ادامزاتتىڭ بايىرعى تەرى شاڭعى ءداستۇرىن التاي قازاقتارى ۇزبەي جالعاپ كەلەدى
وسى ءىس- شارانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا قازاق حالقىنىڭ بايىرعى ءداستۇرلى تەرى شاڭعىسى ارنايى تانىستىرىلدى. التاي ايماعىن مەكەندەپ، ەجەلدەن كەلە جاتقان تەرى شاڭعىنى جاساۋ ءھام پايدالانۋ ءداستۇرىن ۇزبەي كەلە جاتقان ءوڭىر قازاقتارى ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، قولدارىنا «ادامزاتتىڭ العاشقى شاڭعى مادەنيەتى پايدا بولعان جەر» دەگەن جازۋى بار پلاكات ۇستاپ شىققان. قىتايدىڭ بۇل شاڭعى بازاسىندا 2022 -جىلعى قىسقى وليمپيادا ويىندارى وتەدى.
ايتا كەتەرلىگى، ادامزاتتىڭ العاشقى شاڭعى مادەنيەتىنىڭ قازىرگى قازاقتارعا قانداي قاتىسى بار؟ سول جاعىن از- كەم ىزدەنگەن ەدىك.
ەرتە كەزدە ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە قاجەتتى كولىك قۇرالى بولعان، ال قازىرگى كۇنى قىسقى سپورتتىڭ نەگىزگى ءتۇرى سانالاتىن شاڭعىنىڭ العاش پايدا بولعان وتانى قازاقتار قونىستانعان التاي ولكەسى ەكەنى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ايگىلەندى. عالىمدار 2005 -جىلى قىتايدىڭ التاي ايماعىنداعى شاڭعى تەبۋ بەينەلەنگەن جارتاس سۋرەتىن زەرتتەپ، ونى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 10 مىڭ جىلدىڭ الدىنداعى جادىگەر رەتىندە مويىنداعان. وسىدان كەيىن 2007 -جىلى «التاي تاۋى ەڭ بايىرعى قار شاڭعىسىنىڭ مەكەنى» دەپ گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزىلگەن.
جالپى وسى كەزەڭگە دەيىن شاڭعى سپورتىنىڭ وتانى رەتىندە نورۆەگيا مەملەكەتى اتالىپ كەلگەن ەدى. ويتكەنى نورۆەگيادان دا بايىرعى قار شاڭعىسىنىڭ تاسقا باسىلعان سۋرەتى تابىلعان. ونى ارحەولوگتار زەرتتەپ، 4500 -جىل بۇرىنعى سىزبا دەپ تۇراقتاندىرعان. سوڭعى جىلدارعا دەيىن نورۆەگيا ەلىنىڭ وسى «اتاعىن» ەشبىر ەل تارتىپ الا الماعان بولاتىن. تىپتەن، شاڭعى سپورتىنان العاشقى رەسمي جارىس تا 1767 -جىلى نورۆەگيادا وتكەن ەكەن. ەندەشە التاي جەرى «ادامزاتتىڭ بايىرعى قار شاڭعى مەكەنى» بولىپ قالاي مويىندالدى؟ قانداي دالەل، دايەكتەرىمەن الەم عالىمدارىن يلاندىرىپ، ورتاق شەشىمگە جۇگىندىرە الدى؟
قىتايعا قاراستى قازاقتار قونىستانعان التاي ايماعى - تاۋلى، قىراتتى، قىسى سۋىق ءارى ۇزاق، قارلى ايماق. قارى قالىڭ تۇسەدى، ءارى ۇزاق جاتادى. بۇل ولكەنى مەكەندەگەن حالىق ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شاڭعى - سپورت ءتۇرى عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تۇرمىس- تىرشىلىگىندە دە ءجيى پايدالاناتىن كولىك قۇرالى بولىپ كەلگەن. تاۋلى جەردە كولىك قاتىناسى قولايسىز بولعاندىقتان قازاقتار تەرى شاڭعىنى كەڭىنەن پايدالانعان. بۇل شاڭعىنىڭ وزەگىن قايىڭ مەن قاراعاي اعاشىنان جاساپ، سىرتىن جىلقى سيراعىنىڭ تەرىسىمەن قاپتايدى. شاڭعى ورنىنان قوزعالىپ، ەكپىن الۋ ءۇشىن ءبىر تاياقتى عانا قولدانعان. باسقا قار شاڭعىلارىنا قاراعاندا، تەرىدەن جاسالعان شاڭعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى - ورگە شىققاندا تەرى جۇنىنە قارسى باعىتتا بولعاندىقتان، بيىكتەن ارتقا سىرعىپ كەتپەيدى. تاۋدان تومەن سىرعاناعاندا ءبىر باعىتتا جىعىلعان تەرى جۇنىنە باعىتتاس بولعاندىقتان، جىلدامدىعى باسقا قار شاڭعىلاردان تەز بولعان.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وسىنداي باسقا جەردە ۇشىراسا بەرمەيتىن ەرەكشە شاڭعى ءتۇرىن پايدالانىپ جۇرگەنى، بۇرىن دا سپورت ماماندارىنىڭ نازارىن اۋدارعان ەكەن. وسىمەن بىرگە التاي جەرىندە شاڭعى تەبۋ بەينەلەنگەن جارتاس سۋرەتىنىڭ تابىلىپ، تۇپكىلىكتى زەرتتەلۋى، التايدى «ادامزاتتىڭ العاشقى شاڭعى مادەنيەتى پايدا بولعان جەر» دەپ تانۋعا سەبەپ بولعان.
الەمدى مويىنداتقان جارتاس سۋرەتتەرى تۋرالى ايتار بولساق، التاي پەتروگليفتەرى دۇنيەجۇزىندە سيرەك كەزدەسەتىن 1000 شاقىرىمنان اساتىن كوركەم گالەرەيانى قۇرايدى. سوڭعى ۋاقىتتاردا وسى التايدىڭ ەجەلگى پەتروگليفتەرى تاريح، ارحەولوگيا جانە ونەر سالالارى بويىنشا قىتاي جانە شەتەلدىك مامانداردىڭ نازارىن كوبىرەك اۋدارىپ ءجۇر. بۇل اشىق اسپان استىنداعى ونەر مۇراجايىنداعى جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ مازمۇنى اڭ اۋلاۋ، مال جايۋ، بيلەۋ، ءدىني عۇرىپتار جانە ءۇي جانۋارلارى مەن جابايى اڭداردىڭ بەينەسى بولىپ كەلەدى. پەتروگليفتەگى بەينەلەر تابيعاتتى، حالىق تىرشىلىگىن انىق كورسەتىپ بەرگەن. ولار كوركەمدىك تۇرعىدان دا ورەلى تۋىندىلار بولىپ سانالادى.
مىنە، وسىنداي كونە جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ ءبىرى، 2005 -جىلى قىتايدىڭ التاي قالاسىنا جاقىن ورىنالاسقان «دۇندىربۇلاق» ۇڭگىرىنەن تابىلعان. وندا ءبىر قاتاردا كەتىپ بارا جاتقان جەتى ادامنىڭ سۇلباسى بەينەلەنگەن ەكەن. باستارىندا شوشاق باس كيىمدەرى بار. الدىڭعى ءتورت ادامنىڭ سوڭىندا جىلقى، سيىر سەكىلدى مالدىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن. ال، قالعان ءۇش ادام بەلدەرىن ءسال بۇگىپ، سىڭار تاياققا سۇيەنە شاڭعى تەۋىپ بارادى. بۇل اڭ اۋلاۋ ءساتى سىزىلعان كورىنىس.
اسىلىندە، كونە جارتاس سۋرەتىن جەرگىلىكتى حالىق بۇرىننان بىلەتىن بولعان. ال، قىتاي قار شاڭعىشىلار قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، شاڭعى زەرتتەۋشىسى شان جاۋجيان وسى جارتاس سۋرەتى تۋرالى ەلدەن قۇلاعدار بولىپ، العاش زەرتتەۋگە كىرىسكەن ەكەن. 2005 -جىلدان باستاپ جارتاستاعى بەينەلەۋ تۋىندىسى باسقا دا عالىمداردىڭ نازارىنا ىلىگەدى. وسىلايشا، قىتايداعى ءتۇرلى زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ ەكى جىلعا تاياۋ دەن قويىپ ساراپتاۋىنان كەيىن، 2006 -جىلدىڭ 15 - جەلتوقسانىندا بەيجىڭ قالاسىنداعى «حالىق سارايىندا» التايداعى كونە جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋدىڭ قورىتىندى باسپا ءسوز كونفەرەنسياسى وتەدى.
اتالعان شارادا ماماندار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، التاي ايماعىنىڭ گەوگرافياسى، تاريحي جانە مادەني شارتتارى شاڭعىنىڭ العاش وسى وڭىردە پايدا بولعانىن ايعاقتايتىندىعىن جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەردىڭ وڭ ناتيجەسى دە وسىنى دالەلدەپ تۇرعانىن ايتادى.
«التايداعى شاڭعى تەبۋ بەينەلەنگەن كونە جارتاس سۋرەتىندەگى ادامداردىڭ قيمىل- قوزعالىس سۇلباسى قازىرگى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ شاڭعى تەبۋىمەن ەرەكشە سايكەس كەلۋى ادامدى تاڭعالدىرادى. سونىمەن بىرگە وسى كۇنگە دەيىن التاي قازاقتارى باسقا ورتادا ۇشىراسا بەرمەيتىن سىڭار تاياقتى، اعاشتان جاسالىپ، تەرىمەن قاپتالعان ەرەكشە ءداستۇرلى شاڭعى ءتۇرىن اتادان بالاعا مۇرا ەتىپ جالعاپ، پايدالانىپ ءجۇر. بۇل ءداستۇرلى شاڭعى ءتۇرىنىڭ جارتاستاعى سىڭار تاياقتى شاڭعى سۋرەتىنە ۇقسايتىنى دالەلەلىمىزدى ودان سايىن بەكىتە تۇسەدى. مۇنداعى جەرگىلىكتى مالشىلار ورتاسىنداعى 40 جاستان اسقان ەر ادامداردىڭ بارلىعى تەرىمەن قاپتالعان شاڭعىمەن، قالىڭ قاردا ەركىن سىرعاناپ جۇرە الاتىن ءداستۇرلى داعدىلاردى مەڭگەرگەن»، - دەپتى باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا شاڭعى زەرتتەۋشىسى شان جاۋجيان.
ال، شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ۇلتتىق مۇراجايىنىڭ بىلىكتى مامانى ۆان بونىڭ ايتۋىنشا، التايداعى جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋدە، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرمەن قاتار، الەم عالىمدارىنىڭ شاڭعى تۋرالى جازعان تاريحي ەڭبەكتەرى دە نەگىزگە الىنعان. بۇل تاريحي ەڭبەكتەردە دە شاڭعىنىڭ التاي جەرىندە پايدا بولۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى دەرەكتەر ۇشىراسادى. ال قىتايدىڭ كونە جازبالارىندا سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىن «اعاش اتتى تۇركىلەر» دەپ تە اتاعاندارى ايتىلادى.
«ءبىز «دۇندىربۇلاق» ۇڭگىرىنەن تابىلعان جارتاس سۋرەتىن التايداعى باسقا دا تابىلعان كوپتەگەن پەتروگليفتەرمەن سالىستىرا زەرتتەدىك. جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋگە شىڭجاڭ الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ، باتىس- سولتۇستىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانە باسقا دا زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ تاجىريبەلى، بىلىكتى ماماندارى اتسالىستى. وسىلايشا، عالىمداردىڭ تۇپكىلىكتى زەرتتەۋ قورتىندىسى بويىنشا، سەنىمدى تەوريالىق جانە ارحەولوگيالىق زاتتىق دالەلدەردىڭ نەگىزىندە التايدى «ادامزاتتىڭ العاشقى شاڭعى مادەنيەتى پايدا بولعان جەر» دەپ تانۋ تۋرالى شەشىم جاسادىق. «دۇندىربۇلاق» پەتروگليفتەرى پالەوليت ءداۋىرى تۇرعىندارىنىڭ تۋىندىسى بولىپ تابىلادى. ياعني، بۇدان 10 مىڭ نەمەسە 20 مىڭ جىل بۇرىن التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن تۇرعىندار شاڭعىنى ويلاپ تاپقان»، - دەيدى زەرتتەۋشى ۆان بو.
عالىمداردىڭ جاريالاعان وسى ورتاق شەشىمدەرىنەن كەيىن، التاي اۋماعىندا 16- قاڭتار كۇنىن «بايىرعى قار شاڭعىسىنىڭ پايدا بولعان كۇنى» دەپ بەلگىلەنگەن. ال 2007 -جىلى گيننەس رەكوردىنىڭ باس شتابى «التاي تاۋى ەڭ بايىرعى قار شاڭعىسى مەكەنى» دەپ گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزگەن.
سونداي- اق، 2015 -جىلى التاي قالاسىندا حالىقارالىق بايىرعى قار شاڭعى كونفەرەنسياسىنا نورۆەگيا، ا ق ش، ءۇندىستان، اۆستراليا، شۆەتسيا سەكىلدى 18 ەلدەن كەلگەن 30-دان استام شاڭعى تاريحىن زەرتتەۋشى ماماندار قاتىسقان جينالىس وتكەن. سول جولى قىتايدىڭ باتىس- سولتۇستىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مادەني مۇرا ينستيتۋتتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن شىڭجاڭ التاي ايماعىنداعى ەجەلگى جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋ ماقساتىندا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق زەرتتەۋ توبى قۇرىلعان. وسى ءتۇرلى مەملەكەتتەردەن كەلگەن 14 بىلىكتى مامان دا «دۇندىربۇلاق» ۇڭگىرىنەن تابىلعان بويالعان پەتروگليفتەردى كونە زاماننىڭ جادىگەرى دەپ مويىندادى.
«التاي جەرىندەگى پەتروگليفتەر وتە ساپالى ساقتالعان، جەرگىلىكتى حالىقتار ونى بۇلدىرمەي جاقسى قورعاپ كەلگەن. ادامزات مادەنيەتىنىڭ ورتاق قۇندىلىعىن قۇرمەتتەگەنى ءۇشىن مۇنداعى تۇرعىندارعا راحمەت ايتامىن! وسى مىڭداعان جىلدار بويى ساقتالعان، قۇندى دەرەكتى جەتكىزگەن جادىگەردى بولاشاقتا دا جاقسى قورعاۋىمىز كەرەك»، - دەيدى زەرتتەۋ توبىنا قاتىسقان اۋستراليانىڭ گريففيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا پروفەسسورى پول تاكەر.
قازىرگى كۇنى التايداعى قار شاڭعىسىنىڭ تابانىنا جىلقى تەرىسىن قاپتاپ جاساعان ءتۇرى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسى جاعىنان «قازاقتىڭ بايىرعى ماتەريالدىق مۇراسى» تىزىمىنە كىرىپ، قورعاۋعا الىنعان. قار شاڭعىنى «قازاقتىڭ بايىرعى ماتەريالدىق مۇراسى» رەتىندە تىركەۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىستار اتقارىپ، قاجەتتى ماتەريالدار دايارلاپ، تاريحي، عىلىمي سيپاتتارى تۋرالى ماقالالار جازعان قالامگەر، مادەنيەت تانۋشى تاسقىن ىسقاق ۇلى دەگەن ازامات ەكەن.
التايدا تۇراتىن بەلگىلى جۋرناليست، قالامگەر، التاي ايماقتىق تەلەارناسى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ريزابەك قاسەن ۇلى دا قار شاڭعىنىڭ تاريحىنا ارناپ «تاسقا ويىلعان تاريح» اتتى ءتورت ءبولىمدى پەسسا جازعان.
«بۇل سۋرەت اسىلىندە تاسقا قاشالماعان، ءبىرتۇرلى بوياۋمەن سىزىلعان. ەندى، تىم ارعى تاريحتى قازباساق تا، بۇرىنعى قازاقتار راۋاعاش، قاراعايدىڭ قابىعى، شۇكىر، جوسا سەكىلدى زاتتاردى بوياۋ ورنىندا پايدالانىپ، تون- شالبار، مۇلىك- مۇكامالدارىن بوياپ الاتىنى تالاسسىز شىندىق. ال، تاستاعى سۋرەتتىڭ وسىنشا ۇزاق جىل ساقتالعانى عاجاپ دۇنيە. عالىمدار جارتاستاعى سۋرەتتەن سىنامالار الىپ تەكسەرىپ، بوياۋدى ادامدار ەرتەدەگى تاس ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە- اق پايدالانا باستاعان دەپ تۇجىرىم جاسادى. سونىمەن قاتار، نورۆەگيالىق زەرتتەۋشى نەلسون دەگەن ىزدەنۋشىنىڭ 1891 -جىلى شىققان كىتابىندا «قار شاڭعى سپورتى التاي تاۋلارىنداعى ءبىر تايپادان شىققان بولۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى. ءتىپتى، تاريحشىلاردىڭ اتاسى دەلىنەتىن گەرودوتتىڭ جازبالارىندا دا التاي تاۋ جۇلگەلەرىندە شاڭعىمەن جۇرەتىن رۋلار بارى ايتىلعان»، - دەيدى ريزابەك قاسەن ۇلى.
التايدىڭ «ادامزاتتىڭ شاڭعى مادەنيەتىنىڭ پايدا بولعان جەرى» اتالۋىنىڭ تاريحي قۇندىلىق رەتىندە تانىلۋى ءوز الدىنا، قازىرگى كۇنى وسى ولكەگە تۋريستەردىڭ كوپتەپ كەلۋىنە دە تۇرتكى بولعان ەكەن. التايعا ا ق ش- تان تارتىپ، ەۋروپانىڭ ءار جەرىنەن، قىتايدىڭ ءىشى- سىرتىنان سان مىڭداعان تۋريستەر كەلۋگە قۇمارتقان. ولاردىڭ ىشىندە «بايىرعى قار شاڭعىنى، شاڭعى تەبەتىن قازاق دەگەن ۇلتتى كورەمىز» دەپ كەلەتىندەرى كوپ. التاي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى نوعايتى اۋىلىندا تۇراتىن سىلامبەك ساقاش ۇلى بايىرعى قار شاڭعىسى ماتەريالدىق مۇراسىنىڭ جالعاستىرۋشى، مۇراگەرى رەتىندە تانىلعان. بۇل اۋىلدا سىلامبەك اقساقال باستاعان ءبىر توپ قار شاڭعى جاساۋ شەبەرلەر تۇرادى. سوندىقتان دا بۇل اۋىلعا دا تەرى شاڭعىنىڭ جاسالۋ ەرەكشەلگىن كورۋگە ساياحاتشىلار ارنايى اتباسىن بۇرادى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ مالىمەتىنشە، 2019 -جىلى التاي ايماعىنا 33 ميلليون 611 مىڭ تۋريست كەلگەن.
تۇيىندەي ايتساق، قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرگى قونىسىنان قۇندى جادىگەر تابىلىپ، ونى الەم مويىنداپ، قازاق ۇلتىنىڭ مەنشىگىنە بەرىلۋى كوڭىلدى مارقايتادى. ولجامىز وزگەنىڭ قانجىعاسىنا كەتپەي، پەشەنەمىزگە بۇيىرۋى قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ەڭبەگى دەپ بىلەمىز.
اۆتور: باقىتجول كاكەش
