قاسىم حاننىڭ ەلگە ورناتقان ءتارتىبى
بايدىڭ اۋلىنا ساۋىن ايتىپ: «بىزگە ءۇي تىكسىن، سۇلۋ قىز- كەلىنشەكتى جيناپ قويسىن»، - دەپ، سوندا كەلىپ جاتادى ەكەن.
ءبىر مەزگىلدە قاراكەرەي قابانباي اۋلىنا كەلمەكشى بولىپتى. سول اۋىلعا شاپقىنشى جىبەرىپ: «ءۇي تىگىپ، قىز- كەلىنشەك دايىنداسىن»، - دەپتى. بۇل اۋىلدا ەرتە كۇندە ۇزاتقان قازبەكتىڭ قىزى ماڭقان بار ەكەن. قازبەكتىڭ ءىنىسى بودەنە باتىردىڭ قىزى ناۋەتەك بولادى ەكەن.
بۇلاردىڭ ايەل بولىپ، ورتا جاسقا كەلگەن شاماسىندا بۇل ەكەۋىنەن تۋعان ەر جەتىپ قالعان ەكى قىز بولۋ كەرەك. مۇنىڭ بەت الىپ كەلە جاتقانى وسى بولسا كەرەك. سول كەزدە قازبەكتىڭ ەكىنشى بالاسى قازىمبەت دەيتۇعىننىڭ قۇلتەكە دەگەن باتىر بالاسى بولىپتى. سول قۇلتەكە سول اۋىلدا اپا- قارىنداسىنا امانداسىپ جاتىر ەكەن. سوندا بۇنىڭ اپا- قارىنداستارى قۇلتەكەگە ارىز قىپتى:
«بۇل قاسىم حاننىڭ بەت الىپ، بەتىنە ۇستاپ كەلە جاتقانى ءسىزدىڭ مىنە بىرەۋ ءبىر- ەكى جيەندەرىڭىز عوي، اتاڭنىڭ ارۋاعى بار عوي، وسىدان ساۋعا سۇراپ كورەرمىسىڭ، بۇل بالالار بۇنداي تارتىپسىزدىكتى كورگەن جوق ەدى». سوندا قۇلتەكە: «سۇراپ كورەيىك»، - دەدى. اتىنا ءمىنىپ الىپ، شاۋىپ قاسىم حاننىڭ الدىنان شىقتى، قىلاڭنان ءمىنىپ، قىلاڭنان كيىپ، توعىز كىسى كەلە جاتىر ەكەن. قۇلتەكە كولدەنەڭ تۇرا قالىپ: «ساۋعا!» - دەدى. بۇلار قۇلتەكەگە جاۋاپ بەرمەي جۇرە بەردى. قۇلتەكە قايتادان شىر اينالىپ كەپ الدىنان تۇرا قالدى. تاعى دا: «ساۋعا!» - دەدى. تاعى جاۋاپ
بەرمەي ءجۇرىپ كەتتى. ءۇشىنشى رەت قايتا شاپتى ورالىپ، الدىنان قارسى كەپ تۇرا قالىپ: «ساۋعا!» - دەپ اقىردى. ۇندەمەي تاعى جۇرە بەرگەن كەزدە: «الدىڭنان كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش»، - دەگەن، بەكبولاتپەن ارازدىعىڭدى وسى ارادا وتەۋشى مە ەدىڭ»، - دەپ، قاسىم حاندى قاق باستان تارتىپ جىبەردى. «مەن قارادان حان بوپ تۋعان قازبەكتىڭ نەمەرەسىمىن، قازىمبەتتىڭ بالاسىمىن. سەن كوپسىڭ، مەن ازبىن، كانەكي، ىستەيتىنىڭدى ىستەشى!» - دەپ قارىسىپ تۇرىپ الدى. قاسىم حاننىڭ ايىر قالپاعى جەرگە ۇشىپ ءتۇستى، اتتان ءتۇسىپ ايىر قالپاعىن الۋعا جارامادى، اۋىلعا جىبەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، قايتىپ كەتتى. ەلىنە بارىپ ابىلايعا ايتتى:
- ءوزىمدى باسقا ۇرىپ اۋىلعا جۋىتپادى، قازىمبەتتىڭ بالاسى قۇلتەكە دەگەن باتىر ەكەن، جەرگە تۇسكەن قالپاعىمدى اتتان ءتۇسىپ الۋعا ارلانىپ، تاستاپ كەتتىم، - دەپ ابىلايدىڭ الدىنا ءسوزىن قويدى. سوندا ابىلاي:
- قاپ، بالەم، تۇرا تۇر، مەنىڭ زامانىمدا ءوزىم تۇگىلى اتىمدى باسقا ەشكىم ۇرىپ كورگەن جوق ەدى، سەنىڭ زامانىڭدا كىسىمىزدى باسقا ۇراتىن بولدى ما؟ - دەپ كىجىنىپتى. ول كەزدە سەمەي قالاسى، ياعني باسقا قالالار ەرتىس بويىنا ورناعان جوق ەكەن.
بۇل ەل قاراوتكەلگە قالا شىعادى ەكەن، سول كوكشەتاۋدى باسىپ قاراوتكەلگە بارا جاتقان قالاشىنى ۇستاپ الىپتى. «بەكبولاتتىڭ، قازبەكتىڭ تۇقىمىنان كىمدەر بار» دەپ سۇراستىرىپ، بەكبولاتتىڭ بالاسى تىلەنشىنى الىپ بارىپ سۋىق ۇيگە وتىرعىزىپ قويىپ، ەكى كۇننەن كەيىن تاماق بەرىپتى. تاماق بەرسە، تىلەنشى ىشپەپتى «مەن تاماق ىشپەيمىن، وسىلاي جاتىپ ولەمىن» دەپ. اكەلگەن تاماقتى قاعىپ جىبەرىپ، توگىپ، لاقتىرىپ تاستاپ، «ءارى اكەت!» دەپ بەزەرلەنىپ وتىرىپ الىپتى. سوندا ابىلاي: «بۇل شۇقشىلعىردىڭ تۇقىمى وسىلاي جاتىپ ءولىپ قاپ جۇرەر، مۇنى بوساتايىق، باسقا بىرەۋ بار ما ەكەن قاراڭدارشى!» - دەپتى. سوندا قازىمبەتتىڭ بالاسى جاناي دەگەن كىسى بار ەكەن، سونى ۇستاپ الىپتى، تىلەنشىنى قويا بەرىپتى. جانايدى ءبىر كۇن اشىقتىرىپ تاماق بەرسە، ءىشىپ قويىپتى، سوندا ابىلاي: «بۇل اسىراۋعا كونەدى ەكەن، توقپاق جال تورى ايعىردىڭ تۇقىمى عوي».
سونىمەن قالاشىلار ءجۇرىپ كەتىپ، قالاسىنان شىعىپ ەلگە قايتىپ كەلىپتى. ەلگە كەلىپ ءبىزدىڭ جانايدى ابىلاي ۇستاپ قالدى دەيدى. مۇنى ەستىپ بەكبولات زىركىلدەپتى. «جاز شىققان سوڭ، ات قارا ءتىل بولعان سوڭ اس قازانىڭدى تورتكە بولمەسەم، كۇلىڭدى كوككە ۇشىرماسام، مەنىڭ دە بەكبولات اتىم قۇرىسىن!» - دەپتى.
وسى ءسوز قىستىگۇنى ابىلايعا دا جەتىپتى. سول جاز شىققان، ات قارا ءتىل بولعان سوڭ بەس ءجۇز قولمەن بەكبولات اتتانىپتى بىرنەشە باتىرلاردى، بىرنەشە باسشىلاردى قوسىپ الىپ. ەل باسشىسى ەدىگە بي، ءارى باسشى، ءارى باتىر ەكەن. سىرىم مالايسارى ول دا ءارى باتىر، ءارى شەشەن ەكەن، ءارى ەل باستايتىن كوسەم ەكەن. بەس ءجۇز قول، تۋ تىگىلگەنىن ابىلاي دا ەستىپ قويىپتى. بۇلار سول كوكشەتاۋدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتىپتى.
ابىلايدىڭ جازعى قونىسىنا جەتىپ بارسا، اۋىل كوشىپ كەتىپتى. ون- ون بەس سيىر جۇرتتا قالىپتى، جۇرتتا ءبىر اس قازان قالىپتى، اس قازان دەيتىنى - مىس قازان ەكەن. جۇرت سىناۋشىلار جۇرتتى بايقاسا، جاڭا عانا كوشكەن جۇرت سىقىلدى. باعىز ءبىر قاۋبورىكتەر: «قۋىپ جەتىپ، كوش جونەكەي قۇرتايىق» دەستى، سوندا ەدىگە بي مەن مالايسارى باتىر: «ول دۇرىس بولمايدى، وسى اراعا قونايىق، مىناۋ سيىرىن سويايىق، اتتى تىنىقتىرىپ، ازىقتانىپ الايىق. بەكبولات، سەن اشۋىڭنان قايتا بەر!» - دەيدى.
«حان حاندىعىن ىستەگەن ەكەن. سەنىڭ «انتىڭدى ورىنداتام» دەپ، «كۇلىن كوككە ۇشىرامىن، اس قازانىن تورتكە بولەمىن» دەگەنىڭدى ول دا ەستىپ العان عوي. «كۇلىمدى كوككە ۇشىرسىن» دەپ جۇرتىن تاستاپ كەتتى، «اس قازانىمدى تورتكە ءبولسىن» دەپ مىس قازانىن تاستاپ كەتتى، «حالىق اشىقپاسىن» دەپ سيىرىن تاستاپ كەتتى، ەندى قانداسپاي-اق بىتەرمىز، سەن اشۋىڭدى باسا بەر، ءسىزدىڭ تۇقىم قان قۇمار بولمايتۇعىن»، - دەدى بەكبولاتقا. تىنىعىپ الىپ جانە ءجۇردى، ولاردا ءبىر قونىپ جۇرتىنا تاعى سيىر تاستاپ كەتكەن ەكەن، تاعى ءبىر اس قازان تاستاپ كەتىپتى، بۇلار سيىردى تاعى سويىپ، تىنىعىپ الىپ جۇرگەلى جاتقاندا، ەدىگە بي ايتتى:
- بەكبولات، سەن اشۋدان بۇتىندەي قايت، انتىڭدى تاعى ءبىر ورىنداتتى. بۇلار كەڭەس قىلىپ، بىلاي دەپ اقىلداستى.
«بۇل ابىلايلار ۇدەرە كوشىپ بارا جاتىر ەكەن. بۇلاردىڭ ماقساتى - قىزىل سۋ شاردان ءوتىپ كەتۋ. ودان وتسە، جۋىق ماڭدا الدىرمايدى، سوندىقتان ءقازىر ءبىز ءبىر- بىرەۋى ءجۇز كىسىلىك ون ەكى باتىردى تاڭداپ الايىق، ءتۇن قاتىرىپ جىبەرەيىك. مالايسارى مەن قۇلتەكەنى باسشى قىلىپ قىزىل سۋدان وتكىزبەيتىن بولسىن، ەگەردە ءوتىپ كەتپەگەن بولسا، ءبىزدىڭ الۋىمىز وڭاي»، - دەپ، ون ەكى باتىردى ءتۇن قاتىرىپ قويا بەرىپتى. ون ەكى باتىر سارتىلداتىپ سالىپ كەلسە، ولاردىڭ كوشباسشىسى وتكەلگە جاڭا عانا كەلگەن ەكەن. ولار دا كوتىنەن كەيىن كوشكەن ەلگە قايتا بارىپ، وتە المايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ۇزاماي قوناعا پتى. مىناۋ ون ەكى باتىر دا ءوز اسكەرىنىڭ الدىنان شىعىپ، بۇلار دا قاتارلاسىپ كەلىپ قوناعاپتى. سوندا ابىلاي: «جەكپە- جەك» دەپ ايقاي سالىپتى، بەكبولات تۇرىپ:
- «جەكپە- جەك» دەگەن داۋىس شىعادى عوي، كانى، قايسىڭ شىعاسىڭ، - دەپتى، سوندا ەدىگە بي تۇرىپ:
- مەن تۇرعاندا كىم شىعادى دەيسىڭ، - دەپتى دە اتىپ شىعىپتى. سوندا بەكبولات:
- سەن قويا تۇر، ونىڭ ودان دا دوكەيى بار شىعار، باسقا بىرەۋىڭ شىعىڭدار! - دەيدى. سوندا مالايسارى تۇرىپ:
- ولاي بولسا، مەن شىعامىن، - دەيدى. بەكبولات تۇرىپ:
- سەن بارساڭ، بار!» - دەيدى. مالايسارى اتىپ شىعىپ، جەتىپ باردى. ابىلايدىڭ باتىرىنىڭ مالايسارىدان ءبىر- ەكى جاس ۇلكەندىگى بار ەكەن، «اۋەلگى كەزەك - مەنىكى» دەپتى. سوندا مالايسارى وعان:
- سەن تۇرا تۇر، - دەپتى. - سەنىڭ ءبىر- ەكى ءىلىپ تاستايتىن نايزاگەرلىگىڭ دە ارتىق، اۋەلى سويلەسىپ الايىق، - دەپتى. - مەن سەنىمەن جۇلىسايىن دەپ كەلگەن جوقپىن، مەنى بەكبولات جىبەردى: «حان حاندىعىن ىستەدى، قارىسىپ تۇرماي بەتىن تاسالاپ كوشىپ بەردى، «انتىمدى ورىنداتام» دەپ. «كۇلىمدى كوككە ۇشىرسىن» دەپ جۇرتىن تاستادى، «اس قازانىمدى تورتكە ءبولسىن» دەپ قازانىن تاستادى، «حالقىم اشىقپاسىن» دەپ سويىسىن تاستادى، ەندى ءوزى كەلە مە، مەن بارايىن با؟» - دەدى.
- جارايدى، ەندەشە مەن ابىلايعا ايتايىن»، - دەپ جىپ ەتىپ قايتىپ كەتتى.
- ءوي، سەن نەگە كەلدىڭ؟ - دەدى بەكبولات مالايسارىعا. مالايسارىنىڭ سوندا ايتقانى:
- ول ۇرىسقالى دا كەلگەن جوق، جۇلىسقالى دا كەلگەن جوق ەكەن، ونى ابىلاي جىبەرىپتى «ەلشىلىكپەن ەپتەستىرىپ كەل» دەپ.
ابىلاي بىلاي دەپتى: «بۇل نەسى بەكبولاتتىڭ اراعا كىسى سالماي اۋلىمدى باسىپ قونعانى، بەكبولاتتىڭ انتىن ءبىرقىدىرعى ورىنداعانداي بولدىم، نە ءوزى كەلسىن، نە ءوزىم بارايىن، ءسويتىپ ءسوزىمىزدى تەڭەستىرەيىك» دەگەن ەكەن، وسىنى ايتىپ كەتتى، - دەپتى مالايسارى. سوندا ەدىگە تۇرىپ:
- مەن باياعىدا ايتتىم ەمەس پە، حان حاندىعىن ىستەدى ەمەس پە، ەندى نە دە بولسا، ءوزىڭ بارشى!» - دەپ بەكبولاتتى جۇمساپتى. سوندا بەكبولات سويلەسۋگە ءوزى شىققان ەكەن. بەكبولات بارا جاتقاندا ابىلاي دا وڭاشا شىعا بەرىپتى.
سوندا بەكبولاتتىڭ ايتقانى. بەكبولات ۇيەلمەندەي ۇلكەن كىسى ەكەن، داۋسى زور، پاروۆوزدىڭ داۋسىنداي ەكەن. اتىنىڭ ارتىن ابىلايعا قاراتىپ قويىپ، ءوزى تەرىس قاراپ تۇرىپ بىلاي
دەپتى:
- مەن - ورال تاۋدىڭ ور تۇلكىسى،
اينالا جاپسا، يت جەتپەس.
سەن - ءبىر الاتاۋدىڭ اقيىعى،
تىكەلەپ كەلسە، تەك كەتپەس.
كەلگەنمەنەن تىكەلەپ،
بىرەۋدى بىرەۋ مەرت ەتپەس.
اۋەلى بالانى جىبەرەرسىڭ،
سونان سوڭ سويلەسەرمىز»، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى. ابىلاي اۋلىنا قايتىپ كەلىپ: «بالانى قويا بەر» دەگەن ەكەن، سوعان شەيىن بالا كىسەندە ەكەن. كىسەنىن الىپ، بوستايىن دەسە، ەشكىمگە كىسەنىن الدىرماپتى، دالەلى سول - «كىم اياعىما كىسەن سالسا، سول عانا الادى» دەپتى، سوندا مۇنىڭ اياعىنا كىسەندى وجارلىقپەن قاسىم حان سالعان ەكەن. قاسىم حاندى ەڭكەيتىپ اياعىنا جىعۋ ءۇشىن بالانىڭ سىرەسىپ ەشكىمگە كىسەندى الدىرماۋى وسى ەكەن. قاسىمحان كىسەنىن كەلىپ الماق بولدى، سوندا جاناي شالقايىپ جاتىپ:
- كىسەنىمدى الساڭ، ۇيقىمدى بۇزباي، تىنىشىمدى الماي ال، - دەپ ولگەنشە سىزداپتى. سودان كىسەندى العان سوڭ، جاناي ءوزىنىڭ كوپشىلىگىنە قايتىپ بارىپتى. سونان كەيىن ابىلاي مەن بەكبولات شىعىپ بىتىمگە كەلىپتى.
ابىلايدىڭ ايتقانى:
- مەن حان بولعالى قازاق- قالماق بالاسى كىسىم تۇگىلى، اتىمدى باسقا ەشكىم ۇرىپ كورگەن جوق، قۇلتەكەنىڭ كىسىمدى باسقا ۇرعانىنا نە دەيسىڭ، بيلىگىن ءوزىڭ ايت!» - دەيدى.
سوندا بەكبولاتتىڭ ايتقانى:
- جەتى اتامنان بەرى قاراي كىسىم تۇگىلى، جىلقىشىما ەشكىم ساۋعا بەرمەي كەتكەن جوق، قاسىم حاننىڭ وجارلىعىمەن قۇلتەكەنىڭ وجارلىعى بىردەي كەلدى. ءسىزدىڭ جاسىڭىزدىڭ ۇلكەندىگى ءۇشىن قۇلتەكە «اياعىڭىزعا جىعىلعان كىسى بوپ» كەلىپ قايتسىن، - دەيدى. سوندا ابىلاي:
- جارايدى، سولاي بولسا بولسىن، تەك باسىنا قۇرىم كيگىز كيىپ كەلسىن، - دەدى. سوندا بەكبولات:
- كەلىپ كەتكەنى دە ءجارار، ءبىزدىڭ تۇقىمعا قۇرىم كيگىز جازباعان نارسە، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
سونىمەنەن ابىلاي اۋلىنا قايتىپ بارىپتى «ءقازىر قۇلتەكە كەلەدى» دەپ. سوندا ول اۋىلداعى وجارلار قاسىم حان باستاتقان: «ول قۇرىم كيگىز ءىلىپ كەلەدى، ەگەردە قۇرىم كيگىز ءىلىپ كەلمەسە، ءوزىمىز كيگىزەمىز» دەپ، ءبىر كيگىزدىڭ ورتاسىن تەسىپ، دايىنداپ وتىرىپتى. ءبىر ۋاقىتتا قۇلتەكە سالىپ جەتىپ كەپ سالەم بەرىپتى.
- الدىڭىزعا كەلدىك، اتاڭىزدىڭ قۇنى بولسا دا كەش، - دەپتى. سوندا قاسىم حان باستاتقان وجارلار تۇرىپ:
- باسىڭدا قۇرىم كيگىزىڭ قايدا، ەلىڭە بارعان حانىمدى باسقا ساباپ نە بەتىڭمەن كەلىپ تۇرسىڭ؟ - دەپتى. - ءما، ءوزىڭ كيمەسەڭ، ءبىز كيگىزەيىك، - دەپ، قۇرىم كيگىزدى ۇسىنىپتى. قۇلتەكە قاعىپ جىبەرەدى دە:
- ءبىزدىڭ تۇقىمعا ەشۋاقىتتا قۇرىم كيگىز كيۋ جازعان ەمەس، كيگىڭ كەلسە، ءوزىڭ كي! - دەپتى. سوندا قاعىپ جىبەرگەن قۇرىم كيگىز وتە تايانىپ، ومىراۋلاپ تۇرعان قاسىم حاننىڭ باسىنا جالپ ەتە ءتۇسىپتى. سوندا ەل شۋلاپ قاپتى، سوندا ابىلاي ايتىپتى:
- بۇل شۇقشىلعىردىڭ تۇقىمىنا ەش نارسە جۋىيدى دەيسىڭ بە؟ وعان ارناعان كيگىز ءوز باسىمىزعا كەپ جالپ ەتتى عوي. قىرىق جىل حان بولعاندا مەنىڭ اسپاعان بەلىم جوق، اسا الماعان تاۋىم جوق. «ابىلاي اسپاس سارى بەل» دەپ ەدىم، سارىبەل دەيتىنىم - وسى بەكبولات، وسىدان اسا المادىم، ەندى بۇدان قاسىم حان اسار دەيمىسىڭ، ساۋعا بەرمەي ءوزىڭ باسقا ۇرعىزىپ جۇرگەن». بەكبولات العاشقى كەلگەندە ايتقان ءسوزى مىناۋ، ول ايتتى: «مەن - ورال تاۋدىڭ ور تۇلكىسى، اينالا جاپسا يت جەتپەيدى»، - دەدى. سوندا بارلىق قازاقتى وزىنە بەيىمدەپ، «مەنىڭ ايماعىما كۇشىڭ جەتپەيدى دەگەنگە» كەلتىردى.
«مەنى سەن الاتاۋدىڭ اقيىعى، تىكەلەپ كەلسە، تەك كەتپەسسىڭ»، - دەدى، سوندا: «ازعانا تورەسىڭ، سەن جالعىز- اق جۇرگەن ءبىر قىرانسىڭ، - دەدى قۇلتەكەنى كەلتىرىپ، - ىرىمىن عانا جاساپ كەتكەن جوق پا؟ ! جارايدى، ەندى مۇقاپ تا، مۇقاتىپ تا بولدىق، ەندى سويىس قىلىپ شاقىرا بەرىڭدەر، - دەدى.
ەكى جاعى دا سويىس قىلىپ شاقىرىسىپ، قانداسپاي، قارۋلاسپاي تاراپتى. ءسۇيتىپ بەكبولات سارىارقانىڭ بويىندا ەشكىممەنەن قانداسپاي ورتا ءجۇزدىڭ بالاسىن بيلەپ- توستەپ ءومىر وتكىزىپتى. ءبىر زاماندا بۇل دا قارتايىپتى. قارتايىپ ەل بيلەۋ مۇراسىن قاراكەرەي قابانبايدىڭ بالاسى جانىبەك بي جانە ەدىگە ءبيدىڭ بالاسى شوڭ بي باستاتىپ، ءاربىر تاپتىڭ جاقسىلارى باسىن قوسىپ بەكبولاتتىڭ ۇيىنە كەلىپتى. بەكبولاتقا ايتقانى:
- ءسىز بولساڭىز قارتايدىڭىز، حالىقتى كىمگە يە قىلامىز، بايبىشەنىڭ بالاسى دا ەرجەتتى، توقالدىڭ بالاسى دا ەرجەتتى، ەل بيلەيتىن تاياعىڭىزدى كىمگە ۇسىناسىز؟ سوندا بەكبولات ءتۇسى سۋىق، قاس قاباعى قالىڭ كىسى ەكەن، ۇندەمەي ءبىراز وتىرىپتى. سوندا تىلەنشى توقالدان تۋعان بالا ەكەن، سونىمەنەن بىرگە تۋعان قىز شىمىلدىقتىڭ ىشىندە وتىرادى ەكەن. بەكبولات ۇندەمەي وتىرعان سوڭ، قىز تۇرەگەلىپ، شىمىلدىقتىڭ ءبىر جاعىن قايىرىپ تاستاپ:
- اعالار، سىزدەر تىڭداساڭىز، مەنىڭ ءبىر- ەكى اۋىز ايتاتىن ءسوزىم بار. ون ەكى اتانىڭ ۇلى ارعىندى اكەم بيلەيدى، ءبىراق اكەمدى شەشەم بيلەيدى، اكەم شەشەمنەن قورىقپاسا، تىلەنشىجاندى ۇسىنبايتىن نە بار، تىلەنشىجانعا اقساقالدار باتا بەرمەيتىن نە بار، - دەدى تىلەنشىمەن بىرگە تۋعان قىز.
سوندا بەكبولاتتىڭ بايبىشەسى قالماق حانى قوڭتاجىنىڭ قىزى ەكەن. بايبىشەنىڭ ايتقان ءسوزى:
- ۋا، مەنىڭ قاراعىم دۇرىس ايتادى، بەكبولاتتىڭ بويىندا قارا بۋراسى بار ەدى، شوككەن جەردەن تۇرماۋشى ەدى، قاسيەتى سول ەدى، كورىنىپ ءجۇرۋشى ەدى، تىلەنشىنىڭ بويىندا اق تايلاعى بار ەدى. ءبىر تۇرىپ، ءبىر جاتا بەرەدى، بىردە بۇزسا دا، بىردە تۇزەتۋگە ءجارايما دەيمىن. قاسيەتى سول كورىنىپ ءجۇرۋشى ەدى، - دەدى. سوندا بەكبولات:
- ۋا، بالا مەنەن بايبىشەنىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىقتى عوي، سو شىركىن بىردەڭەگە ءجارايما دەيمىن جانە اتاسىنىڭ قوينىنا ءبىر تۇنەپ شىعىپ ەدى، بولسا بولسىن، - دەدى. بەكبولاتتىڭ باستاپقى بايبىشەسىنەن ءتورت ۇل تۋعان ەكەن، بۇلاردىڭ بەت- اۋىزدارى بەكبولاتقا ۇناماپتى. بەكبولات سوندا: «مەن تۇقىمسىز كەتتىم» دەگەن ويدا قاپتى، قايتەرىن بىلمەي الىستان ەكىنشى ايەل الا الماي، قاماققا قازىبەك ءۇشىنشى بيلىككە بارعاندا، بارا جاتىپ حاننىڭ اۋلىنىڭ قاسىندا ءبىر وتكەلدەن ءوتىپ بارا جاتقاندا، ءبىر جاس قىز تۇرا عاپ قولىن كوتەرىپ، قازىبەكتەن ءجون سۇراپتى. سوندا قازىبەك: «ءبىز ەلشىمىز»، - دەپتى، سوندا قىز: «ەلشى بولساڭ، داۋدە بولسا قازىبەك شىعارسىڭ، جانىم، ەسەبىڭ بىتسە مەنى ەسىڭە الا كەت»، - دەپتى. سوندا قازىبەك بارىپ ەسەپ جاساعاندا، ا دەگەندە سول قىزدى الىپ، قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپتى. قازىبەك قوڭتاجىعا:
- ءۇشىنشى رەت مەنىڭ ەلىمدى نەگە شاپتىڭ، - دەپتى. سوندا قوڭتاجىنىڭ ايتقانى:
- ون ءتورت جاسىڭدا ەلىمە كەلىپ ەسەپ جاساعاندا، ەلشىلىك بيلىگىمدە ساعان عاشىق بولىپ قالدىم، «سەنەن ءبىر تۇقىم الىپ سىڭىرەم» دەپ قازىمبەت دەگەن بالاڭدى الىپ كەلىپ ەدىم، ونى سىڭىرتپەي الىپ كەتتىڭ. ودان كەيىن اماندىق جوق، سارىارقاعا ەلىڭدى ورنالاستىرىپ جاتقان سوڭ، قايتادان ءسىزدى كەلتىرۋ ءۇشىن مال- جانىڭدى بۇلدىرمەي العانىم راس. «سۋدىڭ ارتىن شىم بىتەيدى، داۋدىن ارتىن قىز بىتەيدى» دەۋشى ەدى، نە قىز ال دا، نە قىز بەرشى، - دەپتى. سوندا قازىبەك:
- بەرەتۇعىن قىزىم جوق، قىز بەرسەڭ، الايىن، - دەپتى. سوندا قوڭتاجى قازىبەككە:
- ۇلىڭ نەشەۋ؟ - دەپتى.
- ۇلىم ءبىر جارىم، - دەپتى. سوندا قوڭتاجى:
- ءسىزدىڭ بەس ۇلىڭىز بار ەمەس پە؟ - دەيدى.
- مەنىڭ ەلگە يە بولاتىن ۇلىم - بىرەۋ، جاۋعا يە بولاتىن ۇلىمدى جارتىعا ەسەپتەيمىن. ول - سىرىمبەت. قازىمبەت دەگەن ۇلىم اۋزى دۋالى بولادى، بازاركەلدى دەگەن ۇلىم دىڭگە بەكەم بولادى، بارقى دەگەن ۇلىم قاتىن- بالاعا يە بولادى، تىلگە شەشەن بولادى، قايسىسىنا بەرەسىڭ، - دەيدى. سوندا قوڭتاجى:
- ەلگە يە بولاتىن ءبۇتىن ۇلى بەكبولاتقا بەرەم داعى، - دەيدى. سونسوڭ بەكبولاتقا قىزىن بەرىپ، قۇدا بولىپ قايتىپتى. باعاناعى «ەسەبىڭ بىتسە، ەسىڭە الا كەت» دەگەن جاس قىزدى بەكبولاتقا تاپسىرىپتى.
- وسىدان تۇبىندە ءبىر جاقسىلىق شىعادى، وسىنى جاقسىلاپ تاربيەلەپ ءوسىر، - دەپتى. قوڭتاجىنىڭ قىزىنان تۋعان ۇلدارعا نارازى بولىپ وكپەلەپ جۇرگەندە، ءوز قولىنداعى تاربيەلەپ جۇرگەن جاس قىز ەرجەتىپ، سونى الىپتى. اۋەلى ءبىر قىز تۋىپ، سودان كەيىن تىلەنشى تۋىپتى. تىلەنشى تۋعاندا بەكبولات ءبىر قاتىندى شاقىرىپ الىپ:
- مىناۋ ۇلدى اتاسىنا اپارىپ تاستا، بەرسە، جوندەپ بەرسىن، بەرمەسە، ءارى اكەتسىن، - دەپتى. سوندا الگى قاتىن تىلەنشىنى قازىبەككە كوتەرىپ الىپ كەپتى:
- مىنانى بالاڭىز سىزگە بەرىپ جىبەردى، پارزانتقا نارازى كورىنەدى، - دەپتى. سوندا قازىبەك: «بەرى اكەل وزىمە بەرشى»، - دەپ بالانى الىپ ءبىر كۇن تۇنەتىپ، كەۋدەسىن يىسكەتىپ جاتقان ەكەن. ەرتەڭىندە بەكبولاتتى شاقىرىپ الىپ:
- نارازى بولماي- اق قوي، وسىنىڭ بىردەڭەڭە جارار، تازا تاربيەلەپ ءوسىر! - دەپتى. ەلگە يە قىلۋعا تىلەنشىگە كەلىسىم جاساعانى بىردەڭەگە ءجارار دەپ جانە اتاسىنىڭ قوينىنا ءبىر كۇن تۇنەپ شىقتى دەگەنى وسى ەكەن دەدى. سونىمەن باتاسىن بەرەمىز دەپ وتىرعاندار: «ولاي بولسا تىلەنشى قايدا، شاقىر»، - دەپتى. سوندا اۋىل اقساقالدارى: «تىلەنشى ۇيدە جوق، بوس سۋعا قوي توعىتتىرامىن دەپ اۋىلعا جاستاردان بىرەۋ قويماي ەرتىپ الىپ كەتتى»، - دەپتى. سوندا اقساقالدار وتىرىپ تاماعىن ءىشىپ، ابدەن جايلانىپ بولعاننان سوڭ: «ول سۋ قايدا، ءبىزدىڭ بەتىمىز دەمە، ەگەردە جولىمىزدا بولسا»، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى. سۋعا كەلسە، تىلەنشى بارلىق جىگىتتەردى جيناپ الىپ كۇرەسىپ، اسىر سالىپ جاتىر ەكەن. بۇلار كەلىپ تۇرا قالىپ: «وسىنىڭ ىشىندە تىلەنشى دەگەن بالا بار ما؟» - دەپتى. تىلەنشى سوندا تۇرىپ: «مەنىڭ اتىم تىلەنشى»، - دەپ، سوندا اقساقالدار تۇرىپ:
- سەنى ءبىز «ەلگە يە قىلايىق» دەپ، «باتامىزدى بەرەيىك» دەپ ىزدەپ جۇرسەك، شاڭ توپىراقتا الىسىپ- جۇلىسىپ جاتقانىڭ قالاي؟ - دەدى. سوندا تىلەنشى تۇرىپ:
- باتالارىڭىزدى بەرسەڭىز دە، بەرمەسەڭىز دە وزدەرىڭ ءبىل، مەنىڭ بۇل الىسىپ جاتقانىمنىڭ دا ءمانىسى بار. مەنىڭ اكەم بەكبولات ءتۇسى سۋىق كىسى ەدى، حان، قارا، بي- تورە ارىزىن ايتىپ، ارمانىنا جەتۋشى ەدى، كەدەي مەنەن ءمۇساپىر ۇستىنە باتىپ كىرە الماي، ارىزىن ايتا الماي امالى جوق كەتۋشى ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قولعا بىردەڭە تيە قالسا، «كەشەگى ءوزىمىز ويناپ جۇرگەن تىلەنشىدەن قورقامىز با» دەپ ۇيالماي كىرىپ، قورىقپاي تۇرىپ ارىزىن ايتار دەپ بويىمدى ۇيرەتكەننەن باسقا جازىعىم جوق. سوندا اقساقالدار تۇرىپ:
- جارايدى، بالام، ولاي بولسا، سەنىكى دۇرىس ەكەن، بىزدىكى بۇرىس ەكەن. ەندەشە، قولىڭدى كوتەرشى، - دەپتى. سوندا تىلەنشى قولىن كوتەرىپتى. «الدىڭنان اي تۋسىن، ارتىڭنان كۇن تۋسىن، قانقۇمار بولماي، حالقىڭ باعىنىشتى بولسىن!» دەپ ءجۇرىپ كەتىپتى. سوندا تىلەنشى كەلىپ اكەسى بەكبولاتقا:
- كانەكي، حالىقتى قالاي بيلەۋشى ەدى؟ - دەدى. سوندا بەكبولات:
- حالىقتى قالاي بيلەيتىنىڭدى اتاڭ ايتقان شىعار، جاڭىلساڭ، كومەكتەسەر، - دەگەن ەكەن، - ءبىراق ساعان مەنىڭ ءبىر تاپسىرمام مىناۋ: «قاراكەرەي قابانباي تۇقىمى جانىبەك دەگەن بي بار. ول ورتا ءجۇزدىڭ قارا قابانى عوي، سونىڭ بەتىنە سەن كەلمە، وزگەسى سەنىڭ بەتىڭە كەلۋگە جاراماس، شەرى- كوتى قارايلاس قوي»، - دەگەن ەكەن.
ءبىر زاماندا كەرەي جانىبەك بي: «الدىنا سالىپ اعا عىپ جۇرگەن، ارتىنا سالىپ جاعا عىپ جۇرگەن قايران بەكبولات- اي، جاڭعىزسىراپ قۇلازىدىم اۋ!» - دەپ، «تۇزدە جۇرگەن سۇڭقار ەدىڭ، تاۋدا جۇرگەن قىران ەدىڭ، تورعا تۇسكەندەي بوپ قۇلازىپ ءقايتىپ وتىر ەكەن. مەن بارىپ ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، امانداسىپ قايتايىنشى»، - دەپ، ىزدەپ شىعىپتى. مۇنىڭ كەلە جاتقان بەتىن حالىق ەستىپ، ەلدىڭ حان- قاراسى، بي- تورەسى الدىنان شىعىپتى، قوشەمەتتەپ بەكبولاتتىڭ ۇيىنە الىپ كەلىپتى. وزگەسى بارسا داعى، تىلەنشى بارماپتى. جانىبەك بي سالەم بەرىپ ەسىكتەن كىرىپ كەپتى، سوندا عانا تىلەنشى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ سالەم بەرىپ، قولىن ۇستاپتى. «سەن نەگە الدىمنان شىقپايسىڭ» دەگەندەي:
- سەن نەعىل دەپ جاتىرسىڭ، توقالدان تۋدىم دەپ ماقتانىپ جاتىرسىڭ با؟ - دەپتى. سوندا تىلەنشى تۇرىپ:
- ءبىر اتىم وقتان قالىپ، ءسىز دە ەل ارالاپ ءجۇرسىز عوي، - دەپتى، «مەنىڭ توقالدان تۋعانىمدى بەتىمە سالىق قىلدى» دەگەندەي. تىلەنشىنىڭ: «ءبىر اتىم وقتان قالىپ، ەل ارالاپ ءجۇرسىڭ عوي» دەگەنى مىناۋ ەدى - قازىبەكتىڭ كەنجە ءىنىسى بودەنەنىڭ قىزى ناۋەتەكتىڭ قاراكەرەي قابانباي اۋلىنا ۇزاتىپ بەرگەنىن انادا ايتقانبىز. بۇرىن قازىبەكتىڭ زامانىندا قازداۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، توقتار ۇلى قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي دەگەن ءتورت ساڭلاق ءوز زامانىندا تەڭدەس بولىپ وتكەن ەكەن، جاڭاعى ايتقان شاقشاق ۇلى جانىبەك كەرەي ورتاسىنا ءبىر داۋ جانجال بولىپ، بىتىمگە بارعان ەكەن.
ءبىر كۇنى قابانباي اۋلىندا ءبىر جاس وتاۋعا كەلىپ قوناعاپتى، سوندا باعاناعى ايتقان بودەنەنىڭ قىزى ناۋەتەك كەلىپ ءبىر قويىن اكەلىپ، باتا تىلەپتى. «مەن ءبىر پەرزەنتتەن كەم بولىپ ءجۇر ەدىم، ءسىزدى ىرىم عىپ تۇرمىن، قولىڭىزدى كوتەرسەڭ، شىنداپ كوتەرشى»، - دەپتى. سوندا جانىبەك بي قامىعىپ، قۇدايدان شىن تىلەگەندەي بوپ: «مەنى دە ىرىم عىپ تۇر عوي، ءيا، قۇداي مەنى ۇيالتا كورمە!» - دەپ باتا قىلىپتى. ول كۇنى قونىپ، ەرتەڭىندە ناۋەتەككە: «قۇدايدان سەن دە تىلە، مەن دە تىلەيىن، ءبىر پارزەنت بولار دەيمىن، ەگەر دە بولا قالسا، ءوز اتىمدى قويشى، اتى جانىبەك بولسىن»، - دەپتى.
سودان كەيىن ءبىر ۇل تۋىپ اتىن جانىبەك قويىپتى. سونى جۇرتشىلىق وسەك قىلادى ەكەن: «ءبىر كۇن قونىپ ءبىر ۇل بەرىپ كەتتى، قاسىنا جاتىپ كەتتى- اۋ!» - دەپ. سوندا تىلەنشى: «مەنىڭ توقالدان تۋعانىمدى ايتتىڭ»، - دەپ ەل وسەگىن راستاپ، «ءبىر اتىم وقتان قالىپ، ەل ارالاپ ءجۇرسىڭ عوي» دەگەنى سول ەكەن. سوندا جانىبەك ايتتى:
- سەن مەن قۇساپ بەرداۋلەتتەن تۋساڭ، قانداي بولار ەدىڭ، مەن سەن قۇساپ بەكبولاتتان تۋسام، قانداي بولار ەدىم. مەن جاماننان جاقسى تۋعان وق ەمەسپىن بە، سەن جاقسىدان جامان تۋعان بوق ەمەسسىڭ بە؟! مەن كىمنەن تۋسام دا جاپانعا بىتكەن شىنارمىن، بۇل ورتاعا ۇنارمىن»، - دەپ اقىرىپ، زەكىرىپ ۇرسىپ تاستاپتى. ارينە، سوندا تىلەنشى جەڭىلگەندەي بولىپ قالدى. اكەسى بەكبولاتتىڭ: «جانىبەك ورتا ءجۇزدىڭ قارا قابانى» دەگەنى راس ەكەن دەگەندەي بولدى. سول جانىبەك سول بەكبولاتتىڭ ۇيىندە ون- ون بەس كۇندەي جاتتى. ءبىرقىدىرۋ اڭگىمە ايتىپ بەكبولاتتىڭ قاپاستا وتىرعان كوڭىلدەرىن جۇباتتى. ءبىر مەزگىلدە قايتۋعا بەت الىپ شىققان سوڭ، تىلەنشىنى ەرتىپ الىپ:
- سىزدەر مەنەن بىزدەر بۇرىن سارسۇيەك قۇدا ەدىك، الدىڭعى اپالارىڭ قارتايىپ ءولىپ كەتتى. «سۋ سۇزىلمەيدى، سۇيەك ۇزىلمەيدى» دەگەن ەدى عوي، قايتادان سۇيەك جاڭعىرتايىق، - دەپ، - قازىمبەتتىڭ بالاسى قانايدىڭ ءبىر قىزى بار دەيدى عوي، سونى ماعان بەر»، - دەپتى. سوندا بۇرىن جانىبەكتىڭ ءۇش ايەلى ءولىپ، ءتورتىنشى توقالدىققا سۇراعان ەكەن. سوندا تىلەنشىنىڭ ايتقانى:
- سەن ءبىر جاپانعا بىتكەن شىنارسىڭ، اجال كەلىپ ءبىر كۇنى قۇلارسىڭ، اينالا ىزدەپ شابارمىن، ورنىڭدى قايدان ىزدەپ تابارمىن. مەن ءبىر قالىڭ قارا توعايمىن، تابىلۋعا وڭايمىن، بولماسا ۇيالى تەرەكپىن، ءار نارسەگە كەرەكپىن، - دەگەن ەكەن. سوندا جانىبەك:
- ءجارايدى، ولاي بولسا كورەرمىز، - دەپ، ىزالانعان كىسىدەي اتىن بوربايعا اشىندىرا تارتىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن. كەلەيىك جىلى «جانىبەك تاعى دا كەلگەلى جاتىر» دەيدى.
«قانايدىڭ قىزىن تاعى دا سۇراماقشى» دەيدى. «قۇسىن ساڭقىلداتىپ، ءيتىن قاڭقىلداتىپ، مالعا تولىق بايىن ەرتىپ كەلەدى دەيدى» دەپ حالىق مۇنى ەستي قويدى. سوندا قىزدىڭ اكەسى قاناي ايتقان ەكەن: «وسى بىزدەن بەكبولات ارتىق بىلسە كەرەك ەدى، وسىنىڭ بەتىنە كەلمە دەپ ەدى. وسى قىزدى بەرمەسەك، ءبىر ءتىسىنىڭ قانىن بۇرىككەلى ءجۇر عوي.
ەل اراسى بىردەڭەگە ۇشىراپ كەتسە، حالقىم مەنەن كورىپ جۇرەر مە ەكەن، «ءبىر قىز ءۇشىن وسىنشا لاڭعا سالدىڭ» دەپ. وسىعان بەرسەك قايتەدى، باس تەرىسى قالسا دا، ءبىر قىزعا تاتىماي ما؟ « ءوزىنىڭ كەنجە ءىنىسى اناي ءبيدى تىلەنشىگە جۇمساعان ەكەن: «سەن انا قۇداي قويعانعا اقىلداسىپ كەل» دەپ. قۇداي قويعان دەيتۇعىنى - سايلاۋ جوق، دانەڭە جوق اقساقالدار جينالىپ كەپ قولىن كوتەرتىپ، باتاسىن بەرىپ ءجۇرىپ كەتەدى ەكەن.
تىلەنشىنى قۇداي قويعان دەيتىنى سول ەكەن. سوندا اناي بارىپ تىلەنشىگە ايتادى: «وسى جانىبىكتىڭ باس تەرىسى قالسا دا ءبىر قىزعا تاتىماي ما، بەرسەك قايتەدى»، - دەپ اعاڭىز ايتادى.
«ەگەردە بەرمەسەك، ءبىر ءتىسىنىڭ قانىن بۇركىپ جۇرسە، حالىق بىزدەن كورىپ جۇرەر». سوندا تىلەنشى: «ءجارايدى، بەرسەك بەرەيىك. مەن تاتىمايدى دەپ جۇرگەم جوق، انشەيىن ءبىر اۋىز سوزگە ەگەسىپ ءجۇرمىن»، - دەدى. وسىلاي دەپ كەلىسىپ العاننان سوڭ جانىبەك كەلدى. كەلگەننەن كەيىن ولاردى قارسى الىپ، بەتتەرىن جىلىتىپ بەرۋگە كەلىستى. بۇل قىزدىڭ ءوزى قازبەكتىڭ بالاسى قازىمبەتتىڭ ءۇشىنشى ۇلى قانايدىڭ قىزى ەكەن. قانايدىڭ ايەلى ءبىرتالاي جاسقا كەلگەنشە پەرزەنت كورمەپتى. سوندا كۇيەۋى قاناي ايتىپتى: «ءوستىپ كەۋىپ وتىرامىز با؟ - ايەلىنە، - ءبىر قويىڭدى سويىپ، قايناعاڭ جانايدان ءبىر پەرزەنت تىلەپ كەلسەيشى»، - دەدى. سوندا ايەلى ءبىر قويدى سويىپ الىپ، ەتىن ءپىسىرىپ الىپ قايناعاسى جانايعا كەلىپتى.
قايناعاسىنىڭ الدىنا جامباسىن سالىپ قايقايتىپ ءبىر تاباق ەتتى اكەلىپ قويدى. جانايەكەڭ بىرنەشە كىسىلەرىمەنەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ تاباقتى ابدەن جايلاپ، ءىشىپ- جەپ بولعاننان سوڭ بايبىشەسىنەن ءسوز سۇرايدى.
- ۋا، كەلىن نەگە كەلىپتى، نە شارۋاسى بار ەكەن، شارۋاسىنىڭ بەتىن ايتسىن! - دەپتى. سوندا جانايدىڭ بايبىشەسى سىباعا اكەلگەن جۇمىسىنىڭ بەتىن سۇراپتى، سوندا قانايدىڭ ايەلى:
- مەن وسى ۋاقىتقا شەيىن ساۋكەلەمە يە تابا الماي ءجۇرمىن، اتامنان ساۋكەلەمە يە سۇراپ كەلدىم، - دەدى. سوندا جانايەكەڭ:
- بار سۇراعانى وسى ما، كەيىن قايتالاماسىن، - دەپتى. سوندا كەلىنى: «ساۋكەلەمە يە بەرسە بولادى» دەپ قارىسىپ وتىرىپ الىپتى. «ءجارايدى، ايتقانىن اللا بەرسىن، يا قۇداي مەنى ۇيالتپا!» - دەپ باتاسىن بەرىپ قويا بەرىپتى. ۇيىنە بارعاننان كەيىن كۇيەۋى: «اتاڭنان نە سۇراپ اكەلدىڭ؟ « دەيدى. «ساۋكەلەمە يە سۇرادىم» دەپتى. سوندا كۇيەۋى قاناي:
- ساۋكەلەڭ سەنىڭ ادىرا قالسىن، شاڭىراعىڭا نەگە يە سۇرامايسىڭ، - دەپ، - بار، قايتا بار، شاڭىراعىڭا يە سۇرا! - دەپ قايتا جىبەرىپتى. كەلىنى قايتا كەلىپ:
- مەن قاتەلەسىپپىن، شاڭىراعىما يە كەرەك ەكەن، - دەيدى.
سوندا جاناي ەكەڭ:
- شىراعىم، انەۋگۇنى مەن ەسكەرتكەنمىن، وكىنبە دەگەنمىن. ول ەشكىمنىڭ ساۋداسىنا كونبەيدى، اتقان وق قايتىپ كەلمەيدى، - دەدى.
سونىمەنەن كەلىنى سالى سۋعا كەتىپ ۇيىنە قايتىپتى. جانايەكەڭنىڭ العاش بەرگەن باتاسى قابىل بولىپ، وسى ايەلدەن ءبىر قىز تۋىپتى. اتى قاديشا ەكەن. باعاناعى جانىبەك ءبيدىڭ سۇراعان قىزى وسى ەكەن. بۇل قىزدى ىقتيارلاسىپ بەرمەك بولدى، قىز ءوز ىقتيارىمەن بارماق بولدى. بۇلاي بولعاننان كەيىن «كەرەكتەرىڭدى ايتىپ ايداتىپ الىڭدار، مەن ەندى قايتپايمىن» دەپ قول ۇستاپ جانىبەك جاتىپ الىپتى.
سوندا بۇلار كەرەگىن ايداتىپ الىپ، ءبىر اي جانىبەك جاتىپ الىپتى. سول جانىبەك ءبىر اي جاتقاندا اڭگىمەنى اعىزىپ، ساۋلاتىپ ايتا بەرىپتى، وتكەن ومىرلەردى دە، ءوز تۇسىنداعى ىستەگەندەرىن دە، قالعان ءومىردىڭ بولاشاعىن دا اعىزىپ ايتىپ وتىرىپتى. سول ءبىر اي جاتقاندا تىلەنشى دە جالىقپاي تىڭداي بەرىپتى. ءبىر اي وتكەن سوڭ، كۇيەۋ- قۇدالاردىڭ جولى بىتكەن سوڭ، بۇلار قايتۋدىڭ قامىن جەدى. سوندا تىلەنشى جەزدەسى جانىبەك ءبيدى الىپ شىعىپ:
- ءيا، جەزدەكە، قايتىڭىز، ءسىز ءبىر اي مۇندا بولدىڭىز، مەن ۇققانداي بولدىم، اڭگىمەڭىز قىزىقتى بولعاننان كەيىن مەن ءبىر كۇن سىزدەن تىزەمدى ءبولىپ ءوز توسەگىمە بارىپ جاتقانىم جوق. «جەزدەمنىڭ قايتاتىن كۇنى ايتقان اڭگىمەسى مىناۋ ەدى» دەپ جۇرەتۇعىن اتاسىز- اناسىز ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرىڭىزشى، - دەدى. سوندا جانىبەك بي:
- مەن ءبىرقىدىرۋ اڭگىمە ايتقان بولسام، سەن ۇققان بولساڭ، بوپتى ەمەس پە؟ اتاسىز- اناسىز اڭگىمە سۇراساڭ، مەن ايتايىن: «قوجانىڭ ارتى بەگىمىسىق، حالىق اشىقسا، جۇرتشىلىق ساسقاندا قاسيەتىمەن جان ساقتاتقان. ەندى بەگىمىسىقتاي قوجا تۋمايدى، قىزىر قونعان قۇت بەرەكەلى بايدىڭ ارتى قانجىعالى ابىزشولاق جۇرتشىلىق جۇتاسا، حالىق اشىقسا، ورتاسىنا كوشىپ كەلىپ، سۋى جوق بولسا، سۇتىنە ەت اسىپ بەرگەن. ەندى
ابىزشولاقتاي باي تۋمايدى، ءبيدىڭ ارتى - ابىلاي، ورىس- قازاق دەمەيتىن، جولداسىن جاۋعا بەرمەيتىن، حالىق ءۇشىن قاسىقتاي قانىن قيعان، شىبىنداي جانىن قيعان ەندى ابىلايداي باتىر تۋمايدى. ءبيدىڭ ارتى - قازىبەك، قاسيەتى بويىندا، ۇل سۇراعانعا ۇل بەرگەن، قىز سۇراعانعا قىز بەرگەن، قارا قىلدى قاق جارعان. ەندى قازىبەكتەي بي تۋمايدى، اتاسىز- اناسىز اڭگىمە سۇراساڭ، سەن وسىنى ءبىل! - دەگەن ەكەن. سوندا تىلەنشى:
- بەگىمىسىق اۋليە بولسا، قوجا بولسا، ءوز جونىمەن، ابىزشوماق قۇت- بەرەكەلى باي بولسا، ءوز جونىمەن، ابىلاي باتىر بولسا، ءوز جونىمەن، قازىبەكتىڭ ارتىندا وزىندەي بوپ تۇرىپ مەن تۇرعان جوقپىن با؟ - دەپتى تىلەنشى. سوندا جانىبەك:
- تەيت، سەن دە ۇلمىن دەپ ءجۇرمىسىڭ، سەن انشەيىن قۇعىنشىنىڭ جاۋاپكەرى ەمەسسىڭ بە، ءىلىپ تاستايتىن، - دەپتى. سول تىلەنشى ون ەكى اتانىڭ ۇلى ارعىندى بيلەپ ءوتىپتى، تورە تۇقىمىنا باعىنباپتى، سارىارقاداعى حالىقتاردى قارعىس المايتىنداي بوپ بيلەپ ءوتىپتى. ەرتىس بويىنا ەل «ورىس كەلەدى، ورىس كەلەدى» دەگەندە تىلەنشى تۇرىپ: «ورىس كەلسە، ەگىس كەلەدى، ەگىسپەن بىرگە جەمىس كەلەدى»، - دەپتى.
ءبىر زاماندا كوكتەي ءوتىپ بارا
جاتقان ءومىر ءوتىپ، بۇ دا قارتايىپتى. اركىمنىڭ ءوز تۇسىنداعى ەل يەلەرى جينالىپ كەلىپ جامانتاي حان، قۇسبەك، تورەلەر ىشىندە ءاربىر تاپتىڭ باسشىلارى جينالىپ كەلىپ تىلەنشىگە: «ءسىز بولساڭىز قارتايدىڭىز، ەلگە كىمدى يە قىلامىز؟» - دەپتى. سوندا تىلەنشى: «كىمدى يە قىلعىلارىڭ كەلەدى؟ حالىق ۇيعارسا، حان تۇيەسىن سويادى»، - دەگەن ەكەن.
سوندا اقساقالدار تۇرىپ: «بىزگە سالساڭ، الشىمبايدىڭ اتاعى شىققالى تۇر، جاۋى قورقىپ بۇققالى تۇر، ەلگە يە بولار وسىنىڭ ەكپىنى بار سىقىلدى»، - دەپ ۇيعارىپتى. سوندا تىلەنشى: «ءوز ايتقاندارىڭ بولسىن!» - دەپتى. سونسوڭ كوپشىلىك الشىمبايدى يە قىلىپ، باتاسىن بەرىپ ءجۇرىپ كەتىپتى.
الشىمباي اتقا مىنگەن كەزدە ەرتىس بويىنا ءبىر جەتى ءۇي ورىس كەلىپ جەتى شاتىر تىگىپ، ءۇي سالىپتى، بالىق اۋلاپ، باقشاسىن وسىرە بەرىپتى. ءبىزدىڭ قازاق حالقى بۇرىن ورىس كورمەگەن، قازاق تىلىندە شاتىر دەگەن ءسوزدى «سەميپالاتكا» دەپ، سەميپالاتكا دەگەن ءسوزدى سەميپالاتينسك دەپ اتاپ كەتكەن. وسى الشىمبايدىڭ زامانىنان باستاپ ورىس حالقىنا ءبىزدىڭ قازاق قاراي باستاپتى.
