامنىڭ پىكىرى ەسكەرىلە مە؟
- زاڭ بويىنشا مۇنداي ورىنداردى انىقتاۋعا ءۇش اي مەرزىمى بەكىتىلگەن. زاڭعا پرەزيدەنت قول قويدى، رەسمي ب ا ق- تا جاريالاندى. زاڭ بويىنشا مەملەكەت باسشىسى قول قويعاننان كەيىنگى 10 كۇننەن سوڭ قۇجات كۇشىنە ەنەدى. سودان كەيىن ءماسليحات بەيبىت جيىن وتكىزۋگە ارنالعان ورىندى جۇرتشىلىقپەن كەڭىنەن تالقىلاپ انىقتاۋعا مىندەتتى. زاڭناماعا سايكەس، بارلىق ۇسىنىستار مىندەتتى تۇردە ءنورماتيۆتى- قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ اشىق پورتالىنا سالىنادى، سول جەردە حالىقپەن كەلىسىلەدى. سونىمەن قاتار وڭىرلەردەگى قوعامدىق كەڭەستەردە دە كەڭىنەن تالقىلانادى.