قايىپ حاننىڭ حاتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەلوردادا تۇرىك مادەني ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇلتتىق مۋزەيدە «وسمانلى مەملەكەتى مەن ورتا ازيا حاندىقتارى قارىم- قاتىناس قۇجاتتارى» اتتى كورمە ءوتتى.

وندا ورتاعاسىرلىق وسمانلى مەملەكەتىنىڭ ءىزباسارى 1703 -جىلى تاققا وتىرىپ، 1730 -جىلعا دەيىن بيلىك جۇرگىزگەن ІІІ احمەت سۇلتانعا قازاق حانى قايىپ تاراپىنان جولدانعان حاتتار قويىلدى.

 بۇل جادىگەرلەر قالاي بولماسىن، كەزىندە دارا بيلىك يەسى بولعان مۇسىلمان تۇركى تۇقىمداس تۇلعالاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ايگىلەيتىن قۇجات ەكەنى انىق.

ІІІ احمەت ءوز زامانىندا وتارشىل رەسەيدىڭ ورتاازيالىقتارعا ىقپالىن ازايتۋدى كوزدەگەن تۇلعا بولسا، قازاق حانى قايىپ بيلىككە كەلگەن جىلدارى (1715) شىعىستان - جوڭعار، وڭتۇستىكتەن - حيۋا- قوقان، سولتۇستىكتەن رەسەيلىك باسقىنشىلار جەرىمىزگە كوز الارتقان قيىن زامان- تىن.

وسىنداي الماعايىپ جىلدارى قايىپ حان تاۋكە ۇلى تۇرىك سۇلتانىنا 1711 جانە 1713 -جىلى ەكى حات جازىپتى. ءبىرىنشى حاتتى زەرتتەۋشى- شىعىستانۋشى ي. ۆ. ەروفەيەۆا تۇركيا مۇراعاتىنان  الىپ، وسمان- تۇرىك ءتىلىنىڭ مامانى ت. بەيسەمبيەۆانىڭ قاتىسۋىمەن ورىسشالاعان كورىنەدى.

ال حاتتىڭ قازاقشا ءماتىنى مىناداي: «ەكى قاسيەتتى قالانىڭ (مەككە مەن مەدينا) قىزمەتشىسى، جەر مەن تەڭىز قاھانى، قاھانداردىڭ قاھانى احمەت حان سۇلتاندى بيلىك پەن ەرلىك، ورلىك پەن ادىلەتتىلىك، داڭق پەن قايىرىمدىلىق نۇرلاندىرادى، ءدىنىمىزدىڭ شىنايى ءسارۋارى - ۇلى بيلەۋشى وردانىڭ جانە داڭقتى ءارى جوعارى وسمان- حان اۋلەتىنىڭ لايىقتى ءارى ماقتاۋلى ءىزباسارىنىڭ داڭقىن تاتۋلىق پەن كەلىسىم، اقكوڭىلدىلىك پەن ىنتىماقتاستىق ايشىقتايدى.

ءسىزدىڭ مارتەبەلى ويىڭىز الدىندا شىنايى دوسىڭىز تاشكەنتتەگى افراسياف تاعىندا وتىرعانىنا وسى ايتىلعاندار اشىق ايقىندىق بەرسىن. ءوزىمىزدىڭ قۇزىرىمىزداعى جانە يەلىگىمىزدەگى: تۇركىستان، ءاندىجان، سايرام، قاراقالپاقيا جانە باسقا دا حالىقتار شاريعاتتىڭ جاسىل بايراعىن اسقاقتاتۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭ دە، كەشكە دە شىنايى ىزگىلىكپەن دۇعا جاسايمىز.

ءسىزدىڭ مارتەبەلى عۇزىرىڭىز الدىندا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن ماسكەۋ (موسكوۆ) مەملەكەتىنىڭ اراسىندا «اكا اشتاك» دەپ اتالاتىن يەلىك بار ەكەنىن مالىمدەيمىز. ونىڭ تۇرعىندارى، بارلىعى - سۇننيتتەر. بۇرىن بۇل يەلىك تالان- تاراجىعا تۇسكەندە ماسكەۋ ونى كۇشپەن باعىنداردى.

سودان بەرى ولار - ماسكەۋ قۇزىرىندا جانە وعان باج- سالىق تولەيدى. ەندى مىنە، وسى حالىق بۇكىل اسكەرىمەن جانە تۋى استىنا جينالعاندارمەن ماسكەۋدەن قورىققاندىقتان مۇسىلمان دىنىنە شەكسىز بەرىلىپ بىزگە كوشتى. ەگەر ءسىز بىزگە قول ۇشىن بەرەتىن بولساڭىز، ءبىز دىنسىزدەردەن (كاپىرلەردەن) وسى يەلىكتىڭ سەگىز قالاسىن تارتىپ الار ەدىك. ەگەر ءبىز بىرلەسە قيمىلداساق، ماسكەۋ يەلىگىنە ايىقپاس كەسىر كەلتىرەمىز. وسى ويمەن ءبىز سىزگە ەڭ اۋەلى، دوستىق ماقساتپەن سايييكۋلي چۋحرا- اگاسي- ءبيدى ۇلى ايلاققا (ورىسشاسىندا - پورت) جىبەرمەك بولعان ەدىك، الايدا ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا سوعىس تۋرالى جانە كاپىرلەردىڭ جەڭىلىس تاپقانى تۋرالى حابار جەتتى. اينالامىز قۋانىشقا تولدى.

وسى وقيعا تۋرالى حابار بىزگە جەتىسىمەن ءبىز وزىمىزگە شىنايى بەرىلگەن جانە مارتەبەلى قۇربان- بەك كوكىلتاش ارقىلى ءسىزدىڭ سارايىڭىزعا وسى حاتتى جولدادىق. ءسىزدىڭ ۇكىمىڭىز قانداي بولاتىندىعى تۋرالى حاباردى جىلدام جىبەرسەڭىز، ءبىز ونى اسىعا كۇتەمىز. ءسىزدىڭ ىزگىلىككە تولى سالتاناتتى سارايىڭىزدان ايتىلعاننىڭ ءبارىن ءبىز جوعارى دارەجەدە ورىنداۋعا دايىنبىز».

قايىپ حان حاتىندا وسىلاي دەپتى. ءبىزدىڭ ماقسات - ءوز وقىرماندارىمىزعا تاريحي حاتتىڭ ءماتىنىن ۇسىنۋ. وعان ءارى قاراي تالداۋ جاساۋدى ماماندارعا قالدىردىق. دەسەك تە، ي. ۆ. ەروفەيەۆا حانىم حاتتا ايتىلعان «اكا اشتاك» يەلىگى جايلى، بۇل ولكە جايىق- ورال القابى دەي وتىرىپ، «اكا» ءسوزىن «وزەن» دەپ تاپسىرلەسە، وسىنداعى «تسايييكۋلي چۋحرا- اگاسي» اتاۋى ءابىلقايىر حاننىڭ ورىنبور گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا تاعى دا كەزدەسەتىندىكتەن، بۇل ءسوز مارتەبەلى بيىك ادامعا بەرىلەتىن لاۋازىم بولار دەپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

«استانا اقشامى» گازەتى