گۇلىستان كۇندەلىگى نەمەسە مەن كورگەن يران

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات -  قارىشتاپ دامىپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتقان قازاقستان حالقى ءۇشىن قاسيەتتى دە قاستەرلى مەرەكە - تاۋەلسىزدىك كۇنىن بيىل اۋە كەڭىستىگىندە قارسى الدىق.

كوك بايراقتى ۇلى دالامدى كوكتەپ شولىپ، «ەگەمەندى ەلىمىز عۇمىرلى، تۇلعاسى بيىك تۇعىرلى بولعاي!» دەپ تىلەدىم. 2019 -جىلعى 16 - جەلتوقساندا ق ر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى، «وتانداستار قورى» ك ە ا ق- نىڭ قولداۋىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى استانا جانە اقمولا وبلىستىق فيليالىنىڭ باسشىسى قارلىعاش بەكپاتشا قىزى ەكەۋىمىز AIR ASTANA اۋە كومپانياسى ارقىلى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا ءىس ساپارعا اتتاندىق. اي باسىندا عانا قانداستارىمىز قالىڭ شوعىرلانعان موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ استاناسى - ۇلان باتىر قالاسىنا، نالايىق قالاسىنا، قوبدا، بايان- ولگەي ايماقتارىنا بارىپ قايتقان بولاتىنبىز.

ماقساتىمىز -  الىستاعى اعايىندارىمىزدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىمەن تانىسۋ، شەتەلدەگى قانداستارىمىزبەن قوعامدىق، ادەبي، مادەني بايلانىس ورناتۋ. بۇل - وتانداستار قورى مەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ 2019 -جىلعا جوسپارلاعان سوڭعى شاراسىنىڭ ءبىرى.

 الەمدەگى الەۋەتى زور ءارى ساۋلەتتى ىستامبۇل اۋەجايىندا بىرەر ساعات ايالداپ، ي ي ر استاناسى تەگەران قالاسىنا ۇشتىق. 17 - جەلتوقساندا تاڭعى 4:00 دە TURKESH الىپ اۋە كەمەسى تەگەران قالاسىنىڭ اۋەجايىنا قوندى. ءبىزدى اۋە كەڭىستىگىنىڭ قاقپاسىنان سول ەلدە تۇراتىن قانداسىمىز، كاسىپكەر جاپارباي شاتقام دەگەن ازامات قۇشاق جايا قارسى الدى. جاپارباي بۇعان دەيىن قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلعان ءىس- شارالارعا بىرنەشە مارتە قاتىسىپ، ەكى ەل اراسىنداعى قانداستارىمىزدىڭ رۋحاني ساباقتاستىعىنا دانەكەر بولىپ جۇرگەن ىسكەر قازاقتىڭ ءبىرى. وزگە ەلگە، جات جەرگە بارعاندا ءوزىڭنىڭ تۋعان باۋىرىڭداي بولىپ، ءبىر قازاقتىڭ اڭقىلداپ الدىڭنان شىعىپ، اسىعا كۇتىپ تۇرعانى كوڭىلگە ۇلكەن قۋانىش سىيلايدى ەكەن.

 يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا باراردان بۇرىن دا ءبىراز مالىمەتتەرمەن قانىق ەدىم. 80 ميلليوننان استام  حالىق مەكەندەگەن مۇنايلى الىپ يمپەريانىڭ كونە شاھارىنىڭ بىرىنە جولىمىز تۇسكەنىنە ىشتەي قۋانىشتىمىز.

 يران - ازيانىڭ وڭتۇستىك- باتىس بولىگىندە ورنالاسقان ءدىني مەملەكەت، بايىرعى ارۋدىڭ ءبىر مەڭىنە ءبىر قالانى ايىرباستايتىن شىعىس شايىرلاردىڭ وتانى. نەگىزگى تۇرعىلىقتى حالقى - پارسىلار، وزگە دە ءازىربايجاندار، كۇردتەر،   ارابتار،   تۇرىكمەندەر،   بەلۋدجيلەر،   ارمياندار، يەۆرەيلەر مەن ت. ب. ۇلتتار مەكەندەگەن. بەس، التى مىڭنىڭ اينالاسىندا قازاقتار قونىستانعان، ءبىزدىڭ تۇگەندەپ جۇرگەنىمىز دە وسى قاراكوزدەرىمىز. يراننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - پارسى ءتىلى.

 قايتار جولدا الاڭسىز ارالارمىز دەگەن ويمەن تەگەرانعا كوپ ايالداماي جاپاربايدىڭ جەكە جەڭىل كولىگىمەن بىردەن قانداستارىمىز قالىڭ شوعىرلانعان گۇلىستان وبلىسىنىڭ گورگان قالاسىنا جول تارتتىق. بۇل كۇنى ارقاسىن تاۋعا توسەگەن تەگەران قالاسىنا اللانىڭ نۇرى - اق جاڭبىر سەبەلەپ، كوڭىلىمىزدى سەرگىتتى. قازىرگى تاڭدا الىپ شاھاردىڭ تۇرعىندارى جەل سوعىپ، جاڭبىر جاۋسا قۋانادى ەكەن. سەبەبى ون بەس ميلليونعا جۋىق قالا تۇرعىنىن قۇشاعىنا سىيدىرعان كونە شاھاردىڭ اۋاسى وتە لاستانعان، كولىك شامادان تىس كوپ، جانارماي ساپاسىز. تۇتاس مەملەكەت گازبەن قامتىلعانىنا قاراماستان ەكولوگيالىق لاستانۋعا توتەپ بەرە الماي كەلەدى. جاپاربايدىڭ ايتۋىنشا، جەلسىز تىمىق كۇندەرى بۇل قالادا اۋانىڭ قوڭىرسىعانى سونشالىق مەكتەپتەر ساباقتى توقتاتىپ، بالالاردى لاجسىز دەم الدىرۋعا ءماجبۇر.

 جول بويى جاپارباي مىرزانىڭ تانىستىرۋىمەن اينالاعا كوز سالىپ، توڭىرەكپەن تانىسىپ كەلەمىز. پارسىلاردىڭ كونە داۋىردەن- اق وتىراقشى حالىق بولعاندىعىن جاپپاي قالالاسۋىنان- اق بىلۋگە بولادى. ۇزاق جولدىڭ ءار 15-20 شاقىرىم سايىن ءبىر قالا، اربىرىندە ءتورت ءجۇز- بەس ءجۇز مىڭ حالىقتان قونىستانعان كەنتتەردە قايناعان بازار، قايشىلاسقان كولىكتەر.. .

 گۇلىستان وبلىسى يرانداعى ەڭ كوركەم جەرلەردىڭ ءبىرى سانالادى ەكەن. شىنىندا جان- جاعىن تاۋ قورشاعان جاسىل القاپ كوركىمەن كوز تارتادى. تۇرعىندارى نەگىزىنەن ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، اسىرەسە بۇل ولكە اپەلسين، ماندارين جەمىستەرىنىڭ وتانى سانالادى. جول بويى جايقالعان جەمىس اعاشتارى، اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتادى. تامسانىپ شىداي الماي كەلە جاتقانىمىزدى جولباسشىمىز دا سەزسە كەرەك، اۆتوكولىگىن توقتاتىپ، اپەلسين الۋعا جۇگىردى، ءبىز دە ءىزىن الا ىلەستىك. جەمىستىڭ حوش ءيسى مۇرنىڭدى جارادى. تاڭداپ ءجۇرىپ، بىرنەشە كەلىسىن الدىق. ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. بىزدە كيلوسىن 600-700 تەڭگەدەن ساتىلاتىن جەمىستەر 40-50 تەڭگە اينالاسىندا. كوزىڭ قىزىعىپ، توننالاپ تاسىپ، كوشىرىپ اكەتكىڭ كەلەدى، ارمانسىز كۇيسەدىك ەندى.

قاي قالادان وتسەك تە سامساعان قۇرباندار پورترەتى. بۇلار 1980-1990 ج. بولعان يران- يراك سوعىسىندا قازا تاپقان جاۋىنگەرلەر ەكەن. بۇل سوعىس ەل ەكونوميكاسىنا وتە اۋىر زارداپتار اكەلىپتى. قازىرگى يران- ا ق ش تەكەتىرەسى دە ەل ەكونوميكاسىن تەڭسەلتىپ تۇرعانى انىق بايقالادى.

 مازانداران دەگەن قالاعا جەتكەندە الدىمىزدان مۇسا ءۋالي دەگەن ازامات جۇبايىمەن بىرگە كۇتىپ الدى. وسىلايشا ەكى ماشينامەن اينالا توڭىرەككە اڭتارىلا قاراپ، گورگان قالاسىنا دا جەتتىك. گورگان شاھارى كوز الدىڭا ءوزىمىزدىڭ ارۋ قالا - الماتىنى ەلەستەتەدى ەكەن. ءبىر جاعىن تاۋ، ءبىر جاعىن كاسپي تەڭىزى قورشاعان كەنتتە بەس ءجۇز مىڭنان اسا تۇرعىن قونىستانعان. مۇندا دا قايناعان بازار.

گورگان قالاسى - قازىرگى يران قازاقتارى شوعىرلانا قونىس تەپكەن گۇلستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى. ول سولتۇستىكتەن اققالاعا، سولتۇستىك- باتىستان بەندەر تۇرىكمەنگە، شىعىستان گونبەد كاۆۋس پەن اليابادقا، وڭتۇستىكتەن سەمنان وبلىسىنا، وڭتۇستىك- باتىستان مازانداران وبلىسى مەن بەحشاحر قالاسىنا شەكتەسەتىن، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنا ورنالاسقان يراننىڭ ەسكى قالالارىنىڭ ءبىرى.

 كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كۇشتەپ جۇرگىزىلگەن وتىرىقشىلاندىرۋ مەن اۋىر الىم- سالىق، بايلاردى جاپپاي تاركىلەۋ سىندى ساياسي قىسىمعا شىداماعان ماڭعىستاۋ جۇرتى 1925 -جىلدان باستاپ امالسىز اتامەكەنىن تاستاپ، اۋعانستان، تۇركىمەنستان، يرانعا ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولادى. كەيبىر دەرەكتەردە سول الاساپىراندا اۋعان ەلدىڭ سانى 10-15 مىڭ ادام بولعان دەيدى. جان توزگىسىز اشتىق، اۋىر ەڭبەك پەن داۋاسىز دەرت دەندەگەن حالىق جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرايدى. تۇقىمى تۇزداي قۇرۋعا شاق قالىپ، جۇتاعان جۇرتتىڭ امان قالعان ۇرپاقتارى بۇگىندە 7-8 مىڭنىڭ اينالاسىندا. پارسىلارمەن ءدام- تۇزى جاراسىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءبىرازى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلگە ورالىپ، اتامەكەن اۋاسىمەن تىنىستاۋدا.

 بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، يران قازاقتارىنان شىققان تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى يسلام جەمەنەي اعامىزبەن الماتىداعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەتتەس بولعان جىلدارىمدا يران قازاقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى كوپ ەستيتىنمىن. ءوزىم دە تۋعان جەرىنەن جىراقتا وسكەن قامكوڭىل قازاقتىڭ ءبىرى بولعاندىقتان بۇل تاقىرىپ مەنىڭ جانىما وتە جاقىن.

 كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يرانعا اۋىپ بارعان العاشقى جىلدار ادامدار اۋا رايىنا ۇيرەنىسپەۋ، جەرسىنبەۋ سالدارىنان كارى- جاس دەمەي، الدىمەن قىزۋى كوتەرىلىپ، ىشتەرى كەۋىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن قىناداي قىرىلىپ، شەتىنەن ولە باستاعان. ۇرپاعىمەن قۇرىپ بارا جاتقانىن سەزگەن ولار گورگاننان بەندەر تۇركىمەن، گونبەد كاۆۋس سىندى وزگە ايماقتارعا كوشە باستايدى. ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىستى تىرلىك وتكىزىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ومىرىنە بىرتىندەپ بەيىمدەلە باستاعان بوسقىن قازاقتىڭ تاعى ءبىر قاسىرەتى - ۇرپاقسىز جىلداردىڭ ءوتۋى ەدى. ارادا ون جىلداي ۋاقىت وتكەندە بارىپ، شىر ەتكەن شيكى وكپەگە زارىققان ەل، شاقالاقتىڭ داۋىسىن ەستي باستايدى. كەلمەسكە كەتكىر كۇيزەلىستى اۋىر جىلداردى قاريالار «قاسىرەتتىڭ ۇلكەنى وسى بولدى. ءومىرىمىز توقتاپ قالعانداي سەزىندىك. دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ داۋسى ءتىرى ەكەنىڭدى، ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىتىڭدى وياتادى ەكەن» دەپ ەگىلە ەسكە الادى. وسىلايشا تاعدىر تالكەگىنە ءتۇسىپ، تۋعان جەرىنەن بوسىپ، ۇدەرە كوشكەن ەلدىڭ كوز جاسىن ءتاڭىر كورىپ، كەم- كەتىگى تولىپ، وشكەنى جانعانداي كۇي كەشەدى. بىرتە- بىرتە يران قازاقتارى دەگەن تاعدىرلى قاۋىم قالىپتاسادى.

 مۇندا ءبىزدى كونەكوز تانىسىمىز، سول ەلدەگى قازاقستاننىڭ باس كونسۋلى ايتجان ايداشوۆ مىرزا ارنايى كۇتىپ الىپ، اق داستارحان جايىپ، قوناقجايلىق كورسەتتى. شەكتىرمە دەپ اتالاتىن تۇركىمەننىڭ قارا قوسىنا اپارىپ، ۇلتتىق تاعامدارى «شەكدىرمەدەن» ءدام تاتتىردى. ەلدىڭ، جەردىڭ جاعدايىمەن تانىستىرىپ، قازاق ەلىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن سۇراستىرىپ ارقا- جارقا بولىپ قالدىق.

يران مەملەكەتىنىڭ ءدىنى - يسلام ءدىنىنىڭ شييت تارماعى. ازداعان تۇركىمەندەر مەن قازاقتار سۋنييت باعىتىن ۇستانادى. سوندىقتان ولار قونىستانعان اۋدانداردا وزدەرىنە ارنالعان مەشىتتەر بار. قازاق اۋدانى دەپ اتالاتىن ءبىر اۋماقتا دا قازاق مەشىتى بار ەكەن. جينالىس، باس قوسۋ سول جەردە وتەدى. ءبىزدىڭ دە جوسپارلى ءىس- شارامىز اتالعان مەشىتتە اتقارىلاتىن بولىپ كەلىستىك.

 بۇل كۇنى كەشكىسىن يۋسۋپ جەمەنەي دەگەن ازامات شاڭىراعىنا شاقىرىپ، ءدام تاتتىردى. يران قازاقتارى دا قوناقجاي ەكەن، نەگىزىنەن ءبىر- بىرىمەن ەتەنە تانىس. كورشى- قولاڭى ۇيىنە سۇراۋسىز كىرىپ- شىعىپ، ەمىن- ەركىن ارالاسىپ تۇرادى ەكەن. قوناق كۇتۋ داعدىسى ۇقساماعانىمەن كوڭىلى دارقان، پەيىلى كەڭ، باۋىرمال، تۋىسشىل ەكەنىن ايقىن اڭعاردىق. بۇلار - ماڭعىستاۋدان اۋا كوشكەن ون بەس مىڭداي ادايلاردىڭ تۇركىمەنستان ارقىلى يراننىڭ گۇلىستان ايماعىنا امان جەتكەن ءبىر بولىگىنىڭ ۇرپاقتارى. وسىندا ورىن تەپكەن 90 جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ىلۋدە ءبىرى بولماسا، وزگە ۇلتتارمەن قۇدالى- قۇداندالى بولماعان تەكتى ۇرپاقتار. ول جەردە دە ەلدى، جەردى ساعىنىپ قاۋمالاعان قانداستارىمىزبەن ەمەن- جارقىن اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ، ءتۇن جارىمىنا دەيىن شۇيىركەلەستىك.

 گورگانداعى العاشقى تاڭىمىزدى جاپاربايدىڭ شاڭىراعىندا قارسى الدىق. ءۇش قاباتتى تۇرعىن ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا تۇراتىن مۇرات دەگەن ازامات تاڭعى اسقا ۇيىنە شاقىردى. مۇرات (شامۇرات) اعامىز وسى وڭىرگە بەلگىلى حيرۋرگ، بىلىكتى  دارىگەر ەكەن. 52 جاسىندا زەينەتكە شىعىپتى، قازىر جەكە كاسىبىن قامداپ ءجۇر. ءوزىنىڭ ءومىر بويى العان ءبىلىمى، ارتتىرعان بىلىگى، ۇشتاعان قارىم- قابىلەتى مەن وزىق تاجىريبەسىن ەندى قازاقستاندا جالعاستىرىپ، ەل يگىلىگىنە جاراتۋدىڭ قام- قارەكەتىن جاساپ جاتقانىن ايتادى. ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى يسپانيادا وقيدى، كىشىسى ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، اسكەري بورىشىن وتەۋدە.

 ارەدىك گورگان قالاسىنىڭ كورىكتى جەرلەرىن ارالادىق. گۇلىستان وبلىسى جان- جاعىن اسقار تاۋلار مەن تەلەگەي تەڭىز قورشاعان كەرەمەت كوركەم جەر ەكەن. ديقاندار ءبىر جىلدا ءۇش ماۋسىم ەگىن ەگەدى. قالانىڭ بازار شارۋاشىلىعى دامىعان، زات باعاسى ارزان كونە شاھار. بۇكىل ەلدى مەكەندەر تابيعي گازبەن تولىق قامتىلعان.

 گورگانداعى قازاقتار اۋدانى دەپ اتالعان وڭىردە تۇرعان اعايىندار ەسكى باسپانالارىنىڭ ورنىنا ءۇش، ءتورت قاباتتان ۇيلەر سالىپتى. جاپارباي تۇراتىن ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتى وسى مۇرات دارىگەرگە تيسەلى. يراندىق بىلىكتى دارىگەرلەردى ەرتىپ، قازاقستاننان جەكە ەمحانامدى اشسام دەگەن جوسپارى بار ەكەن. وعان نۇر- سۇلتاننان ارقالاي بارعان، بەلگىلى دارىگەر قايرات ايدارحان ۇلىنىڭ كىتابىن سىيعا تارتتىق.

 18 - جەلتوقسان جەرگىلىكتى ۋاقىت 15.00 دە قازاق مەشىتىندە قانداستارىمىزبەن كەزدەسۋ جينالىسىن وتكىزدىك. نەگىزى وسىندا قازاق مادەني ورتالىعىن اشۋدى جوسپارلاعانبىز، ونىڭ ورايى كەلمەدى. سەبەبى، يران ەلىنىڭ 1981 -جىلعى كونستيتۋتسياسى بويىنشا، ەلدە ساياسي جانە ءدىني ەمەس ۇيىمدار اشۋعا تىيىم سالىنعان ەكەن.

 اتالعان جينالىستا قازاق ءتىلىن قاشىقتىقتان وقىتۋ جوباسى اياسىندا «Online» رەجيمدەگى «QAZAQ KLASY» سىنىبىن اشىپ، اعايىننىڭ ۇسىنىسىن، تالاپ- تىلەگىن تىڭدادىق. جينالعان قانداستارىمىزعا قاۋىمداستىق اتىنان ارنايى بارعان وكىل قارلىعاش بەكپاتشا قىزى ەلباسى - قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءتوراعالىق ەتەتىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلىمى جانە اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى تۋرالى كەڭىنەن بايانداپ، قاۋىمداستىق ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى زاۋىتبەك قاۋىسبەك ۇلى تۇرىسبەكوۆتىڭ اق سالەمىن جەتكىزدى.

 باسقوسۋعا گورگان قالاسىنداعى قانداستارىمىزبەن قاتار سول ەلدەگى باس كونسۋلى ايتجان ايداشوۆ مىرزا ارنايى قاتىسىپ، اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىن بايانداپ، اعايىندار اتىنان ۇسىنىستارىن ايتتى. ايتجان مىرزا مۇنداعى اعايىننىڭ ەلگە كوشۋىنە باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى جەر شالعاي، قاتىناستىڭ قولايسىزدىعى. تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى اتاقونىسى ماڭعىستاۋ توڭىرەگىنە تۇراقتاعىسى كەلەدى، سوندىقتان از قازاقتى ءبولىپ جارماي اۋىلىمەن ورنالاسۋعا مۇمكىندىك جاراتىلسا. سونداي- اق، وزگە ءتىل، وزگە جازۋدا ءبىلىم العان قانداستارىمىزدىڭ بالالارىنا تيىمدىلىك جاسالىپ، قازاقستانداعى وقۋ گرانتتارىنان كولەمدى ورىن بەرىلسە، - دەگەن ۇسىنىستارىن ايتتى.

 وسى باسقوسۋدا كوپتەگەن ازاماتتارمەن جەكەلەي تانىسىپ، سويلەستىم، ۇسىنىس- پىكىرلەرىن تىڭدادىم. سونىڭ ءبىرى - يرانداعى زيالى قازاقتاردىڭ ءبىرى، اۋدارماشى قاجى مۇحامەد شاتقام (قارا كەدەي) دەگەن اقساقال. ول كىسى ۇزاق جىلدار قوجا احمەت ياسساۋي حيقمەتتەرى، اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىعارمالارىنىڭ تولىق نۇسقاسىن جانە قازاقتىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن پارسى تىلىنە اۋدارىپ، قولجازبا كۇيىندە دايىنداعان بىلىكتى مامان. ەندى وسى ەڭبەكتەرى ەسكەرۋسىز قالماي، مەملەكەت قولداۋىمەن تاسپاعا باسىلىپ، جارىققا شىقسا دەپ ۇمىتتەنەدى.

 جينالىسقا جاستار دا كوپ كەلدى. شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوسۋعا باعىتتالىپ، جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى «Alash» فۋتبول تۋرنيرى جوباسى دا جينالعانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. ويىنشىلاردىڭ ۇلتىن، رۋىن، ءدىنىن سۇرامايتىن دوپ دوداسى شەتتەگى قانداستارىمىزدى بىرىكتىرۋدىڭ ءبىر جولى ەدى. بيىل التىنشى رەت وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىرعان الا دوپ الامانىنا يران قازاقتارى اتىنان دا كوماندا قاتىستىرۋعا ۋادەلەسىپ قايتتىق. مۇنداعى جاستاردىڭ سول كەزدە قازاق توپىراعىنا تابانى ءتيىپ، ارقانىڭ اۋاسىمەن تىنىستايدى دەگەن ءۇمىت بار.

 وسى كۇنى كەشكە قانداستارىمىز قونىستانعان ايماقتاردىڭ ءبىرى - بانەر تۇركىمەن قالاسىنا باردىق. وندا ءبىزدى مازانداراندا وتباسىمەن الدىمىزدان شىعىپ، ارنايى كۇتىپ العان مۇسا ءۋالي باستاپ باردى. مۇسا وسى ايدىڭ باسىندا «وتانداستار» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن  نۇر- سۇلتان قالاسىندا وتكەن «وتانداستار. بولاشاققا باعدار» حالىقارالىق فورۋمىندا قوناق بولىپ ارنايى شاقىرىلعان، يران قازاقتارىنىڭ رۋحتى، ۇلتشىل، بەلسەندى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى. ءوزى يران- يراك سوعىسىندا قان مايدانعا قاتىسقان جاۋىنگەر ەكەن. مۇسانىڭ تاعى ءبىر جەتىستىگى - يراننىڭ ەڭ بيىك داماۆاند شىڭىنا شىققان تۇڭعىش قازاق. قازىر - زەينەتكەر. بۇل ەلدە بىزدەگىدەي بەينەتىنىڭ زەينەتىن قاۋساپ قالعان قارتتىق شاقتا كورمەيدى. جۇمىس ىستەگەن ەڭبەك وتىلىنە قاراي 25-30 -جىلدا زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىعادى.

 بەندەر - تۇركىمەندە قانداستارىمىز قالىڭ شوعىرلانعان جايلى قونىستىڭ ءبىرى. ەكى ملليونعا جۋىق تۇركىمەندەر تۇرادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسى، نەگىزگى كاسىبى - بالىق، ەگىن شارۋاشىلعى، ساۋدا ساتتىق. ارقا- جارقا اڭگىمە اراسىندا وسى وڭىردەن قازاقستانعا كوشىپ بارعان نۇرىمشات شاتحام دەگەن كىسىنىڭ ەلگە، جەرگە دەگەن تەبىرەنىسىنەن تۋعان ولەڭىن مۇسانىڭ اعاسى مانسۇر ءۋالي اعامىز وقىپ بەردى. ول كىسى دە وسى وڭىرگە سىيلى، اۋىلداعى اۋزى دۋالى اقساقالدىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. اتامەكەن، تۋعان جەر شەتتەگى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنىڭ شەرى عوي، كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى بولماعانمەن، بۇل شىنايى شىعارمادا ەلدەن جىراقتا تۋىپ- وسكەن اعايىننىڭ اتاجۇرتقا، كىندىك قانى تامعان جەرگە دەگەن ساۋمال ساعىنىش بار.

گورگانداعى قازاقتار ادام قايتىس بولعان جاعدايدا ورتالىقتاعى قازاق مەشىتىنەن حابارلايدى ەكەن. ءبىز بارعان كۇننىڭ ەرتەسى تاڭدا تاپ سونداي جايعا كۋا بولدىق. جاپاربايدىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىعىپ، قالا كورىنىسىن تاماشالاپ تۇرعان ساتىمىزدە ازاناما ەستىدىك. مارقۇمنىڭ جانازاسىنا قاتىسىپ، قاتىمىنا قول جايعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ادەت- عۇرپىمەن تانىسايىن دەگەن ويمەن مەن دە باردىم. ايتپاقشى، مارقۇم - جاپاربايدىڭ ناعاشىسى ەكەن. ەستىگەن اعايىندار كوپ جينالدى. ازا تۇتقان قارالى اۋلەتكە كوڭىل ايتىپ، كورىسىپ بولعان سوڭ كەلۋشىلەر سول اۋلادا نەمەسە كورشى ۇيلەرگە كىرىپ، قاتىم تاماعىنان اۋىز تيەدى ەكەن. بىزدەگىدەي اس تا توك ىسىراپ جوق. قالا ومىرىنە بەيىمدەلگەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قالىپتاسقان ادەت- عۇرپى سولاي. سالىستىرا ايتساق، بىزدەگى ون ادامدىق داستارقانمەن مۇندا ءجۇز ادامدى اتتاندىرۋعا بولادى. قارا جامىلعان شاڭىراق ءۇشىن بۇل دا دەمەۋ عوي. ءبىر بايقاعانىم، يسلام ەلى بولا تۇرا ءوزىم ەتەنە تانىسقان قالالاردان ۇزىن ساقال، كەلتە بالاقتى بىردە- ءبىر ءدىنبۇزار كورگەم جوق. بەت- ءجۇزدى تۇمشالايتىن پارانجانىڭ دا عۇمىرى از قالعان- اۋ شاماسى.. .

 بۇل كۇنى قازاق مەشىتىنە قاراما- قارسى شاعىن شاشتاراز اشىپ، جەكە كاسىپپەن اينالىساتىن نۇرپەيىس دەگەن ازاماتپەن تانىستىم. جەكە ءسان سالونى دا بار ەكەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، وسى قالاداعى شاشتاراز اتاۋلىنىڭ بارلىعىن رەتكە كەلتىرىپ، جەكە سالون اشۋعا  رۇحسات بەرەتىن دە ءوزى. وسى ونەرىن قازاق ەلىنەن دە اشىپ، كاسىپ اياسىن كەڭەيتكىسى كەلەدى. ءۇش بالاسىمەن ءبىرجولا قونىس اۋدارۋعا بەل بۋىپ وتىر ەكەن، تەك كاسىپتەن ءناسىپ تاۋىپ، كۇنكورىس كوزىن اتاجۇرتتا جالعاستىرسام دەيدى. وزىنە قىر- سىرى ءمالىم وسى سالا بويىنشا كەز كەلگەن تىرلىكتى ىستەي الامىن، قولىمنان ءبارى كەلەدى. تاريحي وتانىما ورالىپ، وسى كاسىپتى ورىستەتكىم كەلەدى، - دەيدى قانداسىمىز. كاسىبي شەبەرلىگىن كورگىم كەلىپ، مەن دە شاشىمدى الدىرتتىم. قولى ەپسەكتى ەكەن، ەدەل- جەدەل ءتاپ- ءتاۋىر عىپ قىسقارتىپ بەردى. وسى اۋداننىڭ قازاقتارى، نەگىزىنەن، وسى جىگىتتىڭ كلەنتتەرى ەكەن.

20 - جەلتوقسان كۇنى تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، تەگەران قالاسىن ارالاۋعا شىقتىق. ۇلتتىق اقشا بىرلىگى - ريال. وعان قاراعاندا ءبىزدىڭ تەڭگەمىز تويعا بارعانداي كوش ىلگەرى ەكەن. ون مىڭ تەڭگەلىك شىققاندا، اقشامىز قۇنسىزدانىپ كەتتى دەپ بايبالام سالعان ەدىك، بەس ءجۇز مىڭدىق تۋمەندەردى ۋىستاپ ۇستاعاندا قايران قالىپ، تاۋبە دەستىك.. .

 ارينە، ۇلان- عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان الىپ شاھار ءبىزدىڭ تۇسكە دەيىنگى از عانا ۋاقىتىمىزدا بار قۇپياسىن اشىپ، كوپ سىرىن ۇقتىرا قويماسى انىق. دەگەنمەن الىستان ات ارىتىپ، تون توزدىرىپ كەلگەن سوڭ كورنەكتى جەرلەرىن كورىپ، كوزايىم بولايىق دەگەن ويمەن ۇلگەرگەنشە تاماشالاپ قالۋعا تىرىستىق.  قىزىلباستار جەرىنە، قوجا حافيزدىڭ ەلىنە بارعاسىن جىر وقىماي بولماس دەگەن ىزگى نيەتپەن كونە قالانىڭ بويتۇمارى بولعان بيىگتىگى 435 مەترلىك مۇناراعا شىعىپ، شالقار شابىتپەن ءوندىر ولەڭ وقىدىم.

 شاھاردا «تابيعات كوپىرى» دەپ اتالاتىن كەرەمەت قۇرىلىس بار ەكەن. سونىڭ ۇستىندە تۇرعانىمدا قاناتىما جەل، ارقاما جەلىك ءبىتىپ، «اتامەكەندى اڭساۋ» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ، بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ تۇرعان ەدىك، كۇزەتشى پوليسەيلەر كەلىپ قالىپ، جازبامىز جالعاسپاي قالدى. سويتسە، بۇل جەردە تاسپاعا باسۋعا، بەينەكامەراعا تۇسىرۋگە رۇحسات ەتىلمەيدى ەكەن، شابىتىم شالقىپ، ولەڭ وقىپ تۇرعانىمدا پوليسيا كەلىپ قالىپ، ابىروي بولعاندا ءتۇسىنىسىپ قۇتىلدىق.. ون بەس ميلليونعا جۋىق حالىقتى قۇشاعىنا سىيدىرعان تەگەران قالاسىنىڭ دا ءوز قايعى- قاسىرەتى ىشىندە ەكەن.. .

 بالا كۇنىمىزدەن  فيرداۋسيدىڭ «شاھناماسىن»، ومار حايامنىڭ رۋبايلارىن، ساعدي، حافيز شىعارمالارىمەن تانىس بولدىق. الاشتىڭ اياۋلى اقىنى مۇرات شايماران ۇلى «شيرازداعى قوجا حافيزدىڭ قابىرىنىڭ باسىنا بار» دەگەن ەدى. شايىر تۋعان شاھار تىم شالعايدا ەكەن. بۇل قالاداعى ەڭ كورنەكتى جەر - تيگران قالاسىنىڭ سيمۆولى رەتىندە سالىنعان بيىكتىگى 430 مەترلىك مۇنارا. باسىنا شىعىپ، بۇكىل قالانى كوكتەن شولۋعا بولادى، ارينە كوك تۇتىنگە كومىلمەي اسپان اشىق، اۋا تازا بوپ تۇرسا.. . ءبىز بارعان جۇما كۇنى ەلدە دەمالىس ەدى. تاڭدا ەرتە شىققاندىقتان كولىك كەپتەلىسى از بولدى. تۇسكە قاراي قالا بۋالدىرلانىپ، تۇتىنمەن تۇمشالانعان تاۋلار پەردەلەنە  باستادى. جول باستاۋشىمىز جاپاربايدىڭ ايتۋىنشا، جىلدىڭ وسى ماۋسىمى جاڭبىرسىز، جەلسىز بولاتىن كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە ەلدە كولىك كوپ، جانارماي ساپاسىز  بولعاندىقتان اۋانىڭ لاستانۋىنان مەكتەپتە ساباق توقتاتىلاتىن كۇندەر ءجيى بولادى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە بيلىك جەمقور. ءبىر بايقاعانىم، حالقى بىزدەگىدەي قىمبات ماشينا مىنۋگە قۇمار ەمەس ءارى ونىڭ قۇنى تىم قىمبات. دەگەنمەن كوشە ءتارتىبى رەتكە تۇسكەن، ىشكى مادەنيەتى قالىپتاسقان. ءتورت كۇن جۇرگەندە ءبىر جول- كولىك وقيعاسىن نەمەسە كولىكتەن تۇسە ساپ كەرىسىپ جاتقان بىردە- ءبىر جۇرگىزۋشى كورگەم جوق.

ارينە، ون بەس ميلليون حالىقتى ءبىر قالانىڭ قۇشاعىنا سىيدىرعان يمپەريامەن ون جەتى ميلليون حالقى بار قازاقستان مەملەكەتىندە ءومىر سۇرەتىن ءوزىمىزدى سالىستىرۋعا بولماس. دەگەنمەن، ەگەر ەلوردانىڭ تۇراقتى تۇرعىندارى بەس ميلليونعا جەتسە، ءبىزدىڭ باس قالامىز دا كوك تۇتىنگە كومىلىپ، كورەر كۇنى تەگەرانمەن تەڭەسىپ قالسا كەرەك.. .

وسىلايشا شايىرلار شاھارىنداعى ءۇش- ءتورت كۇندىك ءىس ساپارىمىزدى ءساتتى اياقتاپ، قانداستارىمىزبەن قيماي قوشتاسىپ، ءتۇس اۋا تەگەران - ىستامبۇل، الماتى، نۇر- سۇلتان باعىتىمەن ۇلى دالانىڭ ۇلىق قالاسىنا قايتا ورالدىق.

 

 تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى

 اقىن، «وتانداستار» قورى مادەني گۋمانيتارلىق جوبالار  دەپارتامەنتىنىڭ مەنەجەرى