اباي مۇراسى - قازاق ءدىني تانىمىنىڭ ايناسى
«عيشىق» ءسوزى سوپىلىق دۇنيەتانىمدا ۇلى بولمىسقا دەگەن ماحابباتتى بىلدىرەدى. ابايدىڭ «ءساڭا «عيشق» بولىپ «كەمتار»، سونىمەن قاتار «پاتشا - قۇداي، سىيىندىم، تۋرا باستا وزىڭە…» دەگەندەگى عيشق، كەمتار ۇعىمدارى - سوپىلىقتاعى قۇدايلىق ماحاببات جانە فاقير، عاريب ۇستانىمدارىن كورسەتەتىن ءتاڭىردىڭ رۋحاني يناياتى مەن نۇرىنا قاجەتتىلىگى مەن زارۋلىگىن، ونىڭ ماعىناۋي ازىعىن اڭساۋشىلىقتى سيپاتتايتىن ياساۋيدىڭ فاقر فيلوسوفياسىنىڭ ەڭ باستى كاتەگوريالارى.
فاقر فيلوسوفياسى - «شاعيري ءفارياد» ءداستۇرى - (فارياد ۇعىمى «تەڭدەسى جوق اقىندار» ماعىناسىندا ەمەس، جانى ءتاڭىر ماحابباتىمەن كۇيىپ جانعان، كوكىرەگىن شەر باسىپ، قايعى- مۇڭعا تولىپ، جان ايقايىن تاڭىرگە عانا شاعىمدانىپ، مۇڭىن شاعاتىن اقىندار. جالپى، ابايدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىنان ءمان ىزدەۋ بۇگىنگى ابايتانۋدىڭ ەڭ باستى شارتى بولۋ قاجەت. ءبىراق ءوزى كەشەگى قىسىمدا «فارياد» - جان ايقايى ىشىندە جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سىرلى بوياۋمەن كومكەرىپ، تانىتقان ابايىن بۇگىن دە سول بوياۋىمەن كوسىلتە بەرۋ «ۋاقىت» دەگەن ۇعىمنىڭ قۇنسىزدانۋىنا اپارىپ سوعادى دەپ ويلايمىن. ءتاڭىردىڭ يۋزي، ياعني ديدارىن اڭساۋشى ياساۋي، حاكىم اتا، سۋفي اللايار، فۋزۋلي، ءشامسي، سايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي سياقتى، ت. ب. مۇسىلمان- تۇرىك شايىرلارىنىڭ جولى.
اباي «جيىرما ءبىرىنشى قارا سوزىندە» «دەسىندەر» مەن «دەمەسىندەردىڭ» اراسىن اشىپ كورسەتەدى.
بۇل - ماقتاننىڭ ەكى كاتەگورياسى. دەمەسىندەر - اقىلدى، ارلى، ارتىق تۋعانداردىڭ مىنەزى، ياعني ولار ءارتۇرلى جاماندىقتاردان بويىن اۋلاق ۇستايتىنداردىڭ توبى. بۇلاردىڭ ءىسى - ەستىلىك.
دەسىندەر - بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «مەنى زيالى دەسىن»، «دانا ەكەن نەمەسە جاقسى دەسىن»، «پاتريوت نەمەسە ۇلتشىل دەسىن» دەپ ازاپتانىپ، اردى ۇمىتقان رياكەرلەردىڭ توبى. بۇلاردىڭ ءىسى - ماقتانشاقتىق.
ەكەۋىن دە اباي ماقتان كاتەگورياسىنا قويىپ، سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى ريانىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز تۇرلەرىن وتە تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزگەن. سوپىلىق دۇنيەتانىمدا دەمەسىندەر توبىن «مەلامەتيلىك»، ال دەسىندەر توبىن «مۋستاسۋيفا» دەيدى. ياساۋي ىلىمىندەگى ەستىلىك، ماقتاننان قاشۋ ماسەلەسى بويىنشا شاكارىم «الەمدى تۇگەل مەن كورىپ، ەشكىم مەنى بىلمەسە» دەپ وي تۇيگەن.
شاكارىم دە، اباي دا عىلىم ماسەلەسىندە ياساۋيدىڭ ار تۇزەيتىن عىلىمىن باسشىلىققا الادى. ونىڭ جان قۇمارلىعى مەن ءتان قۇمارلىعى دا وسى ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن.
اباي ار تۇزەيتىن عىلىمدى قۇراننىڭ ىشكى ءمانى رەتىندە تۇسىندىرەدى. «ءتۇزۋ ءسوزدىڭ سىرتىن ەمەس، سىرىن كور» دەپ، ياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنا ۇندەيدى. اباي قۇراندى «ءتۇزۋ ءسوز نەمەسە تۇگەل ءسوز» ۇعىمدارى ارقىلى بەرەدى. اباي ار تۇزەيتىن عىلىمدى «ازىرەت ءالى، ايداحارسىز ءسوز»، ياعني شاريعاتتا ەمەس، سونداي-اق، «التىن شەك، سارى الا قىز» كالام دا ەمەس، «ءتۇبى تەرەڭ ءسوزدى» ءحال ءىلىمى رەتىندە تانىتادى. مىنە، وسى عىلىم ەلدى ءناپسى زىندانىنان الىپ شىعادى.
قوعامدا ەكى تيپ ادام بار. ءبىرى - الارمان، ەكىنشىسى - بەرەرمەن. ءبىراق ءبىر قىزىعى ەكەۋى دە «ساتۋشى». ەكەۋى دە ءبىر- بىرىنە «تەگىن» ەشتەڭە بەرمەيدى. بۇل جەردە قىزىق نە بار؟ ءبارى ورىندى، قوعامداعى ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ بۇدان ارتىق قانداي زاڭدىلىعى بولۋى مۇمكىن دەۋىڭىزگە كۇمان جوق.
ءبىراق ابايدىڭ دەرتىنە ۇڭىلسەڭىز، قوعامدا ەش ادال ەڭبەك جوق، ءوندىرىس جوق، ءبىراق «قۇجىناعان» تىرشىلىك. ادامدار «قارعاداي شۋلاسىپ، يتشە وشىگىپ، شىبىنداي قۇجىناپ» دۇنيە- بوعىنا مالىنىپ جاتىر. قوعامدى ناداندىق جايلاعان. ياساۋي نادانداردى ءتاڭىردىڭ اماناتى - جاننىڭ قادىرىن بىلە الماي پۇشىق پۇلعا ساتىپ ءجۇر دەسە، اباي دا نادانداردى ءتاڭىردىڭ بەرگەن «جانىن» - ارىن دۇنيە- بوققا ساتىپ ءجۇر دەيدى.
ابايدىڭ «الارمانى دا، بەرەرمەنى دە» ارىن، جانىن ساتۋشىلار. ءبارى «ۇيا بۇزار» ىندەتكە دۋشار بولعان. بۇل جەردەگى «ۇيا» ۇعىمى - ار، جان، رۋح دەگەن ءسوز. ادام ۇياسىنىڭ بۇزىلۋى - ونىڭ ارىنىڭ بۇزىلۋى بولسا، قوعام ۇياسىنىڭ بۇزىلۋى - قيانات، زۇلىمدىق، ارامدىق، دۇنيەقورلىق، پايداكۇنەمدىك، ارسىزدىق، بەرەكەسىزدىك، دۇشپاندىق.
اباي وسىنداي دەرتكە شالدىققان ەلگە داۋا ىزدەيدى. ونىڭ داۋاسى - قۇران، تۇگەل ءسوز، ادام بويىنا يماندىلىق دارىتاتىن ار تۇزەيتىن عىلىم. ابايدىڭ ءتۇزۋ ءسوزى - اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى»، ياعني ەلدى تۇزەيتىن ءسوز - ءارى قيسىندى ءارى ولەڭمەن ء(بايىتمىسال) جازىلعان اللانىڭ ءسوزى، قۇران. قۇران - اقىلدى ءسوز بەن تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىمنىڭ كوزى، سونداي- اق ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ سياقتى ادامدىق قۇندىلىقتاردىڭ كەنى. ول «ءتۇزۋ سوزبەن عانا ەلدى تۇزەۋگە بولادى» دەيدى.
ەلدى تۇزەيتىن ءتۇزۋ ءسوزدى تابۋدىڭ، تانۋدىڭ، تىڭداتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ويتكەنى ءتۇزۋ ءسوزدى تانيتىن ايتۋشىنىڭ دا، ءتۇزۋ ءسوزدى تالاپ ەتەر تىڭداۋشىلاردىڭ دا كوبى نادان. ال كەيبىرى ءتۇزۋ ءسوزدى تانىمايدى دا. ويتكەنى ولار ءتاڭىردىڭ بار جانە ءبىر ەكەنىنە، قۇراننىڭ اقيقات ەكەنىنە، پايعامبارلارعا، پەرىشتەلەرگە، تاعدىر، قازاعا، ولگەننەن سوڭ تىرىلۋگە سەنبەيدى.
وڭشەڭ «كىسىمسىنگەن - مەنمەن، ءناپسىقۇمار، ءبىلىمسىز، نادان، ماقتان، مالقۇمار، ارامدىق، ۇرلىق، پايداكۇنەم، نەنى ۇعا السىن» دەيدى.
اباي ءوز تىڭداۋشىسى قازاق حالقىنان وسى مىندەرىڭدى تۇزە، قۇرانعا ىنتا قوي، سوندا عانا ەر، دانا بولاسىڭ، «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ، يماندىلىققا شاقىرادى. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.
وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانيگۇل،
يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن ءتاحقيق ءبىل» دەپ، يماندىلىققا ماحابباتپەن ۇندەيدى. بۇل جەردەگى «يمان- گۇل» ۇعىمى - ياساۋي ءىلىمىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ونىڭ سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى «يماني بوستان، يماني گۇل، يماني نۇر، يماني سىر» سياقتى يمان دارەجەلەرىنىڭ تاريقاتتاعى ماقامى.
اباي ءتاڭىردى، ادامزاتتى ماحابباتپەن ءسۇيۋدىڭ ناعىز ءدىن، شىنايى عيبادات رەتىندە تانىپ يمان كەلتىرگەندەردى حاقتىڭ دوسى، كەمەل ادام دەپ تانيدى. ياعني ءدىنىم - ماحاببات دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل دا ابايدىڭ ياساۋيدىڭ «ابيد بولما، زاحيد بولما، عاشىق بول!»، ءجۇنىس امىرەنىڭ «مەنىڭ ءدىنىم - عاشىقتىق» دەگەن ءداستۇرىنىڭ ميراسشىسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
اباي دۇنيەتانىمىندا دا يماننىڭ ءۇش ساتىسى بار. «يماننىڭ ءۇش دارەجەسىن كوڭىلگە مىقتاپ بەكىتپەي، بۇلار جەمىس بەرمەس. ءىستىڭ باسى - رەتىن تانىماقتىق، يمان بىلمەس تاعاتتى قابىل دەمەن. ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول، پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» دەگەن ابايدىڭ ياساۋيدىڭ ىلىمىندەگى شاريعات، تاريقات جانە حاقيقات ماقامدارىنا ساي يمان دارەجەلەرىن اشۋعا تىرىسقاندىعىن كورۋگە بولادى.
ادام «ادام» دەگەن اتقا لايىق بولعاننان كەيىن عانا ءتاڭىردى، ءوزىن، الەمدى تاني الادى ەكەن. ءتاڭىردى تانۋدىڭ شارتى - ادامدىعىن بۇزباۋ، «جالب-ي مانفاعات» (قوعامعا پايدالى ءىستى جايۋ) جانە «دافعى مۋزاررات» (قوعامعا زياندى ءىستى تىيۋ) اراسىن ايىرا بىلەتىن عىلىمدى ۇيرەنۋ. قاراساڭىز، اباي دۇنيەتانىمىنداعى ءتاڭىردى تانۋ ۇستانىمى تىكەلەي قوعامدىق نەگىزگە سۇيەنگەن جاقسى مەن جاماندى ايىرۋدان باستالادى. بۇل ماسەلە ياساۋيدىڭ «ميرات- ۋل قۋلۋب» اتتى ريسالاسىنداعى قوعامنىڭ باياندى بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇستانىم رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. بۇل عىلىم - ادامدىقتىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەيتىن، جاقسى مەن جاماندى ايىراتىن، «ار تۇزەيتىن عىلىم».
اباي عىلىم دەپ ادامنىڭ بويىنداعى «زاررە عىلىمى» ارقىلى «ءتاڭىر عىلىمىنىڭ» مانىنە جەتۋگە ۇمتىلۋدى ايتادى. بۇل تۋرالى اباي «…ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەنەن تابىلادى». ال «عىلىمعا ىنتىقتىقتىڭ ءوزى ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى». بۇل عىلىم - قۇدايلىق عاشىقتىق. عىلىم - بارلىق نارسەنى بىلەتىن اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات، ال حاقيقاتقا عاشىقتىقتىڭ ءوزى - ادامدىق ءارى دۇرىستىق (حاقلىق). عىلىمنىڭ ءمانى دە وسى حاقيقاتقا عاشىقتىق ارقىلى اشىلادى.
«بولماسا مال، ماقتان، قۇرمەت پەن اتاققا دەگەن ماحابباتتارمەن عىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى».
مىنە، ابايدىڭ عىلىم تۇسىنىگى بۇگىنگى ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن عىلىم ۇعىمىمىزدان بولەك. ونىڭ عىلىمى - بۇگىنگى دانالىق ماسەلەسى. ياساۋيدىڭ حيكمەت فيلوسوفياسى. بۇل جەردە اباي ايتۋشى رەتىندە ايتپاقشى بولعان تۇگەل ءسوزىنىڭ ءمانىن، وتە نازىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ايىرماشىلىقتارىن تىڭداۋشىسىنا تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزۋ، ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتەدى. وسى جەرگە دەيىن اباي عىلىمنىڭ جاقسى، جامانىن ايىرىپ كورسەتىپ، تىڭداۋشىسىنا «شىن عىلىم مەن جالعان عىلىمنىڭ»، «شىن ماحاببات پەن جالعان ماحابباتتىڭ» ءمانىن رەت- رەتىمەن اشىپ كورسەتىپ كەلىپ، ەندى «ىقىلاستىڭ» ءوزىن ادامدىققا لايىقتى جانە لايىقتى ەمەس دەپ ءبولىپ قاراستىرادى.
ابايدىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ءتاڭىر ءۇشىن وعان يمان كەلتىرمەسەڭ دە ەشتەڭەسى كەتپەيدى، ويتكەنى ول - ءتاڭىر، الەمدى، ءدىندى، كىتاپتى سەن ءۇشىن، سەنىڭ يگىلىگىڭە، جاندى- جانسىزداردى دا سەنى سۇيگەندىكتەن جاراتقان، سوندىقتان «ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىر، سوندا عانا وعان شىن يمان كەلتىرگەن بولاسىڭ» دەيدى. وندا دا «ءوزىڭ ءۇشىن كەلتىرگەن يماننان» پايدالانا بىلسەڭ، «كاميل يمان» بولادى. ءارى قاراي اباي يماننان پايدالانۋ جولىن كورسەتىپ، «ادامدىققا جەتۋدىڭ جولى رەتىندە ءوز ىستەرىن (پيعىلدارىن) ءتاڭىردىڭ «ۇلى ىستەرىنە» ۇقساتۋعا تىرىسۋ دەيدى. بۇل قۇرانداعى «ءتاڭىردىڭ احلاقىمەن سومدالىڭىز» (تاھاللاقۋ بي- احلاقي- اللاھ) اياتىنىڭ تۇسىندىرمەسى، سونىمەن قاتار سوپىلىق مۇراتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولىپ تابىلادى.
ول ءبىلىمدى ادام ماسەلەسىنە تەرەڭىنەن توقتالعان. ءبىلىمدىنىڭ ءسوزى - ءتۇزۋ ءسوز، قۇران. كوكىرەك كوزى اشىق بولادى. كوكىرەكتەگى كوز ەشقاشان ۇيىقتامايدى. دەمەك، ءبىلىمدى ادام - كوڭىلى وياۋ، جۇرەگى اينا، ءتۇزۋ سوزگە جاقىن ادام. ال تالاپسىز جاننىڭ كوڭىلى ۇيقىدا، ەلەرمە، ءتۇزۋ سوزدەن جىراق، يمانسىز، رياكەر، ەكىجۇزدى، قالبى تاس مەڭىرەۋ، سوندىقتان دا جالىققىش، بويكۇيەز، مۇراتى جوق، ماقساتسىز، ياعني «بايلاۋلى ەمەس اقىل، وي». اباي ءوزىن وسى ەكى ادام تيپتەرىمەن سالىستىرىپ، «مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس» دەپ سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى «قاۋىپ پەن ءۇمىت» (ھاۋف ۋا راجا) كۇيىن كەشەدى. بۇل حالدەر - ادامنىڭ رۋحاني جەتىلۋىن كورسەتەتىن اسۋلار. قۇراندا «شىن عالىم، شىنايى ءتاڭىر دوستارى اۋليەلەردىڭ ءحالى قاۋىپ پەن ءۇمىت اراسىندا دەلىنگەن. بۇل حالدەگى ادام ءوزىنىڭ جەتكەن ماقامى مەن كۇيىنە كوڭىلى تويماي، ۇنەمى ىشكى تولعانىستا بولىپ، رۋحىن مازالاي بەرەدى. اباي دا جانى ازاپقا ءتۇسىپ، اقيقاتتى ىزدەپ، جالعىزدىققا سالىنىپ، جان- ايقايعا باسادى. ونىڭ «جان ايقايىنا» (ءفاريادىنا) تابيعات قويناۋىنداعى جارتاس تا جاڭعىرىعىمەن ءۇن قوسادى.
دوساي كەنجەتاي، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«استانا اقشامى»
