ات تەرگەۋ جالپى قازاققا ورتاق ءداستۇر مە
سونىڭ ءبىرى - ات تەرگەۋ. ۇلت ءداستۇرى بويىنشا ايەلدەر اتاسىنىڭ، قايناعا، قاينىسىنىڭ، قايىن ءسىڭلىسىنىڭ اتىن اتاماي، وزىنشە لايىقتى ات قويىپ «باي اتام»، «بي اتام»، «مىرزا قايناعا»، «تورەجان»، «تەنتەگىم»، «ەركەم»، ايەل بولسا «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم»، «كۇلىمكوز» دەپ اتايدى.
بۇل تەگىندە جالپى قازاققا ورتاق ءداستۇر بولعان. ءبىراق قازىرگى ۋاقىتتا كەي وڭىرلەردە ازداپ سولعىنداعانى جاسىرىن ەمەس.
جەڭگەلەر جاعى نەبىر كۇلكىلى اتتار دا قويا بەرەدى. مىسالى: تاپالدى «سۇڭعاقتىم»، جايباساردى «جۇيرىك» دەيدى. مۇنىڭ ءبارى شىن مانىندە سىيلاستىق پەن قۇرمەتتىڭ ەرەكشە ءبىر بەلگىسى بولىپ تابىلادى. ەر ادامدار دا اقساقالدار مەن وزىنەن ۇلكەندەردى «اتا»، «اجە»، «شەشە»، «اپا»، «ەرەكە»، «احا»، «جاكە»، «ساكە» دەپ قۇرمەتتەگەن. بۇل دا وسى عۇرىپتىڭ ءبىر ءتۇرى. ات تەرگەۋ - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ادام سىيلاۋ جونىندەگى ىزەتتىلىك، كورگەندىلىك، كىشىپەيىلدىك قاسيەتتەرىنىڭ بيىك كورىنىسى. وزىنەن ۇلكەن ادامنىڭ اتىن تۋرا اتاۋ انايىلىق بولىپ تابىلادى.
ادەبيەتتە ءبىرىنشى رەت ن. ي. يلمينسكي «كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنىڭ اتىن كەلىن ەش ۋاقىتتا اتامايتىن. ونىڭ اعا- ىنىلەرىنە، اپا- قارىنداستارىنا ارنايى ات قوياتىن...» دەپ ات تەرگەۋ تۋرالى جازعان. كەلىن تاراپىنان ات تەرگەۋ كۇيەۋ تۋىستارىنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، تۋىستىق قاتىناسىنىڭ الىس- جاقىندىعىنا بايلانىستى. بۇل ارادا كەلىنننىڭ تاپقىرلىعى، بايقاعىشتىعى دا وعان كوپ كومەك بەرەتىن. ويتكەنى اركىمنىڭ ءار ءتۇرلى سىرتتاي، ىشتەي ەرەكشەلىكتەرىنە، مىنەز- قۇلقىنا قاراي ۇنامدى ات قويا ءبىلۋ كەز كەلگەن كىسىنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەيتىن.
ەگەر جاس كەلىن سول اۋلەتتىڭ، سول ەلدىڭ ۇلكەن ادامدارىنىڭ اتىن اتاپ قالسا، ول تاربيەسىزدىك، قۇرمەتسىزدىك سانالىپ، ۇلكەن سوگىسكە قالادى، قاتال سىنعا ۇشىرايدى. ات تەرگەۋ ءداستۇرى قازاق كەلىندەرىنىڭ يبالى- يباسىزدىعىن، تەكتى- تەكسىزدىگىن، سۇڭعىلا- ساراماستىعىن، تىلگە شەشەن- شورقاقتىعىن سىنايتىن قاتاڭ ولشەم.
جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندەر تۇسكەن ءۇيدىڭ بالاسى بولىپ كەتەدى. سوندىقتان كۇيەۋىنىڭ ۇلكەن اكەسىن «اكە» نە «اتا» دەسە، اجەسىن «اجە» دەيدى. ال كۇيەۋىنىڭ اكەسىن «ۇلكەن اتا»، «اتا»، «كىشى اتا» دەيدى.
كۇيەۋىنىڭ اعالارىنا: «ۇلكەن اعا»، «جاقسى اعا»، «اعاكەم»، «كوكە» دەگەن اتتار قويسا؛
ىنىلەرىنە: «سال جىگىت»، «مولدا جىگىت»، «مىرزا جىگىت»، «ورتانشىم»، «تەتەلەس»، «ىنىشەگىم»، «كەنجە» ؛
قايىن سىڭلىلەرىنە: «شىرايلىم»، «جىگىت جات»، «ەركەجان»، «ەركەم»، «ەركەكشەم»، «مولداقىز»، «ايدارلىم»، «كەكىلدىم»؛
بۇرىن ۇزاتىلعان قىزداردى «اپا» دەپ، نە ولاردىڭ كۇيەۋلەرىنىڭ اتتارىمەن بالەندەگى قىز، تۇگەندەگى قىز دەي سالادى.
مۇنىمەن بىرگە جاس كەلىندەر كۇيەۋىنىڭ بىرگە تۋعان، نەمەرە، شوبەرە تۋىستارىنىڭ وزدەرىنە دە جوعارىعىداي ات قويۋمەن قاتار، ولاردىڭ ايەلدەرىنە، ياعني ابىسىن- اجىندارىن دا ۇلكەن اپا، اپا، كىشى اپا، جاقسى اپا، جەڭەشەم، بالەن اپام، تۇگەن جەڭەشەم دەپ اتاي بەرەدى.
اركىمنىڭ تۋىستىق جاقىندىعىنا، تۋىستار اراسىنداعى، جالپى قاۋىم الدىنداعى الاتىن ورنى مەن بەدەلىنە قاراي ورىندى ات قويعىش كەلىندەردى حالىق اسا ۇناتاتىن. ماسەلەن، بي، بولىس بولىپ جۇرگەن قايناعالارىن بي اتا، بي اعا، بولىس اتا، بولىس اعا دەي بەرەدى.
ادەپتى كەلىندەر ات تەرگەۋگە سونشالىقتى ءمان بەرىپ، سىيلى ۇلكەن ادامداردىڭ اتىن اتاۋدى وزىنە كەشىرىلمەس كۇنا دەپ ساناپ، ءوزى اتىن اتامايتىن قايىن اتا، قايىن اعالارىمەن اتتاس بوتەن ادامداردىڭ دا اتتارىن تۋرا ايتۋدان يمەنىپ، ماسەلەن، قاجى اتتاس، اعاكەم اتتاس دەگەن.
قازاق اتتارى جەر، سۋ، اڭ، قۇس جانە ءتورت تۇلىك مالدىڭ اتاۋلارىمەن بايلانىستى قويىلاتىندىقتان، ونداي اتاۋلاردىڭ ءوزىن وزىنشە وزگەرتىپ ايتاتىنىن ا. سامويلوۆيچ تا اتاپ وتكەن ەدى. ماسەلەن، اتىن اتامايتىن ادامداردىڭ اتتارى سارىباي، سۇلۋشاش، بۇركىتباي، بيەكە، بۇيەن بولسىن. مۇندايدا كەلىندەر سارىسۋ وزەنىن شيكىل سۋ دەسە، سۇلۋ توبە دەگەن جەردى ادەمى توبە، بۇركىتتى - قىران، بيەنى - ساۋار، مالدىڭ بۇيەن ىشەگىن جۋان ىشەك دەپ وزگەرتىپ ايتادى.
حالىق ءداستۇرى بويىنشا اۋىلداعى قارت كىسىلەر مەن قايناعالارىن اتاماۋ ءۇشىن مازمۇنى ءبىر باسقا بالاما تاۋىپ قويىلاتىن. ماسەلەن، قاسقىربايدى - ءبورى اتا، قازىبايدى - توپ اتا، ايتۋعاندى - تۇنگى جارىق، التىنبايدى - بەستەن ارتىق، قىستاۋبايدى - كوڭ اتا دەپ تە اتاي بەرەتىن.
قازاق ايەلدەرى كۇيەۋلەرىنىڭ دە اتىن اتاماي ولاردى «وتاعاسى»، «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىسىسى»، «بالەننىڭ اعاسى» دەيتىن. كۇيەۋىنىڭ قۇرداستارىنىڭ دا اتىن اتاماي، ولاردى «قۇرداس» اتاندىراتىن.
حالىق اۋزىندا مىناداي قىزىقتى اڭگىمە بار. ءبىر كەلىنشەك «سارقىرامانىڭ ار جاعىندا، سىلدىرامانىڭ بەر جاعىندا ماڭىرامانى ۇلىما جەپ جاتىر! بىلەمەنى جانىماعا جانىپ- جانىپ تەز كەلىڭدەر!» - دەپتى. سويتسە ول وزەنباي، قامىسباي، قاسقىرباي، قايراقباي، پىشاقباي دەگەن قاينى، قايناعالارىنىڭ اتىن اتاماۋعا تاپقان تۇسپالى ەكەن.
