ابايدى ءتۇسىنىپ وقۋدىڭ ءوزى تالانت
مۇنى ايتىپ وتىرعانداعى ويىم، ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ شىڭى، ءوزىم وقىپ، بىلگەن مۇسىلمان الەمىندەگى اللادان باستاپ، پايعامبارىمىز جانە يمان، جالپى دىنگە قاراتىپ ايتىلعان ءام جازىلعان پىكىر-تۇجىرىمداردىڭ، ءتۇيىن-تۇيسىكتەردىڭ ەڭ وزىعى «وتىز سەگىزىنشى ءسوزى» مە دەپ قالدىم.
نە دەگەن تەرەڭدىك، نە دەگەن كول-كوسىر پاراسات-پايىم. عۇلامالىق. ول «ەي، جۇرەگىمنىڭ قۋاتتارى، پەرزەنتلەرىم!» دەپ باستالادى. بۇل ماعان، قازاقتى بىلاي قويعاندا، بۇكىل الەمگە قاراتىپ ايتىلعان ءسوز سەكىلدى. مۇنى، اتالعان قارا ءسوزدى قايتا ءبىر وقىپ شىققاسىن ايتىپ وتىرمىن. ايتسە دە، ونداعى ۇشان-تەڭىز ءبىلىم مەن بىلىكتىلىككە قول دا، وي دا جەتكىزدىم، وعان تولىق قانىقتىم دەسەم كىنالى دا كۇنالى بولىپ قالامىن. ءبىراق، جۇرەگىم سەزەدى. ابايدىڭ وزىنەن كەيىن، ءوزى جانە شىعارماسى تۋرالى ۇرپاعىنا ماڭگىلىك شەشۋگە جۇمباق قالدىرىپ، «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن…» دەۋىنىڭ سىرى سوندا ەكەن عوي… دوستويەۆسكي پۋشكين تۋرالى، اقىن ەسكەرتكىشىنىڭ باسىندا تۇرىپ، وسى تاقىلەتتەس ءسوز ايتقان ەدى. پۋشكين جۇمباقتىعىن سىر ەتكەن.
ءبىر قىزىعى ءبىز، ءوز-وزىنە سۇيسىنگەندەردى، ءوزىن-ءوزى جاقسى كورىپ، اتىنا شاڭ جۋىتپاي، اتىنا سىن ايتىلسا تۋلايتىنداردى «نارسيسس (گرەك ميفولوگياسىندا ناركيسس) نەمەسە نارتسيسسيزممەن دەرتتى» دەيمىز، ونى اباي، و سوزگە قاراعاندا الدەقايدا تەرەڭ دە، كەڭ پايىم-پاراساتپەن «ايناعا تابىنۋ» (قارا سوزدەگى سويلەم «بۇل ايناعا تابىنعاندار…» دەپ باستالادى)» دەپتى. ال، ادام ايناعا قاراپ تۇرعاندا، ودان كىمدى كورەتىنىن بىلەسىزدەر. سوندىقتان، دوستارىم، ابايدىڭ «وتىز سەگىزىنشى ءسوزىن»، مەنىڭ ازدى-كوپتى، بارلى-جوقتى ءوز ويىمدى تاراتىپ ايتقانىما قاراعاندا، وزدەرىڭىز وعان قايتا-قايتا ورالعاندارىڭىز ءجون. قورىتا ايتقاندا، ابايدى «قايتا-قايتا وقىپ، ءتىپتى، جاستانىپ جاتۋلارىڭ كەرەك» دەگەن ۇستازدارىما مىڭ العىس.
***
اباي شىندىققا، ءتىپتى اقيقاتتىڭ وزىنە تىك قاراپ، ولاردى ايتتى دا، جازدى. وي ءتۇيدى. ولەڭ تۋدىرىپ، قارا سوزدەرىنە ارقاۋ ەتتى. اقيقات -جالقى، شىندىق -كوپ. دانىشپان سونى ءبىلدى ءارى سەزدى. ونىڭ اقيقاتقا جۇگىنىپ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اجال -حاق» دەۋىنىڭ سىرى سوندا. ال شىندىققا يەك ارتىپ ي. تۋرگەنيەۆتىڭ «وتسى ي دەتي»(اكەلەر مەن بالالار) شىعارماسىنداعىداي اكەسى قۇنانبايمەن توبە باسىندا بەتپە-بەت قالىپ، اكەسىنىڭ ايتقان اقىل-كەڭەسى، ايىپ سوزىنە قاراي جاۋاپ بەرگەن ءباتۋالى ءسوزى، وي-تولعامى سونىڭ ايعاعى.
اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى ديالوگ ايگىلى روماندى وقىعاندارعا جاقسى تانىس بولۋى كەرەك. قۇنانباي ۇلىنا نە دەپ ءمىن تاقتى؟ اكە سوزىنە اباي قانداي جاۋاپ قاتتى؟ وقىپ كورەيىك!
-سەنىڭ باسىڭنان ءۇش ءتۇرلى ءمىن كورەمىن. سونى تىڭدا! ەڭ اۋەلى، ارزان مەن قىمباتتىڭ پارقىن ايىرمايسىڭ. وزىڭدەگى بارىڭدى ارزان ۇستايسىڭ. بۇلداي بىلمەيسىڭ. كوپ كۇلكىگە، بولىمسىز ەرمەككە اسىلىڭدى شاشاسىڭ. جايداقسىڭ! جايداق سۋدى يت تە، قۇس تا جالايدى. ەكىنشى، دوس پەن قاستى ساراپتامايسىڭ. دوسقا دوسشا، قاسقا قاسشا قىرىڭ جوق. جۇرت باستايتىن ادام ونداي بولمايدى. باسىنا ەل ۇيرىلمەيدى. ءۇشىنشى، ورىسشىلسىڭ. سولاي قاراي دەن قويىپ باراسىڭ. ءدىن، مۇسىلمان جات سانايتىنىن ەسكەرمەيسىڭ! -دەدى.
-وسى ءۇش ايتقانىڭىزدىڭ ۇشەۋىنە دە داۋ ايتام، اكە. وزىمدىكى دۇرىس دەپ ايتام. ەڭ اۋەلى، جايداق سۋعا تەڭگەردىڭىز. قولىندا قۇرالى بار جالعىز-جارىمعا عانا پايداسى تيەتىن شىڭىراۋداعى سۋ بولعانشا، قۇرالدى، قۇرالسىز، كارى، جاسقا تۇگەل پايداسى تيەتىن جايداق سۋ بولعاندى ارتىق سانايمىن.
ەكىنشى، ەل الاتىن ءتاسىلدى ايتتىڭىز. ەل بيلەيتىندەردىڭ مىنەزىن ايتتىڭىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، ەل ءبىر زاماندا قوي سياقتى بولعان. ءبىر قورا قويدى جالعىز قويشى «اي» دەسە ورگىزىپ، «شايت» دەسە جۋساتاتىن بولعان. بەرتىن كەلە، ەل تۇيە سياقتى بولدى. الدىنا تاس لاقتىرىپ «شوك» دەسەڭ، اڭىراپ بارىپ قانا بۇرىلادى. ال قازىرگى ەل بۇرىنعى كوربالالىقتان، ناشار، مومىندىقتان سەيىلىپ، كوزىن اشىپ كەلەدى. ەندىگى ەل جىلقى سياقتى بولدى. اياز بەن بوراندا، جاۋىن-شاشىندا توپ نە كورسە، سونى كورۋگە شىداعان، جانىن اياماعان، قار توسەنىپ، مۇز جاستانعان، ەتەگىن توسەك، جەڭىن جاستىق قىلعان باقتاشى عانا باعا الادى… جاناشىرى بار، جاقسىلىق پايداسى بار عانا كىسى باعادى…
ءۇشىنشى، ورىستى ايتتىڭىز. حالىق ءۇشىن دە، ءوزىم ءۇشىن دە دۇنيەنىڭ ەڭ اسىلى -ءبىلىم-ونەر. سول ونەر ورىستا. مەن بارلىق تىرلىكتەن الا الماعان اسىلدى سودان الاتىن بولسام، ونداي جەر جاتىم بولا ما؟ جاتىرقاپ، قاشىقتاۋىم ناداندىق بولسا بولار، ءبىراق قاسيەت بولماس… -دەدى.
مىنە، بۇل اقيقاتقا قاراعاندا شىندىققا كەلەدى. سونىمەن اباي، اقيقات پەن شىندىقتىڭ ايىرماسىن بىلگەن، سەزگەن تۇلعا.
***
ابايعا دەيىنگى شالكيىز، اقتامبەردى سەكىلدى اقىن-جىراۋلارىمىز بەن اۋىز ادەبيەتىمىزدەن ورگەن، ونگەن، قاۋزالعان شىعارمالاردىڭ قاي-قايسىسىندا ۇلتىمىز ءجۇرىپ وتكەن سۇرلەۋ، سوقپاققا تەڭەسەك، سولاردىڭ ءبارى ابايعا كەلىپ تىرەلىپ، سوندا توعىسىپ ۇلى اقىن شىعارماشىلىعى ارقىلى ەۆوليۋتسيالىق-ءداستۇرلى ۇردىسپەن دامىپ، الەم ادەبيەتىنەن ويىپ ورىن الۋعا بەتتەگەن ۇلكەن جولعا اينالدى. جان-جاقتى دامىدى. تامىرى قۇنارلاندى. جاپىراق جايدى. تىڭ، جاڭانىڭ باسى بولارلىق ۇلتتىق ءنار الدى. قۋاتتاندى. ابايدىڭ ۇلت اقىنى، دانىشپان اتالۋىنىڭ ءبىر سىرى مەن قىرى سوندا. ءسويتىپ، ول ءوزى ايتقانداي، جاڭانىڭ باسى بولدى.
***
ءبىرىنشى: اباي شىعارمالارىمەن بىرگە قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى قالىپتاستى، ەكىنشى: ول ۇلتتىق شىعارماشىلىق ءداستۇر مەن الەم شىعارمالارىنىڭ وزىق ۇلگىسىن بويىنا سىڭىرگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق ستيل ۇلگىسىن جاسادى، ءۇشىنشى: اباي بولاشاق، بۇگىنگى، ءتىپتى ەرتەڭگى دەسە دە بولارلىق، قازاق ادەبيەتىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋ باعىت-باعدارىن بەلگىلەپ بەردى. لوگيكاسىن نىقتادى، شىمىرلادى، تۇزەدى. ونىڭ:
ولەڭ -ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى. -
دەي كەلىپ؛
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول -اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى -
دەۋىنىڭ سىرى سوندا. سوسىن، ول، بۇگىنگى كەيبىر اقىنداردىڭ اياق الىسىن بايقاعانداي «ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ» دەيدى دە، ويىن «كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ» دەپ تۇيىندەيدى. وسىدان كەيىن ابايدى اۋليە دەمەي كور. ال، وقىرمانعا «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەيدى. بۇ ولەڭ جولىنىڭ قادىر-قاسيەتى ءالى دە تۇسكەن جوق.
***
اباي قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك جانە سۋرەتكەرلىك قادىر-قاسيەتىن ءوزى قالىپتاستىرعان ادەبي ءتىلى ستيليستيكاسى مەن ورالىمىنا بەيىمدەپ، قازاقتىڭ وبرازدى ويلاۋ جۇيەسى جانە سويلەۋ مانەرىنە ءداستۇرلى تۇردە دامىعان جاڭا مازمۇن-ءمان، ءار بەردى. ولەڭدى قارابايىر دا قارادۇرسىندىكتەن، جالاڭ بايانداۋدان ارىلتىپ، كوپسوزدىلىكتەن ادا ەتتى.
***
اباي -ۇلتتىق ۇلى تۇلعا. ال، اقىن شىعارمالارى -ۇلت قازىناسى. ونىڭ توركىنىن تانىماي، تەرەڭىنە بويلاماي بولمايدى. شىعىس، ەۋروپا مادەنيەتىن قاپىسىز، قالتقىسىز قاتار مەڭگەرگەن ول، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىنە، ءتىل قۇنارىنا، وبرازدى، سۋرەتكەرلىك-كوركەمدىك بولمىسىنا قىلاۋ تۇسىرمەي، ءوز تىلىمەن ايتقاندا، جاڭانىڭ باسى بولدى.
***
اباي -اقىن. ونىڭ مىنا ءبىر شۋماعىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن.
وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، -دەگەن اباي اۋليەلىگى بۇگىنگى، جالپى ادامزات قوعامىنداعى، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاق قوعامىنداعى ايىقپاس دەرتتىڭ دياگنوزى ەمەس پە؟ ۇلى اباي ءوزىنىڭ جاعىمسىز كەيىپكەرلەرىن سىناپ-مىنەگەندە شوپكە دە، شوڭگەگە دە تەڭەمەيدى، تەلىمەيدى، ولاردى تامىرسىز قيقىمعا ۇقساتادى. ونىڭ ۇلت اقىنى بولۋىنىڭ سىرى سول «قيقىمدا»، ياعني، سوندا. بۇندا ۇلتقا، ۇلتتىڭ قولدانۋ لەكسيكونىنا ءتان ءسوزدى ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن، مازمۇنىن، ونىڭ قولدانۋ بولمىسىن وزگە تىلگە اۋدارۋدىڭ قيامەتتىگى دە سوعان سايادى. اباي اۋدارماشىسىنىڭ تابىلماي ءجۇرۋىنىڭ ءبىر سىرى دا، قىرى دا سو تۇستا. نە دەگەن قولعا تۇسپەس دەتال. اباي ءتىلىنىڭ ۋىتتىلىعى مەن تاپقىرلىعى وسىندا بولسا كەرەك.
***
اباي -اۋدارماشى. ۇلى اقىن پۋشكين، لەرمونتوۆ، گەتە شىعارمالارىن اۋدارۋ ارقىلى ءوزى دە بايىپ، ولاردى تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەي ەتتى. ياعني، ۇلتقا ءسىڭىستى ەتىپ، وزگە تىلدە ايتقاندا، اسسيميلياتسيا جاساپ جىبەردى. بۇكىل ەلدىك ورتاق ىرزىققا اينالدىردى. دەمەك، اۋدارما -ينتەرناتسيونالدىق كاتەگوريا. وعان بارعاندا، اقىندىقتى بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق كەسكىن-كەلبەت قاجەت.
***
ابايدى ءسوز ەتكەندە ۇلى اقىن عۇمىر كەشكەن ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، قوعامدىق-ساياسي، وقۋ-بىلىمدىك، اعارتۋشىلىق جايىن جاتا-جاستانىپ زەرتتەپ-زەردەلەمەسە بولمايدى. وعان قۋات، ۋاقىت، زور ىزدەنىس كەرەك-اق. ايتپەسە، «تازا ونەردى» تىلگە تيەك ەتۋ بار دا، ۇلتتىق مىنەز، ونىڭ وبرازدى ويلاۋ ۇردىسىنە لايىق سالت-سانا، سالت-ءداستۇرى تاعى بار. اباي شىعارمالارى سونىڭ ءبارىن بويىنا سىڭىرگەن. ول ءبىزدىڭ بارىمىز!
***
اباي ءبىزدىڭ بارىمىز. ول قالدىرىپ كەتكەن ادامي-ازاماتتىق قادىر-قاسيەت پەن شىعارماشىلىق جۇمباقتى، ودان كەيىنگى ءاربىر تولقىن وزىنشە ءتۇسىنىپ، قابىلداپ، قال-قادىرىنشە شەشىپ كەلەدى. بىزگە دەيىن دە سولاي بولعان. ءبىز دە سولاي ەتۋدەمىز. بىزدەن كەيىنگى كەلەر ۇرپاقتىڭ قاي-قايسىسى دا، بىزشە، بىزگە دەيىنشە ءوز زامانىنىڭ ۋاقىت تالعام-تالابىنا قاراپ شەشىپ، زەرتتەپ-زەردەلەيتىن بولادى.
ويتكەنى، اباي ماڭگىلىك جۇمباق قالدىرعان تۇلعا. ول جۇمباقتى ءاربىر كەلگەن ۇرپاق وزىنشە ءتۇسىنىپ، قابىلداپ زامانىنا لايىق شەشە بەرەدى. ول شەشۋ ۇزاققا، قازاق امان-ساۋ بولعانشاعا سوزىلا بەرەتىن پروتسەسس. ال، ابايدى ءالى تۇسىنگەن جوقپىز، تۇسىنە المايمىز دەگەن بوس ءسوز. ونى ءاربىر كەلگەن ۇرپاق وزىنشە ءتۇسىنىپ، اباي جۇمباعىن زامانىنا لايىقتى شەشىپ كەلەدى. ول سوزىلا دا بەرەدى. اباي ۇلىلىعى، ۇلت اقىندىعىنىڭ سىرى سوندا. ورىستار دا پۋشكين جۇمباعىن (دوستويەۆسكي) سولاي، ءار ۇرپاق وزىنشە شەشىپ كەلەدى. اباي سياقتى پۋشكين جۇمباعى دا شەشىلگەن سايىن، ودان ءارى سان قىرلى-الۋان سىرلى بولىپ جۇمباقتالا تۇسەدى. ماڭگىلىك جۇمباق دەيتىنىمىز سوندىقتان. مۇنى، تاكەن كوكەم ءالىمقۇلوۆ تا ايتقان. جيناعىنىڭ «جۇمباق جان» اتالۋىنىڭ دا سىرى سوندا. و كىسى دە ابايدىڭ ءبىراز جۇمباعىن وزىنشە شەشىپ، سىرى مەن قىرىن اشقان. ودان كەيىنگى ءبارىمىز سويتەمىز. ەندەشە، ابايى بار ەل-جۇرت امان بولسىن!
***
اباي شىعارمالارىن اۋدارۋ جونىندە از ايتىپ جۇرگەن جوقپىز. ايتسە دە، ءيى قانباي-اق قويدى. سوعان قاراعاندا، ۇرىمتال تۇسىن تابا الماعان سىڭايدامىز-اۋ، ءسىرا. بولماسا گرۋزيننىڭ شوتاسى ورىس تىلىندە سويلەۋدەي-اق سويلەدى ەمەس پە؟ اۋدارماشىلارىن ايتساڭىزشى؟ ارىسىن قويعاندا، بەرىسى ن. زابولوتسكيي. قانداي تۇلعا! ءبىزدىڭ كەمىس-كەتىگىمىز اڭعارعانىم، اۋدارماشى ىرىكتەۋگە كەلگەندە ىرىگەن سۇتتەيمىز. ءتۇپقازىق كەمشىلىگىمىز -قۇنتسىزدىق، سوسىن، تالعامسىزدىق. اۋدارماشى شاقىرعاندا -«ول كىم، مۇمكىندىگى قانداي، اباي تابيعاتىنا كەلە مە، قالاي اۋدارۋى ىقتيمال؟ « دەپ تارازىلاپ جاتپايمىز.
«سوقىر تاۋىققا ءبارى بيدايدىڭ» كەرى. كورىنگەننىڭ شىلاۋىنا وراتىلامىز. مۇنى ايتقاندا، مەن «ازيا» گازەتىنىڭ 1993 -جىل، 15-قازان، جۇما كۇنگى سانىنداعى جارىق كورگەن م. ءدۋديننىڭ اۋدارۋىنداعى اباي ولەڭدەرىن مەڭزەپ وتىرمىن.
اۋدارما مەكتەبىنىڭ قاعيداسى بويىنشا اقىن ءوزىنىڭ تابيعاتىنا ساي، ۇندەس، مۇددەلەس، سارىنداس، ايتا بەردى ويلاۋ جۇيەسى قابىسىپ كەتەتىن ارىپتەسىن تاڭدايدى. ول ول ما، اسىرەسە، ابايدى اۋدارعاندا ۇلى اقىن عۇمىر كەشكەن ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي، قوعامدىق جايىن جاتا-جاستانىپ زەرتتەمەسە بولمايدى. وعان قۋات، ۋاقىت، زور ىزدەنىس كەرەك-اق. ايتپەسە، «تازا ونەردى» اۋدارۋ بار دا، ۇلتتىق حاراكتەر، وبرازدىق ويلاۋ ۇردىسىنە لايىق سالت-سانانى جەتكىزۋ تاعى بار. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە كەرەعار قۇبىلىس، وسى تۇرعىدان كەلگەندە م. دۋدين اۋدارماسى تۇتاستاي اقساپ جاتىر. ول اباي ولەڭدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن، ەستەتيكالىق ءتالىمىن، ەتيكالىق تاربيەسىن ءتۇسىنىپ، وي تەرەڭىنە بويلامايدى. مۇنى ايتاتىنىم، اۋدارماشى ءتۇپنۇسقانىڭ توركىنىنە بارماي، سىرتقى تۇرپاتىنا عانا كوڭىل-كوزىن جۇگىرتكەنى بايقالادى.
قازاق ولەڭىنە، ءداستۇر جالعاستىرا وتىرىپ، ولشەم، ءتۇر، ءپىشىن جاڭالىعىن ەنگىزگەن اباي اۋدارماشىعا تاڭسىق بولماسا كەرەك ەدى عوي. ۇلى اقىن پۋشكين، لەرمونتوۆ شىعارمالارىن اۋدارۋ ارقىلى ءوزى دە بايىپ، ولاردى تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەي ەتتى. بۇكىل ەلدىك ورتاق ىرزىققا اينالدىردى. دەمەك، اۋدارما -ينتەرناتسيونالدىق كاتەگوريا. وعان بارعاندا، اقىندىقتى بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق كەسكىن-كەلبەت قاجەت. سونىمەن:
جۋكوۆسكيي «قارا ءسوزدىڭ اۋدارماشىسى -قۇل، پوەزيانىڭ ادارماشىسى -باسەكەلەس» دەيدى. وندا پوەزيانى اۋدارۋ جارىس ەكەن. سوسىن، اباي ۇلگىسىنە دەن قويساق، اۋدارمانىڭ ءۇش ءتاسىلىن، ياعني، ءۇش ۇلگىسىن كورەمىز. ءبىرىنشى -ءتۇپنۇسقانى دالمە ءدال، اۋىتقىماي اۋدارۋ، ەكىنشى -ءتۇپنۇسقانىڭ ءمان-ءماتىنى (كونتەكستىڭ) مەن ءسوزىنىڭ استارى نەمەسە بۇكپە مانىنە (پودتەكستىڭ) سايما-ساي بالاما ىزدەۋ، ءۇشىنشى -اۋدارماشىنىڭ ءتۇپنۇسقانى اۋدارىپ وتىرعان ءتىلىنىڭ توپىراعىنا تارتۋ.
سوسىن، اۋدارما سالاسىندا گوگولدىڭ «اۋدارمادا تۇپنۇسقاعا جاقىنداۋ ءۇشىن، ودان الشاقتاۋ كەرەك» دەگەن دە ءسوزى بار (وعان ۇلگى اباي اۋدارمالارى. ول تۋرالى «ابايدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە تالانت كەرەك» دەگەن وي بولىسىمدە ايتقانمىن) . ءبىراق، و كىسىنىڭ و ءسوزى اۋدارمادان اۋىتقىپ، ويدان شىعارىلعان الدە بىردەڭەلەردى ايتىپ-جازىپ كەت دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل ابايدان قالعان ءۇردىس. ۇلى اقىن ءوز اۋدارمالارىندا ءتۇپنۇسقادان ءبىر ەلى قالمايدى، يىق تىرەستىرىپ، ءتىپتى، كەي-كەيدە مويىن وزىق وتىرادى. اۋدارعاندارىن ۇلتتىق ءتول شىعارمالارىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. بۇگىندە اتاقتى:
«قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ»،
نەمەسە:
«كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى:
بول، بول اقىن،
التىندى دومبىراڭمەن كەلشى جاقىندى» بىلمەيتىن قازاق بار ما؟ ءاي، قايدام.
بۇنى تاپتىشتەپ، جاتقانىم اۋدارماشىنى دا «ۇقساپ باققا» شاقىرۋ.
***
ولەڭ-جىرمەن قازاقتى سىنايتىندار كوبەيدى. ەگەر، اباي سىناسا، وندا ونىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىن، قوعامىن، ورتاسىن، سو كەزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-مادەني جاعدايلاردى، وركەنيەتتىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە بولعانىن ەلەپ-ەسكەرگەنىمىز ءجون. ول «مىڭمەن الىسسا»، ونىڭ تاعدىر-تالقىسى، تالاس-تارتىسى، ءتىپتى، ارالاسىپ جۇرگەن جاندارىنىڭ سانا-سەزىمى دە باسقا ەدى عوي. اباي ەرەكشەلىگى، ول قولدان تراگەديا جاساماعان.
سوندىقتان، ونىڭ وي، ينتوناتسياسىن قايتالاپ، ءتىپتى، ءوزىن ابايشا ۇستاپ، ءوزىن ابايشا سەزىنۋ دە ەشكىمگە، ەشقايسىمىزعا دا ابىروي اپەرمەگەن. بۇل -ۇلى اقىننىڭ كولەڭكەسى عانا بولىپ قالۋ. ابايعا ەلىكتە، ءبىراق ونىڭ ينتوناتسياسىن، مۇڭ-زارىن، قايعى-قاسىرەتىن، پروبلەماسىن قازىرگى جاعدايعا يكەمدەمە. ول وعان كونبەيدى.
***
اباي -قازاقتىڭ پوەتيكالىق جانە ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىردى. ءوز سوزىمەن ايتقاندا، جاڭانىڭ باسى (جاڭالىق اشۋشى ەمەس) بولدى. ياعني، ول سەزىنۋ، سەزۋ -قۇبىلىسىن، ءبىلۋ، بىلىمدىلىك -قاسيەتىمەن ۇندەستىرىپ، ءوزى ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدى. ءسويتىپ، گرەكتەر وزدەرىن گومەرسىز، اعىلشىندار وزدەرىن شەكسپيرسىز، نەمىستەر وزدەرىن گەتەسىز، ورىستار وزدەرىن پۋشكينسىز كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىنىنداي، اباي دا قازاقتاردىڭ وزدەرىن، ءوزىنسىز كوز الدىنا كەلتىرە المايتىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
***
اباي -عۇمىرىمەن دە، جىرىمەن دە، قارا سوزدەرىمەن دە جۇمباق تا قۇپيا اقىن. قازىر ءبىز سونى تام-تۇمداپ شەشۋمەن دە، اشۋمەن دە كەلەمىز. بۇل ۇزاق پروتسەسس. ۇرپاقتان-ۇرپاققا كەتەدى. اقىن ۇلىلىعىنىڭ سىرى مەن قىرى سوندا. ال، ءبىز ابايدى ءالى تۇسىنگەن جوقپىز دەۋ بوس ءسوز. ءبىز بار تۇسىنگەنىمىزدى جۇيەلەپ، كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءار ۇرپاق شاما-شارقىمىزشا ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىز.
ارىسى بايتۇرسىنوۆ، بەرىسى تاكەن مەن مەكەمتاس اعا، ودان دا بەرىسى گەراعاڭ، تەمىرحان، تۇرسىن، سوسىن، مەن ءبىرىن ەسىمە ءتۇسىرىپ، ءبىرىن ەسىمە تۇسىرە الماي جاتقان ابايتانۋشىلارىمىز قانشاما. ولار ءتۇسىندى. سوسىن، تۇسىنگەندەرىن قالىڭ قازاققا جەتسىن دەپ قاعازعا تاپتىشتەپ ءتۇسىرىپ جازىپ تا، ايتىپ تا جاتىر.
سوندىقتان، ءبىز ءالى ابايدى تۇسىنگەن جوقپىز دەمەۋ كەرەك، ءتۇسىنىپ ۇلگەرىپ بولا الماي جاتىرمىز دەۋگە ءتيىسپىز. و پروتسەسس بىزگە دەيىن دە جۇرگەن، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە دە ءجۇرىپ جاتىر، بولاشاقتا دا جۇرە بەرەدى دە… ابايدى ءتۇسىنۋ مەن ونىڭ جۇمباعىن شەشىپ، قۇپياسىن اشۋ ۇزاق تا، تىنىمسىز پروتسەسستىڭ كورىنىسى بولسا، ونى تۇسىنۋگە ۇمتىلۋ -باقىتتى پروتسەسس…
***
اباي گەتە، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىنە قازاق «قانىن» قۇيىپ، اسسيميلياتسيالاپ جىبەردى. ويتكەنى، ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ولاردىڭ تۋىندىلارىن، ولاردىڭ وزدەرىمەن اقىندىق جارىستىرىپ اۋدارعان ەدى.
***
پوەزيادا شىندىققا قاراعاندا، اقيقاتقا قول جەتكىزۋ قيىن. اباي سوعان قول جەتكىزىپ، دانىشپان اقىن اتاندى. ياعني، اقىل-ويدى پوەزياعا كوتەردى، ءسويتىپ، و قاسيەتتەردى سەزىم اتتى قۇبىلىسپەن ۇندەستىرىپ، ۇلت اقىنى اتاندى. ويتكەنى، اقىل-ەس، وي-سانا فيلوسوفيالىق كاتەگورياعا جاتادى دا، ال سەزىم، سەزىنۋ، تاڭعالۋ، تامسانۋ اقىندىق كاتەگورياعا دەن قويادى. مىنە، اباي وسى ەكەۋىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇندەستىرىپ، ۇيلەستىرىپ ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ءارى دانىشپانى، گەنييىنە اينالدى.
***
اباي ەكى قىزمەتتى قاتار اتقاردى. ءبىرىنشى -جازبا ادەبي-پوەتيكالىق ءتىلدى قالىپتاستىرسا، ەكىنشى -جازبا ادەبيەتتىڭ ءوزىن قالىپتاستىردى. وعان قوسىمشا، ناعىز ۇلت اقىنىنىڭ عۇمىرىن كەشتى.
***
سەزىنۋ، سەزۋ -ءتۋابىتتى تابيعي قۇبىلىس، ءبىلۋ، بىلىمدىلىك -جۇرە كەلە قالىپتاساتىن قاسيەت. جۇرەبىتتى قاسيەت كەلە-كەلە بۇزىلۋى ابدەن مۇمكىن، ال، ءتۋابىتتى سەزىم، سەزىنۋ بۇزىلمايدى. ءبىلۋ -بىلىمدىلىكتىڭ كورسەتكىشى، سەزىم، سەزىنۋ -قاندىق-تەكتىك كاتەگوريا. بۇنى ايتىپ وتىرعانىم، بىلىمدىلىك پەن سەزىمتالدىق-سەزىنۋ ۇندەسكەن تۇستان ينتەللەكتۋالدى پوەزيا ءورىپ، اقىن توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعىن كورسەتەدى. مۇندا انا ءتىلىنىڭ، ءتۋابىتتى بويداعى ءدىلدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ابايدا سونىڭ ەكەۋى دە جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن. ونىڭ «تولىق ادام» بولاتىنىنىڭ سىرى سوندا.
***
اباي قازاق ءتىلىنىڭ پوەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا ورىس پوەزياسى ارقىلى ەۋروپالىق قان جۇگىرتىپ، ونى ۇندەستىك ۇردىسىمەن لوگيكالىق جانە كوركەمدىك جاعىنان جەتىلدىردى. ءسويتىپ، قازاق پوەزياسى ۇلتتىق ءتىل، وبراز، مۋزىكا (توم) ۇندەستىگىنە بوي الدىرىپ، اقىندارىمىز سۋرەتكەرلىك پەن كوركەمدىككە قول جەتكىزدى.
ياعني، قازاقى قارابايىرلىق پەن قارادۇرسىندىكتەن ءارى جالاڭ بايانداۋدان، كوپسوزدىلىكتەن ارىلدى. قازىرگى كەيبىر اقىنسىماقتار، سول ۇندەستىكتى بۇزىپ، ولەڭدى حاوسقا، ىستىعى كوتەرىلگەن بالانىڭ ساندىراعىنا، ياعني، ابستراكتسيالىق قولعا دا، سانا-سەزىمگە دە تۇرعىسىز ەتكەندى بىلاي قويعاندا، پروزايزمگە اينالدىرىپ جىبەردى.
ولاردان بەلگىلى ءبىر ىرعاققا تۇسىرىلگەن، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى، ولەڭگە قويار باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى ۇيقاستان ادا، اقىنسىماقتىڭ ويدان-قىردان قۇراستىرعان (شابىتسىز شاتپاعى) قارا سوزدەرىنەن ۇلى ابايدىڭ «/ولەڭ -ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، /قيىننان قيىستىرار ەر داناسى./ تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، / تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى/»، سوسىن «/سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي/»، دەگەنىنىڭ ءوزى تۇگىلى، ءتۇر-ءتۇسىن دە، مازمۇن-ءمانىن دە تاپپايسىڭ. مەن بىلەمىن، ونداي اقىنسىماقتار، ولەڭنىڭ ىرعاققا تۇسكەنىنەن باسقا قاسيەتى بويىنا تۋا بىتپەگەنىن مويىنداماۋ ءۇشىن «مەن ولەڭ جازىپ وتىرعاندا ۇيقاسقا قارامايمىن. ماعان مازمۇن، وي كەرەك» دەيدى.
بۇل اقتالۋ عانا. ايتپەسە، ىرعاققا تۇسىرىلگەن قارا سوزدەر جيىنتىعى شابىتتىڭ ەمەس، قارا جۇمىستىڭ، ياعني، وتىرا قالىپ «ولەڭ» جازۋدىڭ كاسىپقويعا ءتان قاسيەتى عانا. دىبىس، ءسوز بەن سويلەم، ءتىل، وبراز، مۋزىكا (توم) ۇندەستىگىن سەزىنبەگەن ادام سولاي دەمەسكە امالى جوق. بۇنداي اقىنسىماقتاردىڭ جاقسى وقىرمان بولىپ قالعانى ادەبيەتكە دە، پوەزياعا دا الدەقايدا پايدالى.
***
اباي اقىلدى پوەزياعا كوتەرگەن بىردەن-ءبىر اقىن. اقىل مەن سەزىمدى ۇندەستىرۋ كەز كەلگەن اقىننىڭ پەشەنەسىنە جازىلا بەرمەگەن. قاداعاڭ، قادىر-مىرزا ءالى دە، جۇمەكەن دە سونداي اقىندار ساناتىنا جاتادى. ليريكا مەن فيلوسوفيا ۇندەسكەن تۇستان دانىشپاندىق باستالادى.
***
«جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن». ناعىز اقىن كورىپ، سەزىنگەن قۇبىلىس. ال، ونى پوەزيالىق كوركەم، سازدى، وبرازدى ء(بىر-ءبىرىن تولقىنداي قۋالاپ، دىبىستىق حاوستان ارىلعان «ج» ارپىمەن باستالعان سوزدەر مەن سويلەمدەر ۇندەستىگى سونىڭ كورىنىسى) دەڭگەيگە كوتەرۋ ءتۋابىتتى شابىتتىڭ شالقىعان تۇسى.
***
اباي پوەزياسىندا دا، پروزاسىندا دا ستيليست (ەلىكتەۋشى ەمەس) جانە كوركەمسوز (حۋدوجنيك) يەسى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى مەن سويلەمى ناقتى، جيناقى، اينالاسى جۇپ-جۇمىر ء(وز ءسوزى) ، كوپسوزدىلىك پەن شاشىراڭقىلىقتان ادا. وندا ارتىق ولەڭ، ارتىق قارا ءسوز جوق. تاكەڭ كوكەم، تاكەن ءالىمقۇلوۆ سونداي جازۋشى ەدى. جاقسى نارسەنىڭ جۇقپالى بولعانى قانداي جاقسى.
***
پۋشكين «ۆوت مۋزا، رەزۆايا بولتۋنيا» دەسە، اباي «ولەڭ شىركىن وسەكشى، جۇرتقا جايار» دەيدى. بۇل ۇلىلار ۇندەستىگى. پوەزياداعى رەمينيستسەنتسيا دەگەن وسى.
***
اباي قازاق ولەڭىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ مول مۇمكىندىگىن پوەتيكالىق-ينتەللەكتۋالدىق پوەزيادا تولىق پايدالاندى.
***
ءتىلدى مەڭگەرۋ ۇلتتىق اقىندىقتىڭ كورىنىسى ەمەس. ول ۇلتتىق ستيحيانى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، سانا-سەزىم، تۇرمىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن ءتىل، وبراز، مۋزىكامەن (توم) كومكەرىپ، ۇلتتىق ناقىشتا وقىرمانعا جەتكىزە ءبىلۋ. مىسالى، ەۋروپالىق ۇردىسكە ءتان «جاپىراقتار قول سوعىپ تۇر» دەگەن سانا-سەزىمدە ەمەس، «جاپىراقتار جامىراپ تۇر» دەپ تولعاعان قازاقى ويلاۋ مەن كورۋدەن ورگەن سانا-سەزىمنىڭ كورىنىسى بولۋى كەرەك. «جاپىراقتىڭ جامىراۋى» قازاق تۇرمىس-سالتىنداعى قۇبىلىس.
قوزى-لاقتىڭ جامىراعانىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىزشى؟ بولماسا، سول ابايداعى «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، سونداي-اق، «كوڭىلدىڭ جايلاۋىنان ەل كەتكەن بە؟» نەمەسە «كارى قۇداڭ قىس كەلىپ، الەك سالدى»، «…باس يزەيمىن شىبىنداپ» دەگەن جولداردا تاكەن كوكەم ءالىمقۇلوۆ ايتقانداي «ۇلتتىق داستۇردەن تىسقارى» ەشتەڭە جوق ەمەس پە؟ مىنە، ۇلتتىق اقىن مەن ۇلتتىق ولەڭنىڭ ۇلگىسى وسىلاردا جاتىر. سول تاكەن كوكەم «تامىرسىز وسىمدىك وسپەسە، تامىرسىز پەندەنىڭ كىتابي ءبىلىمى ۇزاققا بارمايدى» دەيدى.
***
اباي قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك جانە سۋرەتكەرلىك قادىر-قاسيەتىن ءوزى قالىپتاستىرعان ادەبي ءتىلى ستيليستيكاسى مەن ورالىمىنا بەيىمدەپ، قازاقتىڭ وبرازدى ويلاۋ جۇيەسى جانە سويلەۋ مانەرىنە ءداستۇرلى تۇردە دامىعان جاڭا مازمۇن-ءمان، ءار بەردى. ولەڭدى قارابايىر دا قارادۇرسىندىكتەن، جالاڭ بايانداۋدان ارىلتىپ، كوپسوزدىلىكتەن ادا ەتتى.
امانحان ءالىم ۇلى، اقىن، جۋرناليست