ۇلتتىق ەنتەلەحيا جوعالسا نە بولادى؟
بۇل رۋحاني وي- ءورىسى كەمەلدەگەن تۇلعانىڭ بارىنە ءتان قۇبىلىس. مۇنى قازاقشا - سۇڭعىلالىق دەسە، عىلىم تىلىندە - ەنتەلەحيا دەپ اتايدى.
العاش رەت ەنتەلەحيا ۇعىمىن عىلىمي وزەكتەندىرگەن وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى - رەسەيلىك شايقى فيلوسوفى پاۆەل فلورەنسكي. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ەنتەلەحيا دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ مىڭداعان، ميلليونداعان جىلدار ۇزبەي تىرنەكتەپ جيناپ، تىرناقتاپ جەتىلدىرگەن اسا قىمبات - ەنەرگيالىق ءورىسى. قازاقشالاپ ايتقاندا، جەكە ەتنوستىڭ ءوزىن ءوزى ساقتاۋشى قۋات قورعانى، يماني يممۋنيتەتى، سالت- ءداستۇرىن اسسيميلياتسيادان ساقتايتىن بەرىك قامالى.
ياعني، ەنتەلەحيالىق قۋاتى السىرەگەن حالىقتىق بولاشاعى بۇلىڭعىر. ءتىپتى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار. ۇلتتىڭ ەنەرگيالىق ءورىسى تارىلىپ، ەنتەلەحيالىق تۇتاستىعىنىڭ ىدىراۋىنا ءبىرىنشى سەبەپ - ءتىل بىرلىگىنىڭ بۇزىلۋى دەيدى الەۋمەتتانۋشىلار. وسى ورايدا، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتامىزدىڭ «ءتىلى جويىلعان ۇلتتىڭ - ءوزى دە جويىلادى» دەگەن قۇندى ءپاتۋاسىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
ويتكەنى ءتىل بىرلىگى بۇزىلعان جەردە - ءبىرىن- ءبىرى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن ەتنوستىق- الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولدى. ادەبيەتشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، قازىرگى قازاق قوعامى ۇزاق جىلعى رەسەيلىك وتارلاۋدىڭ سالدارىنان تازا قازاق، شالا قازاق، ادا قازاق دەيتىن الەۋمەتتىك توپتارعا ءبولىنىپ ۇلگەردى دەيدى.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، بۇلاي جىكتەلۋ ەشقاشان جاقسىلىققا اپارمايدى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا يسپان وتارىنان ازات بولعان پەرۋ ەلىندە ءارتۇرلى ەتنوستىق- الەۋمەتتىك جىكتەر قالىپتاسىپ ۇلگەردى. بۇلاردىڭ ءبىرىنشىسى - پەرۋدىڭ تيتۋلدى حالقى، بارلىق تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى پايىزىن قۇراپ وتىرعان - كەچۋالار. ەكىنشىسى - وتارلاۋشىلار تاربيەسىن كورگەن، سولارعا ەلىكتەپ ەرجەتكەن يسپاندىق كرەولدار. بارلىق بيلىك وسى ەكىنشى توپتىڭ قولىندا بولدى. ءۇشىنشى توپ - پەرۋلىك پەن يسپاندىق ارالاس نەكەدەن تۋعان - مەتيستەر.
تاۋەلسىزدىك العان سوڭ پەرۋدىڭ بايىرعى حالقى ءداستۇرلى ينك مەملەكەتى - تاۋانتينسۋيدى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ينك يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ يدەياسىن ۇسىندى. ناتيجەسىندە، بيلىك باسىندا وتىرعان كرەولدار مەن حالىقتىڭ دەنىن قۇرايتىن كەچۋالار اراسىندا تارتىس پايدا بولدى. وسى تارتىستا ارالاس نەكەدەن تۋعان مەتيستەر (بىزشە جيەندەر) وتارلاۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى كرەولدار جاعىنا شىعىپ كەتتى. ويتكەنى مەتيستەر دە كرەولدار يسپان ءتىلى ديالەكتىسىمەن سويلەيتىن. اقىرى بيلىك وسىلاردىڭ قولىنا كوشىپ، ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە پەرۋ حالقىنىڭ ەجەلگى مادەنيەتى مەن ءتىلى جويىلدى.
جوعارىداعىداي جاعداي اعىلشىن وتارىنان تاۋەلسىزدىك العان ءۇندىستاننىڭ باسىندا دا بار. ەل تاۋەلسىزدىك العان تۇستا اعىلشىن تاربيەسىن كورىپ، بيلىك پەن اقشاعا تۇياعى ىلىككەن توپ «ءۇندىستاندا حيندي تىلىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلى دە رەسمي ءتىل بولسىن» دەگەن زاڭ قابىلداتتى. بۇعان ۇلت كوسەمى دج. نەرۋ ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى شىقتى. ءبىراق كوپكە توپىراق شاشا المادى. 1948 -جىلى ەلدىڭ ءبىلىم جونىندەگى كوميسسياسى بۇلاي ەتۋ ءبىر حالىقتى تىلدىك تۇرعىدان ەكى ۇلتقا ءبولىپ جىبەرەدى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى كەرەعارلىق كۇن وتكەن سايىن الشاقتاي تۇسەدى، بۇل ۇلتتىڭ بايىرعى ءتىلىن جويادى، دەپ قاتاڭ ەسكەرتتى. اقىرى ولاردىڭ ايتقانى كەلدى.
وسى ورايدا، ايتپاعىمىز: بۇگىنگى قازاق قوعامى جوعارىداعىداي تىلدىك بولىنۋشىلىكتەن امان با؟ راسىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ قوعام تىلدىك تۇرعىدان رۋحاني داعدارىستان ءالى قۇتىلعان جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاق ءتىل بىرلىگى ءۇشىن بەلسەنە كىرىسىپ، اتسالىسقان ۇلت زيالىلارى اباي اتامىز 1- قارا سوزىندە اشىنىپ ايتقانىنداي: «بالامدى باعار ەدىم، قالايشا باعۋدىڭ ءمانىسىن دە بىلمەيمىن، نە بولسىن دەپ باعام، قاي ەلگە قوسايىن؟» دەپ داعدارعانى سەكىلدى، ەكى ءتىلدى - ەكى كەمەنىڭ قاي قۇيرىعىن ۇستارىن بىلمەي تەڭسەلىپ تۇر.
بەكەن قايرات ۇلى
