بايىرعى قازاق ولشەمدەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بايىرعى قازاق ولشەمدەرى - قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالت ەرەكشەلىكتەرىنە، كاسىپتىك قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ولشەم بىرلىكتەرى.

مىسالى، «ءبىر قىدىرۋ جەر»، «تۇستىك جەر»، «ايشىلىق جول» دەگەن ءسوز تىركەستەرى قاشىقتىقتى بىلدىرەدى.

شىعىس حالىقتارىنىڭ كوبىسىندە ەڭ كىشى سالماق ولشەمىنە ارپا ءدانى الىنعان. كەيبىر جازبا ادەبيەتتەردە ساقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا ارپا ءدانى التىن مەن اسىل تاستاردىڭ سالماعىن تەڭەۋگە ارنالعان قازىنالىق ولشەم رەتىندە قولدانىلعان. وعان قاراعاندا ءبىر ارپا ءدانى شامامەن 45 مگ بولعان. باسقا جەردە وسى ارپا ءدانى ۇزىندىق ولشەمى رەتىندە دە پايدالانىلعان. ال ارپانىڭ التى ءدانىنىڭ ەنىنە تەڭ ولشەم بارماق دەپ اتالعان. سونداي-اق ۋاقىت مولشەرىن بولجاۋعا كۇننىڭ، ايدىڭ نەمەسە باسقا دا اسپان شىراقتارىنىڭ كوكجيەكپەن سالىستىرعانداعى ورنى الىنعان.

ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ايماقتاردا ۋاقىت مولشەرىن سۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ىدىستان ىعىسىپ شىعۋ مەرزىمى بويىنشا انىقتاعان. جەتىلدىرىلە كەلە بۇل ىدىستار سۋ ساعاتىنا اينالعان. مۇنداي بىرلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ادامنىڭ كوزبەن شامالاۋىمەن، جۇمسالعان كۇش سەزىمىمەن، بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتى ءجۇرىپ ءوتۋ مەرزىمىمەن مولشەرلەنگەن. سوندىقتان حالىق اراسىندا جىلقىعا بايلانىستى «ات شاپتىرىم جەر»، «بيە ساۋىم ۋاقىت»، «ەكى ەلى قازى» ءتارىزدى قاشىقتىقتى، ۋاقىتتى، قالىڭدىقتى بىلدىرەتىن ولشەمدىك ءمانى بار سوزدەر ءجيى ايتىلادى.

حالىق اراسىندا سۇيىقتىقتى (قىمىز، شۇبات. ت. ب. ) ساقتايتىن كونەك، جانتورسىق، تورسىق، مەس، سابا ءتارىزدى مال تەرىسىنەن جاسالعان ىدىستار سول سۇيىقتىقتىڭ مولشەرىن شامالاۋعا ءجيى قولدانىلعان. مىسالى، تورسىققا جەتى - سەگىز اياق (ليتر) قىمىز سىيسا، مەستىڭ سىيىمدىلىعى ەكى جارىم - ءۇش تورسىققا تەڭ. زامانىندا اتا-بابالارىمىزدىڭ كەڭىنەن قولدانعان «قولدىن قارى» ولشەمى اعىلشىن «ياردىمەن» شامالاس.

ال رەسەيدە 17-20 -عاسىرلاردا قولدانىلىپ كەلگەن اعىلشىن فۋتى (fооt - تابان) بايىرعى قازاق ولشەمى «تابانعا» جۋىقتاۋ كەلەدى: «تابان» ولشەمىنە قازاق تاباننىڭ ەنىن السا، اعىلشىن فۋتى - تابان تۇرقىنا تەڭ. سونداي- اق اعىلشىننىڭ ديۋيم (گوللاندشا - ۇلكەن ساۋساق) ولشەمى قازاق حالقىنىن بايىرعى «بارماق» ولشەمىنە («بارماق ەلى قازى») سايكەس كەلەدى.

ورىستىڭ «ۆەرستاسى» مەن قازاقتىڭ «شاقىرىمى»، ورىستىڭ «دولياسى» مەن قازاقتىڭ «مىسقالى»، سونداي-اق اعىلشىننىڭ «فۋنتى» مەن قازاقتىڭ «قاداعى» شىعۋ توركىنى، اتقاراتىن قىزمەتى جاعىنان توركىندەس، تەكتەس دەۋگە ابدەن بولادى. ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ۇزىندىقتىڭ ەڭ كوپ تاراعان بايىرعى ولشەمدەرى قولدىڭ قارى نەمەسە قارى - كەۋدەنىڭ ورتا تۇسىنان كەرە سوزىلعان قولدىڭ ورتاڭعى ساۋساعىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى ارالىققا (80-85 س م شاماسى) تەڭ ۇزىندىك بىرلىگى.

كەيدە وڭ يىقتان بۇكىل كەۋدەنى بويلاي ءوتىپ، كەرە سوزىلعان سول قولدىڭ ورتاڭعى ساۋساعىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى ارالىق تا (شامامەن 1 م) قارى رەتىندە الىنادى. قارىس - تولىق جازعانداعى باس بارماق پەن شىناشاق ۇشتارىنىڭ اراسىنا تەڭ ۇزىندىق (شامامەن 19-20 س م) بىرلىگى. ول تۇرمىستا، قۇرىلىس جۇمىستارىندا پايدالانىلعان.

مىسالى، كيىز ءۇيدىڭ ۋىعى ون ەكى - ون التى قارىس مولشەرىندە جاسالادى. قارىستىڭ تۋىندى بىرلىگى - سۇيەم، ول كەرە سوزىلعان باس بارماق پەن سۇق ساۋساق ۇشتارىنىڭ اراسىنا تەڭ (شامامەن 17-18 س م). ال بارماق پەن بۇگىلگەن سۇق ساۋساقتىڭ اراسىنا تەڭ ولشەمدى سىنىق سۇيەم دەيدى. سۇيەم - شامامەن ارشىننىڭ شيرەگىنە (تورتتەن ءبىر بولىگىنە) تەڭ.

ەلى - سۇق ساۋساقتىڭ ەنىنە تەڭ ۇزىندىق بىرلىگى (شامامەن 2 س م). قازى مايىنىڭ قالىڭدىعى، ويۋ- ورنەكتىڭ مولشەرى، ت. ب. ەلىمەن ولشەنگەن. بۋىن - ورتاڭعى ساۋساقتىڭ ۇشىنان ونىڭ ورتاڭعى بۋىنىنا دەيىنگى ارالىققا تەڭ ۇزىندىق (شامامەن 5-6 س م) بىرلىگى. ساۋلەتتى سارايلار مەن ءتۇرلى عيماراتتارداعى ويۋ-ورنەكتىن مولشەرى وسى بۋىنمەن ولشەنگەن. ول تىگىن، كيىم ءپىشۋ جۇمىستارىندا دا قولدانىلعان. قادام - ادامنىڭ ءبىر ادىمىنا تەڭ قزىندىق (شامامەن 60-70 س م) بىرلىگى. قۇلاش - يىق دەڭگەيىنە سايكەس كەرە سوزىلعان ەكى قول ۇشىنىڭ اراسىنا تەڭ ۇزىندىق بىرلىگى.

ورتا ازيا مەن قازاقستاندا كەڭىنەن تاراعان كەيبىر سالماق ولشەمدەرى: تاباق - شامامەن ون ەكى ورىس فۋنتىنا تەڭ سالماق بىرلىگى. ول ۇلكەن تاباق ىشامامەن 11,7-12 ك گ) جانە كىشى تاباق (شامامەن 3,9-4 كگ) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ۇلكەن تاباق استىق سالىعىن تولەۋ كەزىندە، ال كىشى تاباق ساۋدا- ساتتىق، الىس-بەرىس جۇمىستارىندا قولدانىلعان.

قاپ - نەگىزىنەن استىق مولشەرىن ولشەۋگە ارنالعان سالماق بىرلىگى. ول ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك- شىعىس اۋداندارىندا شامامەن 65-66 ك گ-عا، ال كەي جەرلەرىندە التى پۇتقا (96 ك گ)، تەڭ بولعان.

باتپان - رەسەيدىڭ شەت ايماقتارىندا (نەگىزىنەن ازيالىق بولىگىندە) پايدالانىلعان سالماق بىرلىگى. كونە ورىس جازبالارىندا ول 10 فۋنتقا تەڭ دەلىنەدى. قاداق - ەرتەدەگى شىعىس ەلدەرىنىڭ كوبىسىندە قولدانىلعان سالماق بىرلىگى. ول ەۋروپادا كەڭ تاراعان فۋنت ولشەمىنە سايكەس كەلەدى.

مىسقال - شىعىس ەلدەرىڭدە كەڭ تاراعان سالماق بىرلىگى. مىسقال اراب ەلدەرىندە، ءۇندىستاندا، شىعىس افريكادا، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قازىنالىق ولشەم رەتىندە پايدالانىلعان. مىسقال 4,31 گ-عا تەڭ بولعان، التىن مەن كۇمىس اقشالاردىڭ، باعالى زاتتار، ءدارى- دارمەكتەر مەن بوياۋلاردىڭ ولشەمى رەتىندە قولدانىلعان.

قازاق حالقىنىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان جەرلەرىندە جەر اۋماعىن ولشەۋ ءۇشىن قولدانعان ولشەم بىرلىكتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تاراعانى - تاناپ. قازاقستاننىڭ سۋارمالى ەگىنشىلىك اۋداندارىندا (تاراز، قازالى، شىمكەنت، ت. ب. ) 1820,83 شارشى مەترگە تەڭ. الايدا ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى ولشەمدىك ءمانى بار تەرميندەرىمىز ناقتى مانگە يە بولا الماعان. مۇنىڭ ۇستىنە ۋاقىتپەن بىرگە ولشەمدەر ءجيى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان.

دەرەككوز bilim-all.kz