ۇمىتشاقتىقتان قالاي ارىلۋعا بولادى؟
مەديتسينا ماماندارى ۇمىتشاقتىڭ دەرت ەكەنىن ايتادى. ءدىن وكىلدەرى دە مۇنىڭ اۋرۋ ەكەنىن راستايدى. دەسەك تە كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكپەن جۇرگەن جۇرتتىڭ كوبى مويىنداي بەرمەيدى. سولاي بولۋى ءتيىس سەكىلدى وعان ونشا ءمان بەرىپ جاتپايتىنىمىز سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. ءبىراق، قازاقتىڭ باس اقىنى، اقىل- ويدىڭ الىبى اباي قۇنانباي ۇلى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايتىنىن ايتادى.
ول ءوزى ءومىر سۇرگەن ⅩⅨ عاسىردا-اق ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتۋ، ۇمىتشاقتىقتان ارىلۋ جولدارىن كورسەتكەن ەكەن. سونىمەن، اباي بۇل تۋرالى نە ايتقان؟ وسى جانە وزگە دە مامانداردىڭ كىسىگە كەرەك كەڭەستەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
1. اباي قۇنانباي ۇلى 31-قارا سوزىندە ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى سەبەبىن كورسەتەدى: «اۋەلى - كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك؛ ەكىنشى - سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە ءعيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك؛ ءۇشىنشى - سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك؛ ءتورتىنشى - ويعا كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرتتىق، ويىنشى- كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر». دەمەك، ەسىمدە تەز ءارى ۇزاق ساقتالسىن دەسەڭىز، ىقىلاس- نيەتىڭىزدى تۇزەپ، تۇشىنۋىڭىز، جۇرەگىڭىزدەن وتكىزىپ، سەزىنۋىڭىز كەرەك.
2. بىلىمگە دەن قويعان مۇسىلمان ءوزىن جوقتان بار ەتىپ جاراتقان جاراتۋشىسىنا جۇگىنىپ، دۇعاسىنا بەكەمدىك تانىتۋى قاجەت. ەشقانداي ادام ءوزىنىڭ ەستيار، اقىلدىلىعىمەن نەمەسە جۇرتتان اسقان ۇعىمتالدىعىمەن ءبىلىم شىڭىن باعىندىرا المايدى. اقىرەتىنە ازىق، بۇل دۇنيەسىنە پايدالى بولاتىن ءبىلىمدى ءناسىپ ەتەتىن - اللا عانا. ەندەشە، ىقىلاس، نيەتتى تۇزەۋمەن قاتار دۇعانى دا كۇشەيتۋ كەرەك.
3. كۇنادان تىيىلۋ. راسىندا، كۇنانىڭ ادام بالاسىنا تيگىزەتىن زارداپتارى وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى - ۇمىتشاقتىق شافيعي دەرتىنە ۇرىندىرۋ. بۇعان يمام شافيعيدىڭ باسىنان وتكەن مىنا ءبىر وقيعا دالەل بولا الادى. بىردە يمام ۇستازى يمام ماليككە كىتاپ وقىپ بەرىپ وتىرادى. يمام ماليك ونىڭ دانالىعى مەن تۇسىنىگىنىڭ تەرەڭدىگىنە تاڭ قالىپ: «سەنىڭ جۇرەگىڭە اللا نۇر ورناتقان ەكەن. سەن ونى كۇنالاردىڭ كەسىرىمەن كەتىرىپ الما»، - دەيدى.
راسىندا، يمام شافيعيدىڭ جاتتاۋ قابىلەتى وتە كەرەمەت بولعان. ول كىسى كىتابىن اشىپ كوزىن سالسا بولدى، ونداعى اياتتاردى نەمەسە حاديستەردى كوڭىلىنە ءتۇيىپ، ساناسىنا ساقتاپ الادى ەكەن. سول ءۇشىن جاتتاۋ كەزىندە ەكى بەتتەگىنى ارالاستىرماۋ ءۇشىن، كىتاپتىڭ ءبىر بەتىن جاۋىپ وتىراتىن بولعان. بىردە ول جاتتاۋ قابىلەتىنىڭ ازداپ السىرەگەنىن سەزەدى. ۋايىمداپ، ۋاقيع دەگەن ۇستازىنا بارىپ وسى ءىس جايىندا كەڭەس سۇرايدى. كەيىن ۇستازىنىڭ ايتقان اقىل، وسيەتىن ولەڭ جولدارى ارقىلى جازىپ قالدىرعان ەكەن:
شاعىم ەتتىم ۇستازىما ارداقتاۋلى،
جاتتاۋىمدا پايدا بولعان شاباندىقتى.
كەڭەس ەتتى كۇنالاردان الشاقتاۋدى،
«جۋىتپا» دەپ ماڭايىڭا جاماندىقتى.
«تىڭدا» دەدى، سوزىمە كوڭىل بۇرىپ،
ءسوز سۋىرىپ ءبىلىمنىڭ تەرەڭىنەن:
«ءىلىم - ول نۇر. ال، اللانىڭ ونداي نۇرى
ورنامايدى كۇناھاردىڭ جۇرەگىنە!»
دەمەك، ادام ءبىلىم دەيتىن جارقىراعان ۋىتتى نۇردى جۇرەككە قوندىرۋ ءۇشىن كۇنادان تىيىلۋ كەرەك ەكەن.
4. قۇران تىڭداۋ. سوڭعى كەزدەگى ءارتۇرلى زەرتتەۋلەر مەن ساراپتاما ناتيجەلەرى قۇراندى كۇنىنە 3 ساعات تىڭداعان ادامنىڭ يممۋنيتەتى كۇشەيىپ، جۇرەگى مەن ميى قورعاۋدا بولاتىنىن، بۇزىلعان جاسۋشالارىنىڭ قالپىنا كەلەتىنىن جار سالىپ جازىپ تا جاتىر، ايتىپ تا جاتىر. ال الەمدەردىڭ راببىسى مەيىرىمدى اللا: «قۇران وقىلعان كەزدە مەيىرىمگە بولەنۋ ءۇشىن ونى دەن قويىپ تىڭداپ، تىنىشتىق ساقتاڭدار»، - دەگەن («اراف» سۇرەسى، 204-ايات).
5. ۇيقى رەجيمىنىڭ ساقتالۋى. اللا تاعالا قۇراندا: «ال ۇيقىلارىڭدى تىنىعۋ ەتتىك. ءارى ءتۇندى جامىلعى ەتىپ جاسادىق»، - دەيدى («ءنابا» سۇرەسى، 9-10-اياتتار).
ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە نەنىڭ پايدا، نەنىڭ زيان ەكەنىن ءوزىمىزدى جاراتقان اللا تاعالادان ارتىق ەشكىم بىلە المايدى. ەرەكشە مەيىرىمدى، قامقور جاراتۋشىمىز ءتۇندى جاراتسا، دەمەك، ونىڭ بەكەردەن بەكەر بولماعانى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، مي جاسۋشالارى ادامنىڭ ۇيىقتاپ جاتقان ءساتىن پايدالانىپ، ميدى تازارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى، ياعني، كۇندىز قابىلدانعان اقپاراتتار تۇنگى ۇيقى كەزىندە باس ىشىندە سارالانىپ، رەت- رەتىمەن تىزىلەدى ەكەن. سوندىقتان، ۇيقىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ادام ميىنىڭ قاباتتارى زارداپ شەگەدى. ال ونىڭ سالدارى ەستە قابىلەتىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى.
6. تەز جاتتاۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - تۇشىنىپ ءارى داۋىستاپ وقۋ. سەبەبى، ادام كورۋمەن قوسا، ەستۋ ارقىلى دا ءبىراز نارسەنى ساناسىندا جاڭعىرتا الادى. ءار ءسوزدىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، ءمان- ماعىناسىن ءتۇسىنىپ وقىعان ادامنىڭ ساناسىندا ەڭ بولماعاندا، وقىعان دۇنيەلەرىنىڭ ەلەسى، سۇلباسى قالادى. ادام سول ارقىلى وتكەندى ەسىنە تۇسىرۋگە مۇمكىندىك الا الادى.
7. كۇندەلىكتى ءىشىپ- جەم، ازىق- تۇلىككە ءمان بەرۋ.
دۇرىس تاماقتانۋ - دەنساۋلىق كەپىلى. مەديتسينا سالاسى ماماندارى اسىرەسە، بالدى وتە كوپ تۇتىنۋعا كەڭەس بەرەدى. «سەندەرگە ەمدەلۋدىڭ ەكى قۇرالى بەرىلگەن - بال مەن قۇران» (يبن ءماجاھ) «ناحل» سۇرەسىنىڭ 68-69-اياتتارىندا اللا تاعالا بىزگە بال ارالارى جايىندا حابارلايدى: «(ەي مۇحاممەد) «راببىڭىز بال اراعا ءامىر ەتتى: «تاۋلارعا، اعاشتارعا جانە (ادامدار) قۇراتىن ىندەرگە (ياعني قۇرىلىستارعا) ۇيا سال. سونان سوڭ، ءتۇرلى جەمىستەردەن جەپ، راببىڭ (سەن ءۇشىن) قولايلى ەتىپ قويعان جولدارمەن ۇشىپ ءجۇر!».
ونىڭ قارىنىنان ادامدار ءۇشىن شيپا بولعان ءارتۇرلى رەڭدى ىشىمدىك - بال شىعادى. البەتتە، بۇل ىستە ويلاپ پىكىرلەسەتىن ەل ءۇشىن (اللانىڭ بار ەكەندىگىنە) ايات- بەلگى بار».
سونىمەن بىرگە كۇندەلىكتى تۇرمىستا اسقاباق، ءسابىز سىندى كوكونىستەردى پايدالانۋ، جاڭعاقتى كوپ تۇتىنىپ، مايلى تاعامداردان الشاقتاۋ دا مي جۇمىسىنا وزىنشە ىقپال ەتەدى ەكەن. جاڭعاقتىڭ قۇرامىنداعى بەلوكتاليزين مەن فوسفاتيد مي جاسۋشالارىن جانداندىرىپ، جۇيكە قۋاتىن جوعارىلاتادى.
8. سپورتپەن شۇعىلدانۋ. ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى دەۆيد ياكوبسوننىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا، جاس كەزىندە جاتتىعۋلاردى ءجيى جاساپ تۇراتىن ادامنىڭ باسقا ادامدارعا قاراعاندا جاتتاۋ قابىلەتى جاقسىراق بولادى. ءجۇزۋ، جۇگىرۋ جانە باسقا دا سپورتتىق بەلسەندىلىك مي جۇمىسىن جاقسارتادى. بۇل ميعا كەلەتىن قاننىڭ كولەمىن ارتتىرادى.
