احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق تىلىنە قالاي رەفورما جاسادى - مامان پىكىرى
ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ورفوگرافيا باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلفار مامىربەك وسىنداي پىكىر ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
«تىلدىك رەفورما دەگەن نە؟ وسى ماسەلەگە توقتالا كەتكىم كەلەدى. جالپى، رەفورما دەگەننىڭ ءوزى - وزگەرىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وسى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ جۇمىستارى باستالعاننان بەرى ءتىلشى عالىمدار تاراپىنان تىلدىك رەفورما جۇزەگە اسادى دەگەن تىركەس وتە ءجيى ايتىلدى. سوندا رەفورما تىلىمىزدەگى سوزدەردى مۇلدە باسقا سوزدەرمەن اۋىستىرىپ، توڭكەرىس جاساۋ ما دەگەن وي تۋىنداپ جاتىر. ارينە، جوق. تىلدىك رەفورما - بىرىنشىدەن بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ گرافيكاسىنا، ياعني الىپبيىنە، ودان كەيىن، لەكسيكاسى مەن گراماتيكاسىنا، سوزدىك قورىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر. ەكىنشىدەن، مۇنداي وزگەرىستەر سول ءتىلدى جەتىلدىرۋگە، ورفوگرافياسىن وڭتايلاندىرۋعا باعىتتالادى. ياعني، تىلىمىزدەگى باسى ارتىق، جازىلىم مەن وقىلىمدا قيىندىق تۋدىراتىن ەلەمەنتتەردەن ارىلۋ دەگەندى بىلدىرەدى»، - دەدى گۇلفار مامىربەك.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءوز سوزىندە تىلدىك رەفورما اياسىنداعى وزگەرىستەر ەڭ الدىمەن رەسمي قۇجاتتار رەتىندە ۇكىمەتتىڭ جانە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلەتىنىن ايتادى.
«تىلدىك رەفورما دەگەن الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە الىپپە مەن ەملەنى جەڭىلدەتۋمەن، ورفوگرافيانى وڭتايلاندىرۋمەن بايلانىستى بولادى. ماسەلەن، قىتايدا ءداستۇرلى يەروگليفتەردى كەيىن جەڭىلدەتىلگەن يەروگليفتەرمەن اۋىستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ال چەحتار «w» ءارپىن «v» ارپىنە اۋىستىردى. مىنە، وسىنى ەكى ۇلت رەفورما رەتىندە قابىلدايدى. كەيبىر تىلدەردە ارحايكالىق ەلەمەنتتەردەن ارىلۋ ماقساتىندا جاڭادان سوزدىكتەر قۇراستىرىلادى. سوزدىكتەردىڭ اۋىستىرىلۋى دا تىلدىك رەفورما رەتىندە قاراستىرىلىپ جاتادى. ءتىپتى ورىس تىلىندە I پەتردىڭ تۇسىنداعى ازبۋكاعا ەنگەن وزگەرىستەر، بەرتىندە لومونوسوۆ ازىرلەگەن گراماتيكامەن بايلانىستى ەڭبەكتەرى، 1918-1956-جىلدارعا دەيىنگى ورىس الىپبيىندەگى وزگەرىستەردىڭ بارلىعىن - ورىستار رەفورما اياسىندا ءتىلدى دامىتىپ، وڭتايلاندىردىق دەپ بىلەدى»، - دەدى ول.
گۇلفار مامىربەك قازاق حالقىندا دا تىلدىك رەفورما بولعانىن ەسكە سالدى.
«بىزدە ءۇش رەت بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. ەڭ العاشقىسى - حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ ءىسىن جەڭىلدەتۋدى، وڭتايلاندىرۋدى قولعا العان جانە سول باعىتتا ۇلتتىق جازۋعا دەگەن ۇلكەن رەفورما جاساعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. بىرىنشىدەن، اراب گرافيكاسىن ءبىزدىڭ ەل VІІІ-ХХ عاسىر ارالىعىندا قولدانىپ كەلدى. ول گرافيكادا قازاق تىلىنە قاتىسى جوق باسى ارتىق تاڭبالار وتە كوپ بولدى. مىنە، احمەت بايتۇرسىن ۇلى وسى تاڭبالاردىڭ ءبارىن تازارتتى. ەكىنشىدەن، ورتا تۇركى جازۋ داستۇرىمەن جازىلعان جۇيە بولدى. ول وسى جۇيە بويىنشا قالىپتاسقان ارتىق تۇركىلىك قوسىمشالاردان تازارتتى. ⅩⅩعاسىردا «بارمىش، كەلمىش، بارا-ءدۇر» دەپ جازىپ جۇرگەن ەدىك قوي. ودان كەيىن ⅩⅩعاسىردا اراب-پارسى سوزدەرىن تۇپنۇسقامەن جازۋ ءۇردىسى بولدى. ارابتار قالاي جازسا، قازاقتار دا تۋرا سولاي جازاتىن. وسىنداي جازۋ جۇيەسى ىسىرىلدى. ەڭ العاشقى ەملە دە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن باستالادى»، - دەدى گۇلفار مامىربەك.
وسىدان كەيىن 1929-جىلى حالىق لاتىن گرافيكاسىن قابىلدادى. ءبىراق، «ول گرافيكا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا باعىتتالعان جوق» دەيدى مامان. ونىڭ ايتۋىنشا، سول تۇستاعى رەسەيدىڭ قول استىنداعى وتار بولعان حالىقتاردىڭ ءبارى دە وسى گرافيكامەن جازعان.
«بۇل كەزدە دە ءتىل جاناشىرلارى جازۋدى جەڭىلدەتۋگە باعىتتالعان جۇمىستاردى ىستەدى. ءدال سول 1929-جىلى بىزدە باس ءارىپ قولدانىسقا ەنگىزىلدى. ودان كەيىن ءبارىمىز بىلەتىندەي، كيريلل قارپى كەلدى. 28 ءتول ءارپىمىز بولا تۇرا كيريلل قارپى بويىنشا 42 ءارىپتى قابىلدادىق. سودان بەرى قانشاما ارتىق ءارىپتى قولدانا وتىرىپ، ءبىز 42 ارىپپەن جازىپ كەلە جاتىرمىز. مىنە، وسى مەزەتتەگى ءتىل رەفورماسى باسى ارتىق تاڭبالاردان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك جاساپ وتىر»، - دەدى گۇلفار مامىربەك.
ەسكە سالا كەتسەك، اقوردادا ءبىرقاتار ازاماتقا مەملەكەتتىك ناگرادالاردى تاپسىرۋ بارىسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «قازاق ءتىلى وركەنيەتتىڭ وي-پىكىرىن قالىپتاستىراتىن تىلدەرمەن قاتار تۇرۋى كەرەكتىگىن» ايتقان بولاتىن. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ 2-وتىرىسىندا ق ر پرەزيدەنتى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىندە اسىعىستىق تانىتۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى.
«قازاق تىلىنە رەفورما، ءتىپتى قاجەت دەسەڭىزدەر ءتىلىمىزدى جاڭعىرتۋ قاجەت. عالىمدارىمىزدىڭ سالماقتى پىكىرلەرىن كۇتەمىز. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ءبىز ناقتى قازاق ءتىلىن رەفورمالايمىز. مۇنداي ۇلتىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى ماسەلەدە ناۋقانشىلدىققا جانە جەڭىلتەكتىككە جول بەرۋگە بولمايدى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
