رەسەيدىڭ قازاقتارى ۇيىمشىل

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىندە رەسەيدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز اراسىندا قازاقتىڭ كونە اڭگىمەلەرىن بىلەتىن اقساقالدار از ەمەس.

جۇماعالي باياناسوۆ اعامىز تۋرالى دا «كەۋدەسى تۇنعان شەجىرە» دەگەن باعانى ەستىگەن سوڭ، ول كىسىمەن جولىعۋعا اسىقتىق. ارنايى ىزدەپ بارعان نيەتىمىزگە قاراي جۇمەكەڭ دە نەبىر حيكايانىڭ تيەگىن اعىتتى.

- رەسەيدەگى قازاقتار ۇيىمشىلمىز دەپ قالدىڭىز. بۇل قالاي بولدى؟

- سامارا وبلىسىندا رۋىمەن توپتالىپ جۇرەتىن قازاقتار بار. مۇندا جاز ايلارىندا تۇزتوبەگە تۇزعا تۇسۋگە كەلەدى. سولاردىڭ ايەلدەرىنە قارا ولەڭ ايتتىرسام، بىزدىكىنەن بولەك، ايتىسى دا مۇلدەم باسقاشا. ول جاقتا 40-50 ۇيدەي قازاق بار كورىنەدى. كەزىندە قازاقستانداعى قۋعىننان قاشىپ بارىپ، تۇراقتاپ قالعان عوي. 1922-1932 -جىلدارى قازاقستاندا تاماق جوق، ءتىپتى دالادا تىشقان قالماعان كەزدە اتالارىمىز ويىلدىڭ ۇستىمەن ساماراعا قاراي جول تارتادى. اتامىزدىڭ ايتۋىنشا، اسقازاندارى قابىسىپ، ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي كەلە جاتقان كەزدە، جولدا امالسىزدان بالالارىن جەپ وتىرعان ەركەكتەردى كورگەن. 

«ايەل بايعۇس، ىشتەن شىققان بالانى قانشا ولگەلى جاتسا دا، جەي المايدى ەكەن. جەردە جاتقان تاستى قايناتىپ، بالالاردى الداپ، ولار ۇيىقتاپ قالعاندا، قاشىپ كەتەتىن ەدىك. بالالاردىڭ ءولىمىن كورگىمىز كەلمەيتىن ەدى»، - دەپ ەسكە الىپ وتىراتىن.

 سول ۋاقىتتا 2,5 ميلليونداي قازاق قىرىلدى عوي. سول جىلدارى مەنىڭ اتالارىممەن بىرگە جايىقباي دەگەن اداي جىراۋ بىرگە بولادى. جولشىباي ءان سالىپ كەلە جاتاتىن كورىنەدى. ءبىراق اشىعىپ كەلە جاتقاندار ونىڭ انىنە كوڭىل بولمەيتىن كورىنەدى. جايىقباي: «ساقمار قاي جاقتا؟ ءالى جەتكىزبەيدى. مەن اتىراۋدان باستاپ ءار جەرمەن قوشتاسىپ كەلە جاتىرمىن»، - دەپتى. «اتاقونىسىم - ماڭعىستاۋ، قوينىڭنان كەتتى حالقىم- اۋ، ماڭقيىپ تۇرسىڭ ياپىر- اۋ» دەپ ماڭعىستاۋمەن، «تۋلاعان تولقىن اتىراۋ، ارتىمدا قالدىڭ ياپىر- اۋ»، - دەپ اتىراۋمەن دە قوشتاسقان كورىنەدى.

ودان كەيىن «جەم- قاينار، ەندى سەنى كىم جايلار؟ كيىك پەن قۇلان اڭ جايلار، پەرى دە شايتان، جىن جايلار»، - دەپ جەمنەن، سودان سوڭ «ساعىزىم، سويلەيىن ءسوزدىڭ ناعىزىن»، - دەپ ساعىزدان دا وتتىك. ويىلعا كەلىپ: «ويدا تۇرعان ويىلىم، مالعا تۇنعان قويىنىڭ»، - دەپ قوشتاسىپ، ودان كەيىن «قوبدام- اي، ساعان دا بارام توقتاماي»، «ەلەگىم، سويلەيىن ءسوزدىڭ كەزەگىن»، «جايىعىم، اتتاي تۋلاپ بالىعىڭ، نەسىبەسىن جەۋشى ەدى، جاعالاي ءجۇرىپ حالىعىڭ»، - دەپ جايىقپەن دە قوشتاسادى. 

ساقمار دەگەن وزەنگە كەلىپ، «امالىڭ بار ما، ساقمارعا، قالىڭ ورمان اراسى، قالىڭ ورىس بالاسى، كۇبىر- كۇبىر ەتەدى، كۇبىرلەگەن سوزىنە تۇسىندىرمەي كەتەدى»، - دەپ جىرلاعان. «ەلگە دە سالەم ايتا بار، قاڭعىرىپ جۇرگەن قازاعىم، قايدا بارىپ جاي تابار؟» - دەپ ولەڭىن ءبىتىردى دەپ اتالارىمىز ايتىپ وتىراتىن.

 مىناۋ ۇزىندىلەرى، جىراۋ ادام توگىلتىپ ايتادى عوي. سوندا ادامداردىڭ كوزىنەن جاس شىقپايتىن، اش كىسىلەر جىلامايدى ەكەن. ساقماردان جيرەنقوپاعا بارىپ، سودان ءبىز تارادىق. قازىر سامارادا قازاقتار وتە كوپ جانە اۋقاتتى تۇرادى.

ءبىز، رەسەي قازاقتارى، قازاقستاننىڭ گۇلدەپ، كوركەيىپ وتىرعانىن كورىپ قۋانامىز. ءبىزدىڭ قازىرگى تۇرعان جەرىمىز - جەتىرۋدىڭ قونىسى عوي. نەگىزى مۇندا تابىن كوپ. وسى جەردە تالاي باتىرلارىمىز شابۋىل جاساعان. ەلەكتىڭ جاعاسىنا كازاك- ورىستار قونا بەرگەن عوي. ءبىز لەنيندى جاماندايمىز، ونىڭ قازاققا پايداسى كوپ بولعان. ول تەرريتوريانى ساقتاۋ كەرەك دەگەن.

ورىنبوردا 32 اۋدان بار. قانشاما جەر كەتتى. جاعالبايلىنىڭ بۇكىل جەرى كەتتى. ومبى جاعىنداعى ەل كەتتى.  كەشەگى سوۆەت وكىمەتى قۇلاعاندا قازاقستان سوعىسسىز، بەيبىتشىلىكپەن تەرريتورياسىن ساقتاپ قالدى. ونىڭ قادىرىن ءبىلۋ كەرەك. بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ بەدەلى جوعارى.

 ايشۋاق دارمەن ۇلى

Abai.kz